Калькуляциялау, оны тсінігі жне аидалары

Нарыты экономикасы дамыан елдерде ндіріс шыындарын есепке алу жне німні зіндік нын калькуляциялау басарушылы есепте крсетіледі. Оны негізгі масаты – мамандара, басарушылы персонал мен ксіпорын блімшелеріне німні зіндік нын басару шін апараттармен амту.

Калькуляция – барлы тауарлы нім мен оны бліктеріні зіндік нын, наты бйым тріні зіндік нын, нім ндірісі мен оны ткізудегі ксіпорын блімдеріні шыындарын есептеудегі жйе.

Калькуляциялау деп ксіпорын німіні (жмыс, ызмет) жеке данасыны зіндік нына атысты шыындарды трлеріне байланысты есептеу жне ол шыынны р трі бойынша німні бір лшеміне немесе орындалан жмысты р трлі клеміне жмсалан аржыны млшерін анытау тсілдеріні жиынтыын айтамыз, ал осы дерісті нтижесі калькуляция деп аталады.

зіндік нды калькуляциялау – ол бааны негіздеу мен німдерді жеке трлеріні табыстылыын анытайтын ажетті алдыы шарт.

Бірінші шарты осы есептік кезедегі барлы шыындарды німдерді (жмыстарды) белгілі бір тріне немесе оларды рамдас блімдеріне жатызуды талап етеді. Егер оны тікелей осы жолмен атаруа болмаса, онда шыындар белгілі бір шартты негізге сйене отырып пара-пар етіп блінеді.

Сонымен, нім бірлігіні зіндік нын калькуляциялау шыындары калькуляция баптары бойынша жіктеп, оларды тікелей жне жанама шыындара топтастыру негізінде іске асырылады.

Алдын ала жасалатын калькуляция німді шыарана дейін ндіріске ажетті дегейдегі шыындарды млшерін топшылайды. Оан жоспарлы, сметалы жне нормативттік калькуляция жатады.

· Жоспарлы калькуляция — жоспарлы кезедегі шыындарды есептеу арылы аныталан жеке німні зіндік ныны дегейі бойынша тапсырма болып табылады;

· Сметалы ( болжамды) калькуляция - сырттан жасалан бір реттік тапсырыс бойынша німге (жмыса, ызметке) кететін шыындарды анытау шін жасалады.

· Нормативтік калькуляция аымдаы жоспарлы калькуляцияны бір трі болып табылады. Жоспарлыдан оны айырмашылыы нім бірлігіні зіндік ныны белгілі бір уаыттаы дегейін крсетеді жне ор шыындарыны сол уаытта олданып жатан млшерлері бойынша рылады.

німні зіндік ныны наты (есеп беру) калькуляциясы наты шыындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан ксіпорына байланысты себептері бойынша да (німді ндіруді орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шыындар трлеріні арты немесе кем жмсалуы) жне оан байланыссыз себептері бойынша да (материалдара бааны згеруі, амортизациялы аударымдарды млшері, суа, газа, жылуа, электр энергиясыны тарифіне згерістер енгізілуіне байланысты) ауытуы ммкін.

Калькуляцияны нысаны болып нім трлері, жмыстар, ызметтер саналады. нерксіпте есеп нысаны те жиі калькуляциялау нысанымен сйкес келеді.

Мысала, тігін фабрикасыны шыыны мен німні зіндік ны сол фабрикада тігілген ерлер костюмы бойынша есептелінеді.

Ауыл шаруашылыында есеп нысаны, детте, зіні калькуляциялау нысанымен сйкес келе бермейді. Мысала, сімдік шаруашылыында есептеу нысаны кздік бидай болып табылса, ал калькуляциялау нысаны болып—дн, сабан саналады. Мал шаруашылыында есептеу нысаны стті табыны болып табылады, ал калькуляциялау нысанына сол табынны сті, тлі, иы жатады.

німні зіндік нын калькуляциялау. Калькуляцияны жеке баптары бойынша шыындарды анытау тртібі:

· бйымды дайындаудаы тікелей шыындарды нормативін есептеу;

· жанама шыындарды жеке бйымдарды зіндік нына блу.

Калькуляциялы баптар бойынша зіндік н рылымы німні толы зіндік нындаы шыындар араатынасын, не шыындаландыын, айда шыындаландыын, аржылар андай масаттара баытталандыын крсетеді. Ол ксіпорынны р цехыны немесе блімшесіні шыындарын бліп крсетеді.

ндіріс шыындарыны сметасы тек шыындарды экономикалы біртекті элементтерін бірлестірсе, калькуляция баптарында кейбіреулері ана біртекті, ал аландары шыындарды р трлерін амтиды, яни кешенді райды.

нім ндірісі мен ткізу шыындар сметасы. нім ндірісі мен оны ткізудегі шыындар сметасы ксіпорынны жалпы шыындарын анытау масатында есептелінеді. Шыындар сметасын рудаы рекеттер:

· осымша цехтар шыыны сметасын анытаумен басталады, йткені оларды німдері ксіпорынны негізгі цехтарымен пайдаланылады жне бл цехтар шыындары негізгі ндірістік цехтар німіні зіндік нына енеді;

· содан со ксіпорынны негізгі цехтары бойынша шыындар сметасы есептелінеді, оны негізінде шыындарды ндірістік (зауотты) сметасы алыптасады жне тауарлы, ткізілген німні зіндік н крсеткіштері аныталады.

Шыындар элементі:

1) материалды шыындар;

· шикізат жне негізгі материалдар;

· сатып алынатын бйымдар;

· осымша материалдар;

· сырттан сатып алынан жанармай;

· сырттан сатып алынан энергия;

2) нерксіптік-ндірістік персонал ебегін тлеу шыындары;

· жмысшыларды ебекаысы;

· инженерлі-техникалы ызметкер ебекаысы;

· ызметкерлер ебекаысы;

3) леуметтік мтаждытара тленетін аударымдар;

· леуметтік сатандыру;

· зейнетаы оры;

· медициналы сатандыру;

· салалы сатандыру тарифі;

4) негізгі орлар амортизациясы;

· негізгі ндірістік орларды толытай алпына келтіруге аударымдар (демелі амортизацияны ескереді);

5) баса да шыындар;

· салытар, жарналар, бюджеттен тыс арнайы орлара аударымдар;

· млікті міндетті сатандыру бойынша тлемдер;

· байланыс, есептеу орталытарыны, банктерді ызметін тлеу;

· кадрларды дайындау жне айта дайындытан ткізу, іс-сапар шыындары;

· негізгі орларды жала алу тлемдері;

· баса да тлемдер.

азіргі уаытта зіндік нды калькуляциялауды келесі белгілі дістері

· дерістік (арапайым),

· тапсырыс,

· нормативті,

· блістік дістері олданылады.

Калькуляциялауды дерістік (арапайым) дісі. ндірістегі шыындарды есепке алуды жне німні зіндік нын калькуляциялауды арапайым дісі біртекті бір немесе екі трлі нім шыаратын ксіпорында (су электр стансалары, кен, кмір, мнай мен газ ндіретін ксіпорындар) пайдаланылады. Оларда, детте, аяталмаан ндіріс болмайды (егер де олар болса, онда оны клемі шамалы болады) жне жартылай фабрикаттарды зі ндіреді. Кей уаытта оны блістік (попередельный) шыындарын есептеу мен калькуляциялау дісіні бір нсасы деп санайды, себебі калькуляциялау бір ана бліс бойынша жргізіледі.

Бл дісте нім шыаруа кеткен стемелі шыындарды барлыын шыарылан немесе ндірілген німні клеміне бліп тікелей зіндік нды анытайды. Егер де ксіпорын оны зіні есептік саясатында арастырса, онда бл дісті олдануа рсат етілуі ммкін.

Бл дісті мні бкіл шыарылан німге кеткен шыындарды есептеуден трады. нім бірлігіні зіндік нын тікелей есептеу жолымен шыарады, яни шыын дегейін ндірісті табии клеміне немесе шартты — табии крсеткішіне жай блу арылы табады. Кейбір салаларда шыындар (мысала, кмір ндірісінде) рбір технологиялы деріс бойынша есептелінуі ммкін.

Калькуляциялауды тапсырмалы дісі. Шыындарды есепке алуды жне німні зіндік нын калькуляциялауды тапсырмалы дісі машинажасау кешенінде са сериялы жне жеке нім шыаратын ндірісі бар ксіпорындарда, механикалы жндеу жне зерттеу жмыстарында пайдаланылады.

Бл жадайда калькуляциялауды нысаны трінде бір немесе бірнеше німге берілген тапсырыс болып шыады. Барлы тікелей шыындар рбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарыны кескінінде есепке алынады. Тапсырыс ксіпорынны ндірістік блімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан со ол орындаушы - цеха жне бухгалтерияа тседі. рбір тапсырыса зіндік код беріледі, онда жмыскерге есептелген ебекаы, барлы жаттардаы материалдарды шыысы, ндіріске кеткен шыын есебін жргізетін карточкаа кшіріліп жазылады

Осы тсілді кейбір ерекшеліктері бар, атап айтса.:

· барлы шыарылан шыындар туралы мліметтерді шоырландырып жне оларды жеке жмыс трлері мен дайын нім топтарына жатызу;

· уаыт аралыындаы емес, тек дайын болан рбір тобы бойынша шыындарды шоырландыру;

· тек бір ана шотты жургізу, "аяталмаан ндіріс" (батыс елді есебінде барлы ндірістік шыындарын жинатау тек осы "аяталмаан ндіріс" шотында крсетіледі).

Осы шотта ндірісті рбір тапсырысы бойынша шыындарды жекелеген есебін йымдастыру шін карточкаларды енгізуді сынады. Тапсырысты зіндік нын калькуляциялау шін жартылай фабрикаттарсыз дісі пайдаланылады.

Блістік дісті кезінде німні зіндік нын калькуляциялау мен шыындар есебін йымдастыру ерекшеліктеріне бір мысал келтіріп крейік.

 

Кесте 18 – Тоыма нерксібіндегі блістер

 

1-блініс (шикізатты дайындау)
1. Алашы (негізгі) шикізатты ны (жн, нитрон жне т.б.)	1 200 000
2. деуге кеткен шыындар	500 000
Лентаны зіндік ны	1 700 000
2-блініс (иіру)
1. Лентаны зіндік ны	1 700 000
2. деуге кеткен шыындар	700 000
Иірілген жіпті зіндік ны	2 400 000
3-блініс (тоу)
1. Иірілген жіпті зіндік ны	2 400 000
2. деуге кеткен шыындар	1 000 000
Кендір (шуда, делігі біткен) жіпті зіндік ны	3 400 000
4-блініс (деу, демілеу)
1. Кендір (шуда, делігі біткен) жіпті зіндік ны	3 400 000
2. деуге кеткен шыындар	400 000
3. стеме шыындары	1 400 000
Матаны (тоыманы) зіндік ны	5 200 000
Дайын нім
1. Мата	5 200 000

 

зіндік нын калькуляциялауды блістік дісі. Шыындарды есепке алуды жне німні зіндік нын калькуляциялауды блістік дісі німді жаппай ндіретін ксіпорындарда олданылады, онда бастапы шикізат дайын німге дейін рет-ретімен технологиялык ндеуден теді.

Бл діс шикізатты кешенді трде пайдаланылатын ксіпорындарында: металлургиялы, химиялы, мнай деу жне баса да салаларда олданылады. Мысалы, мата тоу ксіпорындарында ш айта жасау — иіру, тоу жне рлеу саласы; ара металлургияда — домен пеші, болат балыту, прокат; былары ндірісінде —тері илеу жне рлеу саласы бар.

Тоыма нерксібінде трт трлі негізгі блістер болады: шикізатты дайындау; жіп иіру, тоу, ндеу (демілеу).

ндіріске босатылан алашы шикізатты (жн, синтетика талшыы) ны 1200 мы теге раан. деу шыындары (кмекші материалдар, ебекаы жне одан алынатын аударымдар) рбір цехтар (блістері) бойынша мынадан трады: шикізатты дайындау кезіндегі шыындар — 500 мы теге; деу — 400 мы теге. Жалпы есептік кезедегі стеме шыыс — 1400 мы теге. Ксіпорын жартылай фабрикатты нса бойынша німні зіндік нын калькуляциялау пайдаланан деп санаймыз. Егер де рбір блісті німі дайын нім болып саналмаса жне ол сырта сатылмаса, онда стеме шыындарын е соы блістегі шыындара осуына болады. Ал егер де рбір цех (немесе бліс) з німін дербес трде сата алатын болса, онда рбір блісті шыаран німіне стеме шыыстар белгілі бір тртіппен осылады:

Жартылай фабрикатты нсаны жадайында барлы блісті жалпы шыыны мынаны райды: 12 700 000 теге (1700000 + 2400000 + 3400000 + 5200000); ал оларды ішкі айналымы 7 500 000 (1 700 000 + 2 400 000 + 3 400 000); соы німні зіндік ны 5 200 000 тенге (12 700 000 – 7 500 000).

арапайым, тапсырмалы жне блістік дістерді негізгі кемшілігі мынада: німні наты зіндік ны есептік кезені соында ана немесе тапсырыс орындаланнан кейін аныталады, ал мнын зі ксіпорынны (цехты) басшылыыны есеп беру кезеі ішінде ндірістегі іс жзіндегі шыындарды жоспар бойынша белгіленген млшерлерге сйкестігін адаалап отыруа ммкіндік бермейді.

Бдан баса шыындарды есепке алуды дістеріні барлыында бкіл шыарылан (шыарылатын) німні зіндік ны, сол здеріні жоспарланан кезіндегі орташа дегейімен салыстырылады жне соны нтижесінде алынан мліметтер бойынша жргізілген йымды-техникалы шаралара жмсалан шыындарды шын мніндегі дегейін рдайым дл крсете бермейді.

Бл кемшіліктерді жою шін нормативтік дісін олданады, бл кезде німні бір лшеміні жне бкіл шыарылан німні зіндік ны нормативтік зіндік нмен салыстырылады.

зіндік нын калькуляциялауды нормативтік дісі. ндірістегі шыындарды есепке алуды жне німні зіндік нын калькуляциялауды нормативтік дісін негізінен жаппай ндіріспен шылданатын ксіпорындар пайдаланады.

Нормативтік дісті кезінде рекет етіп тран бекітілген млшер мен оны ауытуынан пайда болан шыындар блек крсетіледі. Бндай шектеулер ндірісті йымдастыру мен технологиядаы кемшіліктерді дер кезінде жндеуге, ресурстарды тиімсіз пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді.

Наты шыындарды бекітілген млшермен салыстыранда ресурстарды немделуі немесе арты жмсалуы, одан ауытуы табылады, ал ол з кезегінде ксіпорынны йымды-техникалы жмыстарында біршама кемшіліктерді бар екенін баяндайды.

Бекітілген млшерді ауытулары жатгалан жне жатталмаан болып келеді.

жатталан ауытулар алашы жаттарды мліметтері бойынша ашылан дабылдары жатады (талап жаты, осымша жмыстара жазылан нарядтары, осымша тлемдер жне т.б.), сондай-а есептеу жолымен аныталан ауытулар (тгелдеу тсілімен, наты ережесі бойынша алдын-ала жасалан есептеулер жне т.б.)

жатталмаан ауытулара ауытуды жалпы сомасы мен оны жатталан блігіні арасындаы айырмасынан шыады. детте, олар жатталан ауытуларды дрыс есептелмеуіні нтижесінен, аау німдерін шыараннан, нарядтарды арты жазаннан, кем шыудан, жартылай фабрикаттарды жоалтулары мен бзылуынан, аяталмаан ндірісті дрыс бааламауынан шыады.

Егер де ндірісте жатталмаан ауытулар бар болса, онда ол нормативтік есепті дрыс йымдастырылмаанын куландырады.

Ауыту теріс те (арты жмсаланы) жне о да (немделгені) болуы ммкін.

Теріс ауытулар (материалдар, отындар, энергиялар, технологиялы дерістерде арастырылмаан, осымша жмыса жасалан, тленген жне т.б.) ндіріс дерісіні дрыс йымдастырылмаандыынан туындайды.

О ауытулар жекелеген телімдерді жетістіктерін баяндайды (материалдарды тиімді пайдалануын крмету, материалдарды толы алдысыз пайдалану, німні сапасын арттыру, рал-жабдыты тиімді олдану жне т.б.), жне бекітілген млшер шыындарын немдеуді жзеге асырады. Кейде о ауытулар шын мніндегі аражатты немделгенін крсете бермейді, ол тек бекітілген млшерді дрыс аныталмаандыын крсетеді.

Мысалы. Ксіпорын ай ішінде 26 станок зірлеген, ал 10 станок тиісті деу сатысынан тпеген, сондытан олар аяталмаан ндіріс ретінде ай соына алдырылан.

Бір станокты нормативтік зіндік ны 86,0 мы тенге раан, ал оны ішінде: материалды ны — 20,0 мы теге; ебекаы — 40,0 мы теге; ебекаыдан аударылан аударымы — 8,0 мы теге; стеме шыыстары - 18,0 мы теге раан.

Ай ішінде зірленген станокты талдамалы есеп мліметі бойынша наты шыыны мынаны раан:

 

Кесте 19 – Ай ішінде зірленген станокты наты шыыны

(мы тенге)

Шыын баптары	Млшер бойынша	Ауытуы	Барлыгы
Материалдар	720,0	-40	680,0
Жалакы	1440,0	+80	1520,0
Жалакыдан аударылан аударымдар	288,0	+16
стеме шыыстары	648,0	+36	684,0
Жныны	3096,0	+92

 

Бл шыындар шыарылан нім арасына жне аяталмаан ндіріске келесі трде блінеді:

 

Кесте 20 – Шыындарды шыарылан нім арасына жне аяталмаан ндіріске блінуі

(мы тенге)

Шыын баптары	Ай ішін- дегі бар лы шы- ындары	Онын ішінде
шыарылан німге	Млшер бой- ынша аятал- маан ндіріс- ке таратылан дары (10 дана)
Млшері бойыша	Млшерден ауытуы
бірлігіне	26 данасына
Материалдар	680,0 1520,0 304,0   684,0 3188,0	20,0 40,0 8,0   18,0 86,0	520,0 1040,0 208,0   2236,0	-40 +80,0 + 16,0   +36,0 +92,0	200,0 400,0 80,0   180,0 860,0
Ебекаы
Жалакыдан аударылан аударымдар
стеме шыындар
Жиыны

 

Жоарыда келтірілген мліметтерді негізінде келесі нысанда бір станокты есептік зіндік ны былайша аныкталады.

 

Кесте 21 - Бір станокты есептік зіндік ны

(мы тенге)

Шыын баптары	Млшері бойынша нім бірлігіне есептелген шыындар	Ауытку	нім 6ірлігіні зіндік ны
жалпы шыарылан німге	нім бірлігіне
Материалдар Ебекаы Ебекаыдан аударылан аударымдар стеме шыыстары Жиыны	20,0 40,0   8,0 18,0 86,0	-40,0 +80   +16,0 +36,0 +92,0	-1,54 +3,08   +0,62 +1,38 +3,54	18,46 43,08   8,61 19,38 89,54

Келтірілген калькуляциядан бір станокты наты зіндік ны 89,54 мы теге раанын креміз, демек, 3,54 мы тегеге нормативтіктен жоары болан (89,54 – 86,0).

Есептік айда барлы шыарылан німні наты зіндік ны 2328,0 теге (2236,0 + 92,0) раан жне 92,0 мы тегеге нормативтік дегейі ктерілген. 23 28,0 мы теге сомасына шыарылан німні наты зіндік ны боп саналады, біра ксіпорын басшысы ауытуды себебін ашып, оларды келешекте болдырмау масатында тиісті шараларды абылдауы керек.