Ксіпорынны зіндік ны, жалпы табысы жне пайдасы

Шыындар тсінігімен бірдей німні зіндік ны крсеткіші олданылады. німні зіндік ны – ашалай трдегі ксіпорынны нім ндірісі мен оны ткізудегі аымды шыындары.

Нарыты экономика жадайында німні зіндік ны ксіпорынны ндірістік-шаруашылы ызметіні басты крсеткіші болып табылады.

Ксіпорынны іс рекетіндегі басты крсеткіштерді бірі –німні зіндік ны. Бл німді ндіруге жне оны сатудаы ашалай нысанында крсетілген шыындарды жиынтыы. Сйтіп жылпы ндірістік жиынтыын анытайды.

зіндік нны рылымы – бл жекелеген шыындарды зара атынасы, ксіпорынны німді ндіру, басару жне ткізу шыындарыны жалпы сомасындаы оларды лес салмаы.

зіндік нны рылымы шыындарды экономикалы біртекті элементтері жне калькуляция баптары бойынша топтастырылуы негізінде аныталуы ммкін.

Экономикалы элементтер бойынша зіндік нны жалпылама рылымы наты жне зата айналан ебекті арым-атынасын білдіреді.

Сонымен атар бірінші трі зіндік нда ебекаы оры мен леуметтік масаттара арналан тлемдер арылы байалса, ал екіншісі материалды шыындар мен негізгі орларды амортизация шыындарыны ара-атынасы арылы крінеді.

німні зіндік ныны элементтік рылымы р нерксіп салалары бойынша ртрлі ерекшеленеді. Бл айырмашылытар шыындарды жеке трлеріні лес салмаына байланысты нерксіп ндірісін сипаттайды. Мысалы, жалпы нерксіп бойынша материалды шыындары (70 пайыза жуы) мен ебек шыындарыны (15 пайыза жуы) лесі брінен де лкен. Осы уаытта ауыр нерксіпте бл шыындар сйкесінше 63 жне 18 пайыз, машинажасау кешенінде – 61 жне 24 пайыз, жеіл нерксіпте – 86 жне 10 пайыз, ауылшаруашылы ндіру кешеніні деу салаларында – 85 жне 8 пайыз жне т.с.с.

Осыан байланысты нерксіп салаларыны келесі топтарын материалсыйымды, ебексыйымды, энергиясыйымды жне орсыйымды деп бліп крсетуге болады.

нерксіпті материалсыйымды салаларына німні зіндік нында материалды шыындарды лесі басым болатын салалар жатады. Бл, негізінен, жеіл жне тама нерксібі салалары.

Ебексыйымды - зіндік н рылымыны негізгі блігін ебек шыындары мен леуметтік ажеттіліктерге тлемдер райды. Блара негізінен кмір, таукен салалары жатады.

Машинажасау кешенін ерекше атау ажет, себебі зіндік нны рамында материалды шыындарды да, ебек шыындарыны да лесі лкен. Сондытан да машинажасау кешені материалсыйымды жне ебек сыйымды ндіріс ретінде сипатталады.

Тсті металлургия, жеіл металлдар ндірісі, химия нерксібіні біратар салалары энергиясыйымды болып табылады. Бларды німіні зіндік нында электроэнергия шыындарыны лесі зор.

орсыйымды салаларда амортизация тлемдеріні лесі лкен. Бл топа мнай жне газ нерксібі, сондай-а гидроэнергетика салалары кіреді.

Енді калькуляция баптары бойынша зіндік нны рылымына тоталайы. Оны кмегімен шыындарды р трлі талдамалы топтарына кіретін барлы шыын трлері аныталады (негізгі мен стеме, тікелей мен жанама, жне т.с.с.). Бдан баса, бл рылым жеке німдерді зіндік нын есептеуге керек, сондай-а зіндік нын тмендетуді негізгі жолдарын натылау шін ажет.

орыта келе, ндіріске ылыми-техникалы жетістіктерді енгізуге байланысты німні зіндік ныны рылымыны згеру задылытарыны негізгілерін атап тейік: материалды шыындарды лесі ктерілсе, леуметтік ажеттіліктерге баытталан тлемдермен бірге ебек шыындары тмендейді. ндірісті техникалы жабдыталуыны артуына байланысты зіндік нны рамындаы амортизацияны лесі ктерілуге тиісті жне осы уаытта жеке німге шаанда амортизациялы аударымдарды абсолюттік сомасы тмендейді.

зіндік нны экономикалы мазмны – жмсалан шыындарды орнын толтыру жне соны есебінен ндірілетін барлы элементтердегі жай дайы ндірісті, ндірістік орларды жне жмыс кштерін амтамасыз ету. Осы арада, ксіпорынны зіндік ныны маызды элементтері: амортизация, жмсалан материалды ресурстарды ны, ебекаы бл шыындарды басты баптары.

Сонымен атар, ксіпорын бір уаытта баса да шыындарды іске асырады: здеріні ызметкерлеріне сыйлы, банктік несиеге пайыз тлеу т.б. бл ксіпорын шыындарыны осымша шыындарын райды.

зіндік н тиімділікті мынадай маызды крсеткіштері: пайда жне пайдалыыны денгейі мен серпінін анытайды.

Кесте 17 - Ксіпорынны зіндік ны, жалпы табысы жне пайдасы

 

Жалпы табыс
Материалды шыындар	Ебекаы	Пайда
ндірісті шыындары (зіндік н)	Таза табыс
т к і з у к л е м і

 

зіндік нны маызы оны орындалу функцияларымен аныталады.

· зіндік н нім ныны ке блігі болып табылады. Мны мнісі, німні зіндік ны арылы ндіріс аражаттарын жмсауды амтамасыз етеді.

· зіндік н ктерме сауда баасын алыптастыруды негізі болып табылады, оны есепсіз жргізілуі бааны рылуына негіздеме бола алмайды.

· зіндік нны негізінде пайданы, кейбір бйымдарды пайдалылыын, яни оларды шыаруды масата сай екендігін есептеу.

Бл айтыландардан німні зіндік нына деген кзарасты тмендетуге болмайтындыын круге болмайды.

зіндік нны дегейіне ксіпорына атысы бар жне атысы жо факторлар ыпал етеді. Мысалы, ксіпорына табии жадайлар, оны ішінде шикізат кздерін жне нім ттынушыларда территориялы ашытыы, шикізата баа денгейі, отын, жабдытар, электроэнергия, клік тарифтері жне т.б. жатады.

німні зіндік нын райтын шыындар екі негізгі белгілермен топтастырылады:

· шыындарды бастапы элементтерімен;

· пайда болу жне міндет жктеу сипатымен.

Экономикалы элементтерді шыыстарын топтастыру ндіріс шыындар сметасын дайындаанда олданылады. Бл топтастыруды мні –рбір шыынны элементі німні зіндік ныны жиынтыына осылады.

Сонымен, мына тмендегі шыын элементтері блінеді:

· материалды шыындар;

· ебекаыа жмсалан шыындар;

· леуметтік сатандыруа аударым;

· зейнетаы орына аударым;

· жмыспен амтылу орына аударым;

· амортизация;

· баса да шыындар.

Шыындарды жйелі трде тмендету- ксіпорындарды жмыс істеу тиімділігін арттыруды негізгі ралы болып табылады. Нарыты экономика жадайында залалды ксіпорындарды аржылай олдау аидаа жатпайды.

лтты экономиканы барлы салаларында ндіріс шыындарын тмендетуді мына тмендегі негізгі баыттарын айтуа болады:

· ылыми –техникалы прогресті жетістіктерін пайдалану;

· ндіріс жне ебекті йымдастыруды жетілдіру;

· экономикалы процестерді мемлекет тарапынан реттеу.

ылыми- техникалы прогресті жетістіктерін іске асыру- бл бір жаынан ндіріс уатын, шикізат жне материалдар, оны ішінде отын-энергия ресурстарын кптен кп пайдалану, ал екінші жаынан тиімді жаа машиналарды, жаа технологиялы процестерді іске асыру.

Шыынны белгілі бір млшерін мейлінше тиімді ету- шаруашылыты жргізуді р трлі мселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр. Тек анша нім ндірілгендігіні ана емес, оны ндіруге анша ебек жмсаландыыны да маызы зор. Мселені блайша ойылуы мынаны аартады: шикізатпен материалдарды жмсау отырып немесе машиналар мен механизмдерді пайдалан отырып, шикізаттарды рбір блігін нерлым кп нім алуа, рбір станок пен технологиялы процестерді тсімін сіруге, шыындарын бйымдарды зіндіктік нын тмендетіп, ксіпорындарды пайдасын кбейтуге, ндірісті тиімділігін аттыруа жету керек.

Егер ксіпорын йымдарыны ішкі шаруашылы резервтерін тауып, пайдалануыны негізгі баыттарын орытындылауа талпыныс жасалса, онда оларды ш топа блуге болады. ндіріс тиімділігі, біріншіден, негізгі ндіріс орларыны пайдалануын жасартуды, екіншіден, айнымалы ндіріс орларды нерлым тиімді пайдалануды жне шіншіден, азіргі ебек шыындарды нтижелігінен жасартуды есебінен арттыру.

ндірісті жне ебекті йымдастыруды жетілдіруге келсек, онда бл процесс ысырапты ысарту есебімен шыындарды немдеумен атар барлыы да тжірибе жзіндегідей болады, яни наты ебекті шыынын немдеу. азіргі кезде наты ебекті немдеуді экономикалы дамуы оамды ебекті немдеумен салыстыранда едуір салматы нтиже береді.

зіндік нды кемітуді басты факторлары:

· ндірісті техникалы денгейін ктеру;

· ндірісті материал, отын, энергия жне ебек сыйымдылытарын тмендету;

· басару жне ебекті йымдастыруды жетілдіру;

· технологиялы процестерді уаттылыпен негізгі орларды пайдалануды жасарту т.б.