Ксіпорынны ндірістік бадарламасын зірлеу

ндірістік бадарлама ттынушылар шін нім ндіретін кез келген ксіпорында жасалады. ндірістік бадарламаны жасаан кезде ртрлі факторларды ескеруді ажет етеді. ндіріс саласына байланысты німні бірнеше трлерін анытайды: материалды ндіріс (нерксіп, ауылшаруашылы, рылыс, таы баса) жне материалды емес ндіріс(тасымалдау, сауда, білім беру, денсаулы сатау жне таы баса) кез келген ндірісте ндірілетін німдерді сыныптамалары мен топтамалары болады, сол бойынша мысала нерксіпте машина жасау,тігу жне тоыма, ая киім тігу нерксіптері бар. ызмет те з кезегінде блінеді: темір жол, теіз, уе, автомобильдік жне баса да тасымалдар.

Ксіпорынны ндірістік бадарламасы – ттынушыларды тапсырысы мен келісім – шарта байланысты ндірілетін німдер мен ызметтерді жиынтыы болып табылады. ндірістік бадарламаны жасаанда ксіпорынны негізгі масаты ескеріледі, яни нім табыстылыы мен капитал рентабельділігіні жоары дегейін сатай отырып ндірісті кеейту.Осы жоспарларды орындау шін ксіпорын за мерзімді даму стратегиясын жасайды.

за мерзімді стратегияны жасаанда ндірістік бадарламада крсетілген нім номенклатурасыны мірлік циклыны затыын ескерген жн.рбір тауарды мірлі циклы 4 кезенен трады: басы, дамуы, жетілуі, ескіруі. Сатылан нім клемі мен тауарды мірлік циклыны фазасы бойынша Сонымен рбір ксіпорын ндірістік бадарламаны ажет етеді жне оны рау кезінде маркетингтік зерттеулерге сйену керек.Маркетингтік зерттеуге сйену жоспарлауа жне ндірістік шешімдерді абылдауа сер етеді жне де з кезегінде ндірістік бадарламаа да сер етеді. Осыан орай ндірістік бадарламаны жасаанда оны тбінде тауарлы стратегияа, тауарлы саясата жне ндіріс стратегиясына сйенген жн.

Диверсификация – капитал мен табысты тиімділігін жоалту туекелімен инвестицияланан жне баса жолмен ксіпорына тскен аражатты бірнеше обьектілер арасында блу.

ндірістік диверсификация – бір уаытта бір – бірімен байланыссыз нім трлерін шыару жне нім ассортиментін кеейту.

ндірістік бадарламаны диверсификациялау алдында нарытаы сраныс пен сынысты зерттеу ажет, одан кейін німні ай трін ндіруді жоарлату керектігі аныталады. Кейіннен барып ндірістік бадарламаны орындалуына арай диверсификациялау ажеттілік дегейі табылады.

Тауарлар мен ызметтерді р трлі трлері ндірістік бадарламаны номенклатурасы деп аталады.нім ассортименті ндірісте ерекше бір тауарларды лес салмаымен сипатталады. ндірісті ртрлі кезедерінде сату клемін жобалаудан кейін жете ндірістік бадарлама растырылады. Мнда ндірісті дегейлері аныталады, олар белгілі уаыт мерзімінде ол жеткізілуі тиіс. Мндай бадарламалар ру шін ртрлі ндірістік кезедердегі іс шараларды жне оларды жзеге асыру графиктерін жете арастыру керек. Кптеген жобалара бірінші кезеде толы уаттылыа жету ммкін емес.

Технологиялы, ндірістік жне коммерциялы ртрлі иыншылытар салдарынан жобаларды жзеге асыруды лкен блігі осы бірінші кезеде зіледі, бір жаынан сату клеміні жекелеген сімі жне нарыа ену иындыы, екінші жаынан ндірістік процестеріні шыындарын мегеру ммкін емес. німді сату ндірісіні мінездемесіне туелді ксіпорынны орта уаттылыы бірінші жылдары 40 – 50 % ана жете алады. Тек шінші жне тртінші жылдары толы уаттылыа ол жеткізуге болады. Бл нерксіптік бйымдарды дейтін ксіпорындар шін, бірінші жылы есептелінген уаттылыа ол жеткізуге болады. Біра та бл жерде бірінші жылды шыару клемі ксіпорын уаттылыыны ммкіндігімен тмен дегейде жоспарланады.

Технологиялы ерекшеліктеріні есебі жне баса жадайлар ксіпорынны ндірістік бадарламасын, німні шыару клемдерін жылдара блу арылы руа ммкіндік алады.

Сонымен рбір ксіпорын ндірістік бадарламаны ажет етеді жне оны рау кезінде маркетингтік зерттеулерге сйену керек. Маркетингтік зерттеуге сйену жоспарлауа жне ндірістік шешімдерді абылдауа сер етеді жне де з кезегінде ндірістік бадарламаа да сер етеді. Осыан орай ндірістік бадарламаны жасаанда оны тбінде тауарлы стратегияа, тауарлы саясата жне ндіріс стратегиясына сйенген жн.

Сонымен ксіпорынны тиімді жмысыны тбінде ттынушыларды ажеттілігін толы анааттандыру жатыр. 80 – жылдары ксіпорынны тиімділікке жеткізетін аидасы ашылды, ол – ресурсты баыт. Ол баытты кілдеріні айтуынша нары ттынушыны ана нарыы сипатына иеленгенде, ксіпорын сттілігі оны потенциалымен аныталады. Екі трлі аиданы кілдеріні бірінікі ана дрыс деп айту ате болар еді. рине бізді айтуымызша ндірістік бадарламаны жасаанда нарыты аида басты орын аланымен ресурсты аиданы з орнын мойындамаса болмайды, оны себебі з ресурстарын жасыра мегеріп, ндірістік бадарламаны раан ксіпорын сзсіз бсекеге абілеті жоары болатыны бріне млім.

Ресурсты баыт е бірінші ндірістік стратегияны жасалуымен тыыз байланысты, ал ол экономикалы дебиеттерді араса оны негізгі ш трін бліп арауа болатынын крсетті, шыындарды минималдау, сапаа негізделген жне уаыт факторын тиімді пайдалану стратегиясы. Сондытан да жетістікке толы жету шін екі аиданы да йлестірген лкен крегендік болады.

Нары жадайда дамып отыран рбір ксіпорынны тактикалы жоспарыны басты блімі болып ндірістік бадарлама табылады. Ксіпорынны ндірістік бадарламасы оны шыаратын нім ассортименті мен номенклатурасына сйкес ажеттіліктерді анытайды. Сонымен бірге ндірістік бадарлама ажетті ндіріс уатын, жмысшылар санын, шикізаттар мен материалдар клемін жне клік ажеттілігін белгілейді.

ндірістік бадарлама кптеген баса жоспарлармен тыыз байланысты: ебек жне жалаы бойынша, ндіріс шыындары бойынша, табыс пен рентабельділік жне аржы жоспарымен.

Мемлекеттік тапсырыстар кбінесе халышаруашылы маызы бар, сирек кездесетін нім ндірушілерге ана беріледі. Мемлекеттік тапсырыстар экономикасы дамыан барлы елдерде тараан жне оны негізгі аидаларына айшы келмейді. Сонымен бірге мемлекеттік тапсырыстар алан ксіпорынны беделін арттырады жне ол кбінесе тендер арылы беріледі. Мемлекеттік тапсырыс негізінен оны е тиімді жне сапалы орындайтын ксіпорындара беріледі.

ндірістік бадарлама екі блімнен трады: нім ндіруді натуралды трдегі жоспары жне нды трдегі ндіріс жоспары.

Натуралды трдегі ндіріс жоспары тауарды белгілі ассортиментіне, номенклатурасына жне сапасына сйкес нім ндіру крсеткіштерінен трады. Натуралды трдегі нім клеміні лшеуіштері ретінде: дана, тонна, шаршы метр, куб жне таы баса. Кейбір ксіпорындарда екі трлі лшеуіштер олданылады,мысала: мата ндірісінде погонды жне шаршы метрмен, аазда тонна жне шаршы метрмен, бырларды тонна жне погонды метрмен. Жоспарда екі лшеуішті олдану ндірісті наты клемі мен оны ттынушылы асиеттерін толыыра сипаттауа ммкіндік береді. Арналуы бойынша бірдей, біра ттынушылы асиеттері ртрлі тауарларды жоспарлау кезінде шартты - натуралды лшем бірліктері олданылады, мысала: уаты бойынша ртрлі отын трлерін ндіруді жоспарлау кезінде уаттылыы тоннасы 7000 Ккалл те отынды шартты отын тоннамен лшейді.

рылыс материалдарын ндіруді жоспарлау шартты уаттылыы миллион данамен есептелсе, консерві ндіру шартты банкамен. Тауарды бірдей трін ндіретін, біра уаттылыында, клемінде, ебек сиымдылыында айырмашылыы бар ксіпорындарда да шартты жне шартты – натуралды крсеткіштер олданылады.

Алайда натуралды лшеуіштерді олдану кп арналымды диверсификациялы ксіпорындарда ндірісті жалпы клемі мен рылымын табуды, шыындарды есептеуді, сатудан тскен табыс пен таза табысты есептеуді амтамасыз ете алмайды. Оны есептеу шін ашалай трдегі нім ндіру жоспарын жасау ажет.

Ашалай трдегі нім ндіру жоспары келесі крсеткіштерді амтиды. ткізілген нім(жалпы табыс), тауарлы нім, жалпы німдер. Бл блімні негізгі баалы крсеткіші болып сатылан нім табылады. ткізілген нім болып ны ттынушымен немесе ткізуші йыммен тленген нім болып табылады. Оны клемі жоспарлау бойынша жабдытауа арналан німдер баасыны соммасымен тапсырыс берушімен тлеуге арналан дайын німдер, жартылай фабрикаттар, осалы блшектер, халы ттынатын тауарлара, жасалан жмыстар мен крсетілген ызметтер жне таы баса келісім – шарт бойынша ткізіліп жатан німдер баасы болып табылады.

ткізілген німні жоспарлы клемі (Пр) ашалай трде келесі формуламен есептеледі.

ⁿ

Пр=(П_Ti± Оnn_i± On_i)

ⁱ⁼¹

мндаы: П_Ti – і-лік нім тріні тауарлы клемі, ксіпорынны ктерме баасы бойынша;

Onn_i – жоспарлы жылды басы мен аяына ксіпорынны оймасында і – лік дайын німні алдыыны згерісі;

On_i – жоспарланан жылды басы мен аяына арай і – лік дайын німні жнелтілген, біра тапсырыс берушімен лі тленбеген алдыыны згерісі;

n – тауарлы німні трлер саны (і =1,2,3,…,n).

ткізілген нім жоспарлы жылы ксіпорынны жалпы табысын (Дв) сипаттайды. Осы сатылан нім бірлігіні санын баасына кбейткенге те.

Дв=Пр=Дві; Дві=Ці*Oni;

_i=1

мндаы: Дві – і –лік нім трін сатаннан тскен ксіпорынны жалпы табысы.

Ці-і –лік- нім тріні бірлік баасы (ктерме,келісім бойынша),

Oni – натуралды трдегі і – лік нім тріні сатылуы ажет нім клемі.(i=1,2,3,…,n).

Жоспарда жалпы табыстан баса орташа табыста ескерілуі ажет. Бл ксіпорынмен німні бір данасын сатаннан тсетін табысты сатылан нім бірлігіне атынасымен аныталады.

Дсі=Двi/Оni;

Жоспарлы кезеде ткізу баасын згерту жадайы боланда орташа табыс еріксіз орташа бааа айналады.

Дсі=Ці

Тауарлы німдер з рамына: ндіруге жоспарланан дайын нім (техникалы баылау блімімен абылданып, комплектіленіп дайын німдер оймасына ткізілген), жартылай фабрикаттар, комплектілік блшектер мен осалы блшектер, кооперацияланан жабдытар бойынша баса жаа жіберілуге арналан тауарлар, толытай жндеуге, рал – жабдытар мен рылылар ныны осындысынан трады. Ол ктерме баамен жне салыстырмалы баалармен сипатталады. Алашысы аржылы жоспармен атыстыру шін олданылса, екіншісі ндіріс рылымыны згерісін, су арынын, динамикасын есептеу шін олданылады.

Тауарлы німні жоспарлы клемі (Пт) келесі формуламен есептеледі:

^{n m}

Пт=(Ani х Ці) + Yi;

_{i=1 j=1}

мндаы: Ani – натуралды трдегі і – лік нім тріні ндіру жоспары;

Ці – і –лік нім тріні азіргі баасы; n – тауарлы нім трлер саны.(i=1,2,3,…,n); m - ндірістік сипаттаы жмыстар трлер саны.

Тауарлы нім ндірілген дайын нім клемін сипаттайды жне ол, ндіріс шыындарын, аржылы жетістіктерді, рентабелділікті жне баса ндіріс тиімділік крсеткіштерін есептеу шін олданылады.

Жалпы нім – барлы шыарылан дайын нім мен крсетілген ызметтер ныны осындысынан трады, соны ішінде аяталмаан ндіріс. Ол детте салыстырмалы баамен аныталады.

Жалпы нім клемі (Пв) келесі формуламен аныталады.

Пв=Пт+(Нк-Нн)+(Ик-Ин)

мндаы: Нк,Нн – жоспарлы кезедегі жылды басы мен аяына аяталмаан ндірісті алдытары ашалай трде;

Ик, Ин – жоспарлы кезені басы мен аяына здері жасаан рылылар мен рал – жабдытар алдытары.

Жоспарлы кезеде есепті жылмен салыстыранда ндіріс клемі оматы згергенде, блек тауар трлерін ндірістен алып тастаанда, тауарды жаа трлерін ндіретін болса, жалпы німні рамындаы аяталмаан ндірісті алдытарыны згеруі жоспарланады.

Ішкі шаруашылы айналым мен аяталмаан ндірісі жо кейбір ксіпорындарда, мысала тама нерксібінде зіндік рамы бойынша жалпы німдер тауарлыпен сйкес келеді. Жалпы німді жалпы айналымнан ажырата білу ажет, оны мазмны – барлы бірліктегі німдерді соммасы ретінде тсіндіріледі. Тауарлы жне жалпы німні крсеткіштері ксіпорынны іс- рекетінде ке ріс аланымен бір лкен кемшілігі бар. Олар ксіпорынны соы жетістіктеріне осан зіндік лесіне ате млімет береді. Ол кейбір ксіпорындарда кездесетін шыындар нымен тсіндіріледі.

Ксіпорынны ндірістік бадарламасы жоспарлы кезеде ндіріс уатына сйкес нім шыаруа байланысты алыптасады. Мндаы мселе ксіпорынны ндірістік уаты, ндіруге жоспарланан клемнен кп немесе аз болуы ммкін. Ксіпорынны ммкіндігін анытайтын негізгі фактор ретінде ндіріс уаты табылады. Сондытан да ксіпорынны ндіріс уаты ткізу клемінен жоары болса, ндіріс шыындары біршама кп болады. Ал арама – арсы боланда нім клемі ндіріс уатынан жоары болса, мндай жадайда ндіріс жоспары орындалмайды. Бл орайда ндірістік бадарлама ндіріс уаты мен ндіріс клемі арасындаы орта шешімге келтіруші рлін атарады. ндірістік бадарлама нім клемін белгілеп ана оймай ксіпорынны рылымды блімдеріні жоспарларын есептеуді негізі болып табылады. рылымды блімдердегі ндірістік жоспарды жасаанда тек ана тауарлы німдер ана ескеріліп оймай, сонымен бірге аяталмаан ндірісті есептеу ажет. Соы німді ндіру детте ндірістік бадарламамен белгіленеді. Цехтар бойынша ндіріс клемі німні жоспарлы зіндік нына сйкес немесе есепті ішкі ндірісті баамен есептейді. Кіші – гірім ксіпорында цехтарды ндірістік бадарламасы натуралды жне шартты натуралды трде есептеледі, ал лкен ксіпорындар нды жне натуралды крсеткіштермен есептелінеді. Ксіпорынны ндірістік бадарламасы бір жыла есептелінеді жне ол кварталдара блінеді, ал кварталдар айлар бойынша крсетіледі. рылымды блімдерде ндірістік бадарламаны кішірек кезедерге блуге болады. ндірістік бадарламаны жасау крделі процесс болып табылады, йткені онда ртрлі факторлар ескерілуі ажет. Бадарламаны алыптасуыны типтік алгоритімі.

Жоспарлы немесе есепті кезедерде, жоспарды орындалуыны негізгі міндеттері болып:

· нды жне натуралды крсеткіштер бойынша німді шыару мен ткізу жоспарыны орындалуын тексеру;

· жоспарлы крсеткіштерді о немесе теріс орындалуын сері мен себептерін талдау;

· келешектегі су орын анытау жне ндірісті тиімділігін ктеру;

· талдау барысында аныталан орларды пайдаланудаы іс шараларды жасау мен нім клемін жне оны сапасын арттыру;

· жеке шараларды енгізуді кнтізбелік мерзімін белгілеу, ндірістік ызметкерлер мен жмыстарды орындалуына жауаптыларды белгілеу, сонымен атар іс - рекеттерді тиімділігін анытау.

ндіріс клемін талдау тауарлы жне жалпы німні динамикасын зерттеуден, базисті жне зілісті су мен сім арынын есептеуден басталады. Номенклатура бойынша жоспарды талдау наты жне жоспарлы нім шыаруды салыстырумен сипатталады.

Мемлекеттік тапсырысты амтитын німдерге кілді ерекше блу ажет. Ассортимент бойынша жоспарды орындалуын баалау келесі трде жре алады:

· е кіші пайызды дістеме бойынша (жоспарды е кіші пайызды орындалуын амтитын номенклатура алпы);

· тауарды жалпы тізімінде лес салмаы бойынша;

· орташа пайызды кмегімен, ал ол з кезегінде наты ндірілген німні ндіріс клеміне атынасымен аныталады (жоспардан тыс немесе ндірістік бадарламада арастырылмаан німдерді ндіру ассортименті бойынша жоспара кірмейді).

Мнда сонымен атар ассортимент бойынша жоспарды орындалуына сырты жне ішкі себептер аныталу ажет. Жеке номенклатуралы станымнан иыс кету ндірістік бадарламада згерістер туызады. ндіріс рылымындаы згеріс барлы экономикалы крсеткіштерге сер етеді.

Шыаран нім ныны згерісі ндіріс рылымыны серін орташа баам дісімен анытауа болады. Бл шін е бірінші німні наты рылымындаы німні орташа баамын анытау одан со, жоспарлы кезедегісін анытайды. Екеуіні айырмасы наты шыарылан нім клемімен кбейтіледі.(натуралды трде)

Дл осындай жетістікке арапайым трде жетуге болады. нім ндіру жоспарындаы нды жне натуралды трлеріні айырмасын жоспарланан нім ндіруге кбейту керек (нды трде). ндірістік бадарламаны орындалуын талдаанда басты орындарыны бірін ндірісті ыратылыына беруге болады. ндіріс ыратылыы - ндіріс жоспарымен белгіленген німді ндірумен сипатталады. німді шыару ыратылыын есептеу шін ыратылы коэффициенті олданылады. Ол наты шыарылан нім клемі соммасыны талдап отыран уаыт кезегіндегі жоспарлы нім шыаруа атынасымен аныталады. Сонымен бірге ыратылы бойынша жоспарды орындаанда наты ндірілген нім клемі есептеледі, біра ол жоспарды клемінен арты болмауы ажет.

Ыратылы коэффициенті (Кр) келесі формуламен есептелінеді.

ⁿ

Aзi

_i=1

Kp=

ⁿ

Ani

_i=1

мндаы, Ani – i-лік кезеде жоспарлы нім ндіруді натуралды немесе нды трі;

Азі – орындалан жоспарда ескерілген наты нім шыару;

n – есепті кезе затыы.

Ыратылыты баалау шін ырасызды коэффициентін есептеуге болады, ол жоспар бойынша ндірістегі отайлы жне теріс ауытуларыны соысы ретінде аныталады. Ырасызды коэффициенті – ыратылы коэффициентіне арсы крсеткіш. Ксіпорын нерлым ыраты жмыс істесе, сорлым ырасызды коэффициенті тмен болады.

Ксіпорын ыратылы коэффициентін есептеу нім ндіруді біралыптылыын анытаумен атар, ксіпорынны жіберіп алан ммкіндіктерін есептеуге де ммкіндік береді. Ыратылыты жоарлауына негізделген ндіріс клемі орыны суін ртрлі діспен есептеуге болады. Оны е арапайым талданып отыран кезеде жоспарлы жне есепті кезедердегі нім шыаруларды айырмасы ретінде аныталады. Берілген кезедегі талдау нім сапасын баалаумен аяталады.

нім сапасын талдау келесі крсеткіштер жйесі бойынша жасалуы ммкін:

· жалпылама крсеткіштер(жалпы ндірістегі жаа німні лес салмаы, сертификацияланан німні лес салмаы, бсеке абілетті німні лес салмаы);

· німні асиеттерін сипаттайтын бірретті жне кешенді крсеткіштер (пайдалылы, сенімділік, технологиялы, эстетикалы);

· жанама крсеткіштер (ааудан болан шыындар, сапасыз німдер шін пеня мен штрафтар, рекламацияны жою шін шыындар).

ндірісті нды лшеммен жоспарлау

ндіріс жне ткізу жоспары

Баалар, ндірістік бадарламалар

ндірістік бадарламаны баалау

ндірістік бадарламаны тиімділігі

Рентабельділік нормасы

Сурет 25 - ндірістік бадарламаны жоспарлау

Талдау барысында жоарыдаы крсеткіштерді динамикасын зерттеу керек, оларды дегейі бойынша жоспарды орындалуын, оларды згерісіні себебін анытап, сапаны баалы крсеткіштеріні серін анытау. німні сапасын жалпылама баалау шін келесі ртрлі дістер олданылады.

Баллды діс: оны мні нім сапасыны орташа есептелген баллын анытау. Сапа бойынша проценттік жоспарды орындалуы наты жне жоспарлы дегейін салыстыру арылы есептелінеді. Бізді зерттеп отыран ксіпорында сапаны тексеру те арапайым жреді.

німді ндіру жоспарыны орындалуын жалпылама талдау ндіріс клемі орын суін анытауа септігін тигізеді жне оны келесі блімдерге топталады:

· ндірілген німні сапасын жоарлату, жаа німді игеру, жасау;

· прогрессивті технологияны енгізу, ндірістік процестерді механизациялау жне автоматтизациялау;

· басаруды жетілдіру, жоспарлау мен ндірісті йымдастыру;

· ебекті ылыми йымдастыру;

· тпкілікті жндеу жне негізгі орларды модернизациялау;

· шикізат, материалдар, отын мен энергияны немдеу іс шаралары;

· ылыми зерттеушілік жне тжірибе растырушылы жмыстар;

· шыарылан нім мен ндірісті техникалы – экономикалы дегейлері;

· іс шараларды енгізуді техникалы – экономикалы орытындылары.

Сатуды жоспарлау жмыстары тапсырыстар оржыныны алыптасуымен немесе сату жоспарыны рылуымен аныталады. Сату жоспары бл дегейде ндірістік уатты алдын ала арастырмай нарыты сыйымдылыына негіз етіп жасалады. Сондытан да ндірістік бадарламаны ру кезінде тапсырыстыр оржынын тыылыты зерттеуді талап етеді. Талдауа негізінен зіндік сауда жйесі арылы тетін ттынушылар сранысы, ттынушыларды жеке тапсырыстары, диллерлер тапсырыстары, ктерме сатып алушыларды тапсырысы. Тапсырыс оржынына тінімдер мен жасалан келісім шарттар негізінде тапсырыс портфеліні номенклатурасы менассортименті алыптасып талданады.

Соынан жабдытауа арналан німні жалпы клемі, німні ртріні жалпы нім клеміндегі лесі, німні ттынушылара жеткізу кестесі жаа жне ндірістен алынып тасталынан німдерді лес салмаы, экспортты німні лес салмаы, оймадаы дайын німдерді орлары, тапсырыс берушілерге жеткізілген біра лі тленбеген нім клемі, жоспардан тыс алдытар мен ттынушылардан алынан тауара дер кезінде тлемеу себептері, тапсырыс портфеліні аржылы крсеткіштері, жоспарланан табыс, рентабелділік, салыты тлемдер мен тсімдер клемін жне баса да сату тиімділігіне сер ететін факторларды алыптастырады.

Маркетинг ызметіні жасаан талдауына сйеніп барлы ызыушылыы бар мамандар оржынды ткізу жнінде орытынды жасайды жне ол кейіннен ндірістік бадарламаны алыптасуына септігін тигізеді. Тапсырыстар оржыны бойынша наты тиімді шешімдер абылдау шін ксіпорынны басты мамандарынан ртрлі талдау зерттеу блімдерін ран жн.

ндіріс уатын есептеу ндірістік бадарламаны алыптастыруда лкен орын алады. ндірістік уатты есептеу негізінде келесі факторлар аныталады: ндіріс суіні ішкі ндірістік орлары, ндіріс клемі, техникалы айта арулану ажеттілігі аныталады.

Ксіпорынны ндірістік уаттылыы – бл белгілі уаыт мерзімінде шыарылан нім бірліктеріні саны немесе клемі. Белгілі уаыт мерзімінде алынан ксіпорындар уаттылыы траты клеммен есептеледі. Сондытан ндірісті згерту шаралары бойынша згертулерді енгізу жне бйымдарды номенклатурасы згерту ажеттілігі туады.

алыпты жетістік уаттылыы – бл бір жыл ішінде аныталан жадайларда ндірілген нім бірліктеріні саны, ол нары конъюктурасын зерттеу кезінде арастырылып сраныс клеміне атысты болу керек.

алыпты жетістік уаттылыы алыпты жмыс жадайларында жзеге асады, ол рал – саймандарды орнату есебінен, ксіпорынны техникалы ережелерді сатау (жмыс кезінде алыпты зіліс уаыты, тотатулар, мейрам кндер; техникалы ызмет крсетуге блінген уаыт; жмыс ауысымы рылымын талап ететін рал – сайман ауыстыру; негізгі рал – саймандарды блшектер бойынша олдану еместігі) жне басару жйесінде олданылады.

Номиналды максималды уаттылы – бл техникалы ол жеткізілетін уаттылы – ол негізінен орнатылан ралды уаттарына атысты болады жне жеткізушімен кепілденеді. німні максималды шыаруына ол жеткізу шін ммкіншілік шектеріндегі жмыстарды орындау керек, ндірісті амтамасыз ету ралдарын жоспардан тыс олдану, регламенттелген жмыстар шін ндіріс шыындарын алыпты дегейіні кшірілуіне алып келетін материалдар, детальдар, ор блшектері жне кмекші ралдар олданылады.

Ксіпорынны ажетті уаттылыын анытау техника – экономикалы зерттеу есебі кезінде жзеге асады:

- наты бір бйымны нарыа ену дегейі жне сранысты болжау;

- талап етілген ресурстарды болуы;

- ндірісті типтері (бірліктік жне сериялы);

- шыарылан німні трлері жне крсетілген ызмет трлері;

- олданылатын технологиялар;

- берілген ндіріс тріні минималды рентабельділік млшері.

ндірісті минималды рентабельді лшем крсеткіші кптеген ндіріс ксіпорын жне жобаларды лкен блігі шін олданылады, ол ндірісті минималды клемін береді, яни шыындау клемі аныталады. Мысалы: кніне 300 тонна нім шыарушы цемент зауытыны уаттылыы рентабельді емес деп саналады, йткені мндай ндіріс шін вертикалды шата пештері ажет. Оларды німі айналмалы пештерден алынатын нарыта бсекеге тсетін німмен бсекелесе алмайды.

Дамыан елдерді нерксіптік экономиканы кптеген секторларында ксіпорынны ндірістік уаттылыы тез су тенденциясына ие болан. Ол ндіріс масштабыны тиімділігімен шартталады. лкен жне уаттылыы инвестициялы шыындарды талап етеді. Олар кері тмен болады. йткені нім клемін лайту ндіріс шыындарыны тмендеуіне алып келеді.

Фирманы минималды рентабельділігіні лшемін анытау кезінде лемдік тжірибеге сйену керек, йткені ндіріс шыындары арасында оны бизнес жоспар жне аналогты шыындар баса да ксіпорындар осындай німді шыару кезінде зара байланыса аныталады. Егер осындай аналогия ресурстарыны шектелуіне байланысты немесе сраныс клеміне байланысты олданылатын болса нім баасы жне ндіріс шыындары ктеріледі, ол мемлекет тарапынан олдау крсетіледі жне ішкі нары бсекелестігін жоалтады.

Баса да негізгі фактор аныталан уаттылыы бар ндіріс бірліктеріні жмысы шін жиі олданылатын технология жне рал – саймандар болып табылады. рине технология жне рал – саймандарды уаттылыы тмен ксіпорындарды жмысы шін олдануа болады, біра мндай згертулерге шыындар жоары болып кетеді. Осы себепке байланысты ртрлі саладаы жобалар ндірісті аныталан минималды рентабельді лшеміне атысты болу керек. Бл шарт рал – саймандар, машина жинау бойынша ксіпорындар шін отайлы, йткені сериялы ндіріс шін німні сериялы шыару здіксіз немесе жартылай здіксіз ндіріс лкен дегейіне жеткізілуі тиіс. Сонымен атар ттынушыны кзарасы бойынша ндірісті ажетті, тиімді лшемін толыымен анытауа болады жне олданылатын технологиялар мен рал – саймандарды да анытауа болады.

Ксіпорынны уаттылыын тадаулы нсауларын анытау барысында ксіпорынны алыпты жетістік уаттылыын жне жобаланан сату клемін жете баалау ажет. Бірнеше німдер шін бірінші шыарушы немесе бірінші нары шін жаа нім, сраныстан жоары жне бірінші кезеде сату клемі бірнеше жыл бойы сетін сранысты анааттандыру керек. Біра та мндай жоспарлау ндіріс уаттылыын аяына дейін олданбау дегейінен тмен болмауы тиіс. йткені сатудан тскен тсім ндіріс шыындарына те болады таы сол сияты рентабельділік дегейі де те болады. Шыынны суі жне сату клеміні суі бойынша ксіпорынны уаттылыы жеткіліксіз болуы ммкін. Сраныс жне ндіріс арасындаы сімі айырылыс е соында ндірісті кеейуіні себепшісі болады. Егер ндірісті тез арада кеейту жоспарланса онда белгілі уаыт мерзімінде нарыа ену ксіпорынны алыпты жетістік уаттылыын орнату ажеттілігі тууы ммкін. Бл жадайда сату сімін ксіпорынны уаттылыын кеейтуді болашапен байланыстыру керек. Ксіпорынны уаттылыы жне сату клемін болжау арасындаы зара байланыстылы, баалар бойынша сраныс икемділігі немесе шыындалу араатынасы уаттылы, нарыты конъюктураны болжау сенімділігіне туелді болады. ртрлі ндіріс дегейлері кезінде техника – экономикалы зерттеу компоненттері бір – біріне сер ету ажеттілігін есептеу ажет. Сонымен атар ртрлі ралдарды баламалы нсаулар аымын дайындау ажеттілігі тууы ммкін. ндірісті инвестициялы жне ндірістік шыындарын екі немесе ш балама дегейі шін анытау керек. Сонымен атар нім баасына сер етулерді анытауымыз ажет, ал нім баалау кезінде ндіріс уаттылыы негізінде жоспарланады жне сату болжамы ралады. Ксіпорынны жетістік уаттылыы тадалан болса, онда ртрлі зерттеу компоненттеріні тиімді ара атынасын анытайды жне коммерциялы тиімділігін кзарасы бойынша арастырады.

ртрлі жобалар шін ндірісті аныталан стадиялары кезінде лкен шыындалан уаттылыты болжау керек. Мндай жадайда шыындар ара атынасы – уаттылы жасы сер етеді жне сраныс лшемімен аныталан стадиялар. Осындай ртрлі комбинациялар ммкін болады жне е керектісіне тоталуымыз ажет.

Ксіпорынны уаттылыы туралы ой наты жобада ммкін болатын ндіріс интеграция дегейін анытау, ндірілетін тауар санын згерту кезінде згереді. Инвестициялы шыындара интеграцияа туелді болады, интеграция дегейі тмен болса, инвестициялы шыындар тмен болады.

Ксіпорынны уатын есептеу шін арнайы формулалар жо.

растырушы техника – экономикалы зерттеулер ндіріс саласына туелді ртрлі маына береді. Біра та техника – экономикалы зерттеу кезінде компоненттерді ара атынасы, оны лайту бойынша ртрлі іс - шаралар ндіріс уаттылыыны икемсіздігіне сер ете алады. алыпты жетістік уаттылыын тадаумен атар оны орта ндылыын есептеу жне ндірісті ртрлі растырушысы жете сраныстарын есептеу ажеттілігі негізінде пайда болуы ммкін. Жобаны ттынушыларын жмыс кші кезінде анытау ажет. Бл наты сраныс тек технологияны жне рал – саймандарды анытаумен аныталады. Біра та ндіріс технологиясы квалификацияланан персоналды болуына туелді болса, кптеген жобалар шін сранысты жмыс кезінде анытау ксіпорынны алыпты жетістік уаттылыы аныталады.

Ксіпорынны ндірістік уаты дегеніміз – номнеклатура мен ассортимент бойынша, ксіпорындарды ралдары мен ндіріс алаын прогрессивті технологияны, ебек пен ндірісті тиімді йымдастыра отырып, німні максималды клемін ндіруді айтады. ндірістік уат пен ндірістік бадарлама тсініктері жоспарлы есептерде сйкес келмейді. Егер біріншісі ксіпорынны белгілі уаыт кезеінде німні натуралды трде максималды клемін шыаруа жауап берсе, екіншісі жоспарлы кезедегі ндіріс уатын пайдалануын сипаттайды. Жоспарлау кезінде ндірістік бадарлама да ндірістік уат та бірдей натуралды жне нды трде крінеді. ндірістік уатты жоспарлау оны клеміне сер ететін факторлара байланысты. уатын есептегенде келесі факторлар ескеріледі: негізгі ндірістік орларыны рылымы мен млшері, рал – жабдытарды сапалы рамы мен физикалы жне моральды ескіруі, рал – жабдыты ндіруіні техникалы нормалары, ндірістік алады пайдалану, німдерді ебек сыйымдылыы, олданылатын технологиялар, жмыс істеу режимі, ндіріс пен ебекті йымдастыру дегейі, жмысты уаыт оры, шикізат сапасы мен жабдытауды динамикасы. ндірістік уат – трасыз. уатты келесі себептері болады: рал – жабдыты тозуы, нім шыаруды суі, нім номенклатурасы мен ассортиментіні кееюі, жмыс істеу уаыт орыны тмендеуі, рал – жабдытарды лизингтік уаытыны бітуі. Бл факторлар кері баытта да жмыс істейді.

Наты жне жоспарлы уатты айыра білу ажет. Оларды сйкес келуі оны мегеру дегейіне байланысты. Жоспарлы уатты мегеру дегейі келесі крсеткіштермен сипатталады: мегеру затылыымен жоспарлы уатты мегеру дегейімен, уатты пайдалану затыымен, мегеру кезеіндегі шыарылан нім клемімен, зіндік нны жоспарлы нім дегейіне жеткенде ебек німділігі мен рентабелділігі.

Жобаланан уатты мегеру кезеіні затылыы деген – оны абылдау актіге ол ойан кннен бастап, траты нім ндіруге дейінгі уаытты айтамыз. Мегеру кезеіндегі обьектілерді нім ндіру клемі осы крсеткіштерді ескеру негізінде аныталу ажет. Мегеру дегейі – бл белгілі мерзімде жобадаы уатты мегерілуі. Ол белгілі кезедегі нім ндіруді жобалы уатыны атынасымен аныталады. Ксіпорынны ндірістік уатын есептеу дісін арастырайы. Оны есептеу шін келесі мліметтер ажет: бір стонокты жмыс істеу оры, стонок саны, рал – саймандарды німділігі. Ксіпорынны ндірістік уаты ондаы басты цехтарды, учаскелерді, ралдарды уаты арылы аныталады.

ндірістік уатты есептеуді екі дісі бар:

· ралдарды німділігі бойынша;

· тауарларды жасауды ебек сыйымдылыы бойынша.

здіксіз ндірістерде ндіріс уатын детте – рал – саймандарды німділігімен, ал дискретті ндірісте - нім шыаруды ебек сыйымдылыы бойынша есептелінеді.

1. Агрегатты ндіріс уаты (Ма) жоспарлы жылды уаыт орын (Фп) оны уаыт бірлігі німділігіне (Эа) кбейткенге те.

Ма = Фп*Эа

ндірістік уатты есептегенде агрегатты жоспарлы жмыс істеу орын есептеген жн. Уаыт орыны кнтізбелік (Фк), режимдік (Фр) жне жоспарлы (Фп) трлері болады. ндірістік ралдарды кнтізбелік уаыт орын есептеу арылы баса да уаыт орларын есептеуге болады. Ол кнтізбелік кезедегі кндер санын кндегі саат санына кбейту арылы табылады. Агрегатты режиміндегі уаыт оры (Фр) жылдаы кнтізбелік кндер санына (Дк) жне жмыс істелген кндер (Дн) мен ксіпорындаы ауыспалы жмыс санына байланысты.

Фр =(Дк – Дн) *t

Мндаы, t – машинаны кндік жмысыны орташа саны.

Уаыт орыны жоспарлы жмысы (Фп) режимдік орымен (Фр) жоспарланан кезедегі рал – жабдытарды жндеуге, дрыстауа, орнатуа кеткен уаыт шыындарыны айырмасына те.

Фп= Фр – tn = Фр (1-(tp + tn)/1)

Мндаы, tp – режимдік ормен салыстырандаы рал – жабдытарды жндеуге кеткен уаыт шыындары;

tn – режимдік ормен салыстырандаы ралдарды дрыстауа, орнатуа жне таы баса кеткен уаыт.

2. Учаскені, цехты ндірістік уаты, ол бір типті рал – жабдытармен жабдыталанда – бір агрегатты нормативтік, жылды німділігін, осындай рал – жабдытарды орташа жылды паркіне кбейту арылы табылады жне ндіруді орындалуыны орташа коэффициентін ескерген.

Му = Ма* К*n

3.Ксіпорынны ндірістік уаты негізгі цех бойынша саналады. Ол шін барлы цехтарды ндірістік уаты есептеліп, ксіпорынны уаты, диаграммасы рылады. Машина жасау мен металл деу ксіпорындарында негізгі цех болып растыру цехы саналады. Сонымен ксіпорынны ндірістік бадарламасын раанда бір жаынан уатын ндіруге баытталса, екінші жаынан бар уатты толы пайдалануа баыттау ажет.

нім ндіруді жоспарлау ндірістік бадарламада бекітілген нім ндіру клеміне ажет ресурстармен толы жабдыталан жадайда жзеге асады. Сондытан ндірістік бадарламаны ндірістік уата негізделіп жасалуы негізгі шарт болып табылады.

ндірістік бадарламаны есептеуді ысаша алгоритмі келесідей болады:

1. Тапсырыстар оржыны талданады.Онда е лкен лес салмаы бар нім тадалады. Ол шін ассортимент нім трі мен клемі бойынша сыныпталып, е кп ткізілген нім трі тадалады.

2. Негізгі нім ретінде тадалан тапсырыстар оржынындаы німні бір трі ассортиментіні айта есептелуі жргізіледі. айта есептеу коэффициенті тауарды р бір тріні ебек сыйымдылыын, тадалан нім ебек сыйымдылыына блу арылы аныталады. Содан со ткізу жоспары бойынша нім санын айта есептеу коэффициентіне кбейтеміз. орытындылар осылады да осынды ндірістік бадарлама жоспары болып табылады.

3. Жоспарлы кезеде орташа ндірістік уатты пайдалану талданады. Жасалан талдау негізінде, олданылан ндіріс уаты техника мен технологиялы прогрестер, ндірістік ала мен рал – жабдытар олдану дегейі жне ксіпорын ндірісі мен ебекті пайдалану дегейі аныталады. Орта жылды ндірістік уатты пайдалану коэффициенті – наты жне жоспарлы нім ндіруді наты немесе жоспарлы орта жылды ндіріс уатына блу арылы анытайды.

4. Бл кезеде ндіріс уатын олдануды жоарылату жоспарланып отыр, ол з кезегінде ішкі ндірістік орларды пайдалану негізінде жзеге асады. Ішкі ндірістік орларды жне олда бар ндірістік уаттарды пайдалану экстенсивті жне интенсивті болып блінеді. Экстенсивті режимдік ор шегінде рал – саймандарды тиімді жмыс істеуі уаытыны жоарылау оры. Интенсивті фактора уаыт бірлігіне санаандаы рал – жабдытарды жктелуі жне жылды німді ндіруді жоарлату.

Жоспарлы кезедегі ндірістік уатты пайдалану коэффициенті (Кмп) келесі формуламен есептелінеді:

Кмп = Кмо* j

мндаы, Кмо – жоспарлы жылы ндірістік уатты пайдалану коэффициенті;

j – жоспарлы кезеде уатты пайдалану коэффициентіні су индексі.

5. Жмыс істеп тран ндіріс уатына негізделіп ммкін болатын нім клемі аныталады. Бл мселені шешуді екі тсілі бар. ндірістік бадарламаны алыптасу шаында азіргі бар ндіріс уаты мен нім ндіру клемі оларды клеміні орта жылды уатты олдануды жоспарлы коэффициентіне кбейту арылы аныталады.

6. ндірістік бадарлама жоспары ндіріс уатымен салыстырылып, оны бір жылы нім клемін ндіре алатыны тексеріледі. ндірістік уатты толы пайдалануын есептеу натуралды жне нды трде крсетіледі. Егер ндірістік бадарлама ндіріс уатын толы жаппаса оны жабуды жолдарын іздестіру керек. Ал егер тапсырыс клемі ндіріс уатынан арты болса, ттынушыларды баса зауытпен байланыстыру немесе ндірісті кеейту керек. ндірістік бадарлама мен ндіріс уатын сйкестендіру шін ндіріс уатына баланс жасалады. Онда кіруші жне шыушы орташа жылды ндірістік уат крсетіледі. ндірістік уат балансы німні р тріне арай жоспарлы жылды соына арай жылды басындаы уаттарды соммалау арылы табылады.

7. ндірістік бадарлама мен ндіріс уатыны арасында тепе – тедік орнааннан кейін ндіріс жоспары жобасына экономикалы баалау жасалады. німді ткізу клемі мен ндіру клемі згергенде ксіпорынны жиынты шыыны тмендейді. ндіріс клемі скен сайын ндіріс шыындары мен одан тскен табыс клемі арта беріп оларды айырмасы ксіпорын тсімін райды. німге кеткен шыын мен одан тскен табыс теескенде тепе – тедік орнайды, бл нкте экономикалы дебиеттерде шыындарды нктесі деп аталады. ндірістік бадарламаны арастыруда жоспарланып отыран нім клемі шыынсызды нктесінде бар ма, жо па анытауымыз ажет.

Тадалып отыран жоспарды тиімділігі таы келесі крсеткіштерді талдау арылы анытауа болады, олар: ор айтарымдылы, ор сыйымдылы, рентабелділік, німні бір теге сіміне капитал салымдары, сонымен бірге негізгі орларды салыстырмалы немдеу (Эоф) есептеледі.

±Эоф = ОПФпл – ОПФо * Jпт

мндаы, ОПФпл, ОПФо – негізгі ндірістік орларды орташа жылды ны жоспарлы жне есепті жылдары;

Jпт – жоспарлы жылы тауарлы німні клемін есептеу индексі.

ор айтарым дегейіні згеруіне бірнеше факторлар сер етеді, олар: негізгі ндіріс орлар блігіні ор айтарымдылыыны згеруі, орларды негізгі блігі лесіні жалпы соммадаы згерісі. ндірістік бадарламаны тиімділігі: нім рентабелділігін, капитал рентабелділігін жне ткізу рентабелділігін сипаттайды. нім рентабелділігі (Ри) жалпы (Пв) немесе таза табысты (Пч) ткізілген немесе тауарлы нім шыындар соммасына атынасымен аныталады.

Ри = Пв/С немесе Пч/С

ткізу рентабелділігі - німді ткізуден тскен табысты алынан тсімге блу арылы есептелінеді.(Вр).

Рп = Пв/Вр немесе Пч/Вр

Капитал рентабелділігі – таза табысты негізгі жне айналым капиталыны орта жылды нына блу арылы есептелінеді. ндірістік іс рекетті рентабелділік дегейі 3 фактора байланысты:

· ндірістік бадарлама рылымыны жоспарлы жылы есептімен салыстырандаы згерісі;

· зіндік ны згерісі;

· ткізу баасыны згерісі.

Талдау барысында аталан факторларды рентабелділік дегейіне серін байау ажет. ндірістік бадарлама жан – жаты зерттелгеннен кейін жоба бекітіліп рылымды блімшелерге жеткізіледі. Олар ндірістік бадарлама негізінде баса ндірістік блімшелер жоспарын жасап, ндірістік бадарламаны орындауа дайындалады. ндірістік бадарламаны орындалу жобасыны пні болып дайындау дісі мен ндіріс трі табылады. Бл кезені басты міндеті болып ндірістік бадарламаны барлы рылымды бірліктерге жеткізіп, оны орындалуын йымдастыру. Бл ксіпорынны тактикалы жоспарыны бір блігі болып табылатын жедел – кнтізбелік жоспарды рамдарымен жасалады.

Негізгі жоспарлау кезедерін мазмнын арастырайы:

1. ндірістік бадарламаны жоспарлы кезедер бойынша блу. Аымдаы жоспарлауда ндірістік бадарлама детте бір жыла рылады. Ксіпорынны ішкі жне сырты аумаыны динамика жадайында ндірістік бадарламаны заыра мерзімге жоспарлау ммкіндігі тмен. Сондытан да жылды ндірістік бадарламаны жзеге асыруа дайынды, оны кварталдар мен айлара блуден басталады. ндірісті ыратылыы тиімділікті жоарылауына лкен сері болса жылды шыару клемі мен ткізу клемін натылап кварталдар мен айлара блу ажет.

ндірістік бадарламаны жоспарлы кезедер бойынша блу