Ндіріс шыындарын анытауды шетелдік тжрибесі

рбір мемлекетте р нім ндіруші німні зіндік нын есептеп, ндірістік шыындарды тмендетуге талпынуы ажет. ткізетін німні баасы мен баса да жадайлар траты боланда, нім бірлігіне ажетті шыындарды ысарту табыс клемін лайтады.

р мемлекетте ндірістік шыындарды азайтуды р трлі жолдары олданылады. Оларды барлыын тмендегідей етіп біріктіруге болады:

1. ндірістік-техникалы дегейін жоарылату шаралары:

· ндірістік рдістерді механизациялау мен автоматизациялауды басаруды автоматизацияланан жйелері мен жаа технологияларды енгізу;

· олданылатын техника мен технологияларды эксплуатациясы;

· нім сапасын жоарылату, німдерді техникалы сипаты мен рылымын згерту;

· ебек ралдарын жетілдіру, яни жетілдірілген шикізат пен материалдар;

· шикізат пен материалдарды тымды пайдалану;

· ндірісті техникалы дегейін жоарылатушы баса да факторлар;

· амортизациялы аударымдарды кбейту арылы німділікті жоарылатушы ралдарды олдану.

Жалпы, материалдар мен ресурстарды немдеуді трлі жолдары бар, оларды негізгілері тмендегідей:

· материал, шикізат, отын, электроэнергияны рационалды пайдалану;

· брыс німді жою;

· экономикалы материалдарды жаа трін енгізу;

· шикізат пен материалдарды кешенді пайдалану.

2. ндіріс пен ебекті йымдастыруды жетілдіру шаралары:

· ндірісті басаруды жетілдіру;

· ебекті йымдастыруды жасарту;

· материалды-техникалы амсыздандыруды жетілдіру;

· ндірістік емес шыындарды жою;

· ндірісті мамандандыру;

· шыындарды жасарту;

· жмысшыларды уаытын нтижелі пайдалану;

· ндірісті йымдастыруды жетілдіруді баса да факторлары.

3. ндірілетін німні клемі мен рылымын згерту шаралары:

· амортизациядан баса, траты шыындарды айтарлытай ысарту;

· ндірістік орларды пайдалануды жасарту, соан байланысты амортизациялы аударымдарды айтарлытай ысарту;

· ндірілетін німні нын згерту.

4. Пайдалы орлар мен баса да шикізаттарды ысарту дістері мен табии жадайларды згерту.

Ескеретін жайт, німні зіндік нын ысарту – бір жолы процесс емес, ол кнделікті ксіпорын басшыларыны алдындаы міндет болып табылады.

зіндік нды тмендету дегеніміз – жйелі діс-тсілдерді жне жалпы басаруды талап ететін кп жоспарлы рдіс.

Соы 34-40 жылдар ішінде дамыан мемлекеттер ндірілген німге кеткен шыындарды ескергенде, ысартылан калькуляция дісін олданып келеді. Бл діс траты, ауыспалы, жалпы жне шекті шыындарды анытайды.

Шетелдік ксіпорындарда німні зіндік нын жоспарлаанда жне баылаанда, оны ішінде ауыспалы шыындарды зерттегенде «директ-костинг» дісі олданылады. Бл дісте негізгі аржылы крсеткіш ретінде маржиналды табыс жне табысты зі алынады. Ол келесі 22 кестеде крсетілген:

 

Кесте 22 - «Директ-костинг» жйесі бойынша табыс жайында есеп беру

№	Крсеткіштер	Шартты белгіленуі
	німді сатудан тскен тсім	В (табыс)
	Ауыспалы шыындар	Зпер
	Маржиналды табыс	Пм = В – Зпер
	Траты шыындар	Зпост
	Табыс	П = Пм - Зпост

Осы кестені сынан авторларды крсетуі бойынша «директ-костинг» дісі ндіріс клемі мен оан кеткен шыындар арасында, ндіріс клемі бойынша ол ндіріс табысты болып жатыр ма, лде шыындалып жатыр ма, ндіріс клемін лайтанда немесе тмендеткенде німні зіндік ны андай болатынын крсетіп, осындай крсеткіштер арасында байланыс орнатуа ммкіндік береді. Осы калькуляциялы дісте траты шыындарды клемін ерекше арау сол шыындарды табыс соммасына аншалыты клемде сер ететінін крсетеді. Маржиналды табыс клеміні згеруі шыарылатын німні ассортиментіне згерістер енгізуге ммкіндік береді.

орытындылап айтатын болса, «директ-костинг» дісі табысты клемін анытайды жне ауыспалы шыындарды ткізу баасынан, шыаратын нім рылымыны серінен табыс клеміні ауытуын, згерісін анытауа ммкіндік береді. Осындай талдаулар негізінде ксіпорын мен шыындарды басаруды керекті шараларын абылдауа болады.

Мндай жйелерді олдану, сіресе, азастанны нарыты экономикасын жасы білу шін пайдалы.

Бгінгі кнде табысты суі – бізді негізгі масатымыз болып табылатындытан, оан жету шін німні баасын ктеруіміз керек. Керісінше, ндірілген німге жоары емес бааны оя отырып, оны бсеке абілетті нім ретінде сынуымыз керек.

Сонымен атар, нарыты жаулап алу шін жне оны стап алу шін табысты нормасын тмендету негізінде арзан рі сапалы нім сатуымыз ажет. Яни, сату клемін лайта отырып, жоары табыса жетуімізге болады.

Сонымен, басару шешімдерін абылдаудаы негізгі крсеткіш болып «шыынсызды нктесі» саналады. Оны негізі мынада – ксіпорын пайда да крмейді, шыына да шырамайды.

Шетел ксіпорындары мен фирмаларында «бсекелестерді ндіріс шыындарыны салыстырмалы талдаулары» жзеге асырылады. Мндай талдау зіні ндірістік шыындарын бсекелес ксіпорынны ндірістік шыындарымен салыстыруа ммкіндік береді. Сонымен атар, оларды артышылытарын біле аламыз, оларды ндірістік шыындарыны клемімен таныса аламыз. Оларды ателіктерін ескере отырып, зімізді ндіріс шыындарыны рылымын жасартамыз жне шыындарды тмендетеміз.

Бізге белгілі боландай, жоары сапалы нім ндірісі жоары дегейлі шыындарды талап етеді. Біра, 70 жылдарды аяы жне 80 жылдарды басында бл пастулат іс жзінде Жапонияны машина жасау компанияларымен толы жоа шыарылды. Себебі, жоары сапалы німдерді шыаратын ксіпорындарда ебек ндірісі жоары болып, ндірістік шыындар тмен болады. Жапониядаы автоклік жне электронды ндіріспен айналысатын ксіпорындарды ебек ндірісі сол ндіріспен айналысатын АШ ксіпорындарынан 2 - 2,5 есе арты болды. Бл айырмашылы «дл уаыт» дісін олдананы шін ана пайда болып тр.

 

 

Сурет 22 - Табыстылы графигі

«Дл уаыт» дісі Жапониядаы «Тойота» атты автомобиль шыаратын фирманы басты басару жйесі болып табылады. Бл жйені негізгі масаты – шыындарды ысарту болып табылады. Шыындарды ысарту шін сранысты кнделікті згеруін, жоары сапалы комплектілік бйымдармен амтамасыз етілуін, ызыушылыты суін, жмыскерлерді жмыс белсенділігі мен німні номенклатурасын жне нім ндірісіні клемін здіксіз баылап отыру керек. «Дл уаыт» дісіні негізгі аидасы болып автономизация жне персоналды олдану жйесіні икемді болуы табылады. Бл діс ндірісте ажет емес німді ажет емес уаытта жне ажет емес клемде талап етеді. Автономизация деген сз ахуалды з бетімен баылау дегенді білдіреді, келешектегі айта ндіріске ахуалы бар бйымдарды болдырмау. Персоналды икемді пайдалану дегеніміз – ол німге деген сранысты згеруіне байланысты жмысшылар клеміні тербелісі, сонымен атар серіктестікті марапаттау жне ойларды жзеге асыру. Жмысшылар р нім ндірісін жасарту жайлы жне нім сапасын жоарылату туралы р трлі ойлар сына алады. Жмысшыларды сынысы материалды трде марапатталады.

«Тойота» фирмасыны негізгі артышылыы неде? «Дл уаыт» дісімен жмыс істегенде белгілі бір аймаа алдын-ала келісілген наты уаытта ажетті бйымдар жеткізіледі. Келесі кезе ткен кезенен ндіріске ажетті бйымдарды суырып алан сияты болады. Ал бізді немесе баса да мемлекеттерді олданатын календарлы дісі бойынша, алдаы аймаа ткен айма алдын-ала болжамдалан жне ндірілген бйымдарды итеріп тыандай болады. «Тойота» жйесі кнделікті шыаратын нім клеміні згеруін, яни лайанын немесе ысаранын арайды. Жалпы, бл жйе жмыс кшіне жне орлара шыын шыармау арылы оларды ысартады. Нары сранысыны былмалылыын рашан баылап отыру арылы ндірістік жне ауыспалы шыындарды ысартуа болады. Біра, нары жадайында бндай жйені олдану тиімді емес, себебі онда дамыан маркетинг жйесі, материалдарды жеткізу жне німді ткізу жо.

азастан шін шыындарды басаруды жапонды тжірибесі ызыты. Оны шбрышты раушы тастарына: «таргет-костинг», «кайдзен» жне алыптасан зіндік нды олдау функциясы жатады.

«Таргет-костинг» концепциясы жобаны жоспарлау мен жобалау кезінде олданылса, «кайдзен» ндіріс барысында олданылады. «Таргет-костинг» жйесін шыаранда жапонды менеджерлер дстрлі басару функциясын млдем згертті:

зіндік н + Пайда = Баа

«Таргет-костинг» жйесінде формула тмендегідей болды:

Масатты баа – Масатты пайда = Масатты зіндік н

Е алдымен, маркетингтік зерттеу арылы німді ткізуді ммкін баасы аныталады. Содан кейін, зіндік нды анытау шін жобаны жзеге асырудан ксіпорынны кздеген табыс клемі есептелінеді, ары арай ндіріс рдісіні атысушылары, менеджерлер, жмысшылар масатты зіндік на сйкес, німді жобалау мен жзеге асыру жмыстарын жргізеді.

«Кайдзен» сзі жапон тілінен аударанда «кішкентай адаммен жетістікке жету» дегенді білдіреді.

«Кайдзенні» масаты – ірі-ірі ксіпорындардан инвестиция тартпай, ксіпорындарды ішкі резервтеріні кмегімен ызметті жетілдіру. Бл жйе те крделі жне кптеген элементтерден трады:

· Ттынушылара баыттану;

· нім сапасын баылау;

· Автоматизация;

· Сапаны жасарту йірмелері;

· Новаторлы сыныстар жйесі;

· Жмыс орнындаы тртіп пен арым-атынас;

· Кп станокты жмыс орындары;

· Канбан жйесі;

· «Дл уаыт» жйесі;

· Ахуалдарды болмауы;

· Шаын топтарды ызметі;

· німділікті жоарылату;

· Капитал мен ебекті атынасы;

· Жаа німді растыру;

· Жалпы эксплуатациялы жйе.

«Кайдзен»жйесіні негізгі баыты – шыындарды минимализациялау. Ол шыындар ксіпорын ызметі барысында, айта ндірісте жарамсыз блшектерден шыуы ммкін, яни ндірістік жоалтулар пайда болады.

 

айта ндіріс жоалтулары		Ттынушыа баыттану
ор жинаумен жне тасымалдаумен байланысты		«Дл уаыт» жйесі жоалтулар
Жндеумен, ралдарды боса труымен байланысты		Жалпы эксплуатация жйесі жоалтулар (ЖЭЖ)
Ахуалмен байланысты жоалтулардан сатану		Сапаны жасарту жйелері

 

Сурет 23 - Жоалту трлері жне оларды минимализациялау жйелері

Осы жоалтуларды тмендету жйелерін арастырайы. Мысалы, Жапония ксіпорындарында айта ндірумен жне дайын німді оймалаумен байланысты жоалтуларды жояды. Олар ттынушылара баытталып, жалпы ндірістен кіші сериялы ндіріске кшті.

Сонымен атар, «Дл уаыт» жйесі іске асады. Бл жйеде ндіріске ажетті рал-жабдытар цехта ажет млшерде тура уаытысында жеткізіледі.

«Дл уаыт» жйесі жмыс істеу шін 100 % сапалы нім жеткізілуі ажет. Сондытан, бл жйе сапаны жасартумен, оны ішінде сапа жасарту йірмелері, ахуалдарды болдырмаумен байланысты болады. Бл автоматизация деп аталады.

азіргі кезде ндірісті автоматизациялау ке тараан. Ол ебек кшін немдейді, ндіріс уатын ысартады жне нім сапасын жоарылатады. Біра, рал-жабдытарды сынып алуынан оларды айта жндеуге ажеттілік туады. рал-жабдытарды бзылуын кетіргенде ана нім сапасына кепілдік беруге болады. рал-жабдыпен жмыс істеу шін жалпы эксплуатациялы жйе іске асырылады. Оны ерекшелігі – операторлар з рал-жабдыына здері ызмет крсетіп басарады, сонымен атар ОЭС бзылуынан болан шыындарды минимализациялайды.

Сйтіп, «кайдзен» жйесі кп жаты олданыс табады. азастанда бл жйені жзеге асыру шін, алдымен, біратар бгеттерден ту ажет. Олар:

· Корпоративті рухты жоарылату. азастанды ксіпорындарда р жмысшы зіні жеке масаттарына жетуге ынталы, ол бір масатты, онда жаня рухы млдем жо.

· Ксіпкерді ерекше менталитеті. Ксіпкерлер табыса салынатын салы млшерін азайту масатында дейі шыындарды жоалтады, бл жадайды тотату ажет.

· Нарыты инфрарылымны толы дамымауы, сонымен атар транспортты коммуникацияны дамымай алуы. Бл маркетингтік жйеге атысты наты мліметтерді жотыы, ол «таргет-костинг» жйесін ендіргенде ажет.

· ндірілетін нім сапасына сер ететін ндіріс дегейіні техникалы жаынан тмендігі.

· Сапаны адаалау рдісіні тмендігі.

· Келісім-шарттарды з уаытында орындалмауы.

Бізді ойымызша, азастан жадайына сай, «кайдзен» жйесіне араанда, «таргет-костинг» жйесін енгізу жаымды болар еді.