Таырып 11. Ксіпорын аржысы

 

11.1 Ксіпорын аржысы ымы жне оны мні

11.2 аржы саясаты жне аржы механизмі

11.3 Кспорынны аржы ресурстары

11.4 аржылы жоспарлау мен болжау

11.5 Ксіпорынны аржылы тратылыы

Ксіпорын аржысы ымы жне оны мні

Ксіпорын аржысы– бірттас аржы жйесіні рамдас блігі. Елдегі аша атынастарыны маызды саласын, атап айтанда, материалды ндірісті аша атынастарын амтитындытан, олар аржыны негізгі, бастапы блігі болып табылады. йткені на сонда жиынты оамды нім, лтты табыс жне лтты байлы жасалады. Блар – халыты ажеттері, ндірістік емес салаларды материалды шыындары, лаймалы дайы ндіріс процесі амтамасыз етілетін бірден бір кздер.

Мемлекеттегі сияты, ксіпорындар мен йымдарды аржысы тауар – аша атынастары мен н заыны нтижесінде ралады. Тауар — аша атынастарын оамды ебек блінісі, меншікті алуан формалары айындайды. Жеке тауар ндірушілерді ебек блінісіні дрежесі р трлі, дербес ксіпорындарды, оларды рылымды блімшелерін айындайды. Жекеленген тауар ндірушілер здеріні ебектеріні нтижелеріні німдерін, ызметтерін айырбастайды немесе тауарды нын крсететін ашаа сатады. Бл атынастар жиынтыы тауар – аша атынастары болып табылады.

Ксіпорындарды аржысы аша трінде лаймалы дайы ндірісті негізгі процестерін крсетіп, экономикалы задарды талаптарына сйкес іске асырылуына септігін тигізеді. Оларды мемлекет халы шаруашылыын дамыту шін ажетті ашалай табыстар мен орларды бліп, пайдалануа олданады. Ксіпорындар, йымдарды дрыс жола ойылан аржысынсыз экономикалы дамуы ммкін емес. Ксіпорындарды аржысы халы шаруашылыын басару жйесіні, экономиканы згертуді аса маызды ралы. ндірістік атынастарды бір блігі ретінде олар баса ндірістік атынастармен бірге халы шаруашылыын басаруа тменгі буындарды шаруашылы ызметіні тиімділігіне тікелей сер етеді.

Ксіпорындарды аржысы мыналар: ксіпорындар, йымдар, бірлестіктер, концерндер, ассоциацияларды салалы министрліктер мен баса шаруашылы органдарды, нерксіп, ауылшаруашылыы, рылыс, клік, сауда, дайындау, геологиялы барлау, жобалау тргын й – коммуналды ызметін жзеге асырушы шаруашылы аралы, салааралы, кооперативтік йымдарды (оны ішінде жымды шаруашылытарды халыа ызмет крсетуді, байланысты, оамды таматандыруды) аржыларын амтиды.

Меншік формаларыны дамуы кооператив, акционерлік оам, фирма, бірлескен жаа трпаттаы ксіпорындары туызады. Мемлекеттік ксіпорындарды ебек жымдарына берілуі меншік трін згертті.

Тбегейлі экономикалы реформа барысында пайда болан мемлекеттік меншікті сан алуан формалары — республикалы, коммуналды мемлекеттік ксіпорындарды сан алуан формалары шыуына жеткізеді. Коммерциялы шаруашылы есептерді дамуы, айматарды біршама дербестік алуы бл процесті тередете тседі.

Халы шаруашылыындаы рбір саладаы аржыны техникалы экономикалы ерекшеліктерінен туындайтын айырмашылытары бар. Сонымен бір мезгілде халы шаруашылыындаы салалардаы ксіпорындарды аржысын йымдастыруды негізгі принциптері бірдей. йткені, бірыай экономикалы задар, орта принциптерге негізделген. Мны зі оларды барлыын бір бастапы буына біріктіруге ммкіндік береді.

Ксіпорындарды аржысыны зіндік мні жне крінісіні сырты формалары бар жне олар сан алуан. Оларды беріктілігі біркелкі емес. аржыны сырты формалары жиі згертілуде. Мысалы, ксіпорындарды мемлкеттік бюджетпен арым – атынас формасы жиі згертіліп, жетілдірілуде: кп арналы тлемдерден пайда салыына кшіріледі: аржыны бюджеттен шаруашылы мтаждытарын аржыландыруды кері озалысы зін – зі аржыландырумен ауыстырылды; ксіпорындарды ішкі аржы озалысыны формалары згереді; бл атынастар нормативтік сипат алып шаруашылы коммерциялы негіз алуда. аржы ресурстарыны рылымы, дістері, жмсалу баыттары да згеруде. аржыны мні де згеруде, ол ндірістік атынастары, оларды даму барысы, мемлекетті шаруашылы мдени, леуметтік мірлегі роліне байланысты. аржы атынастары, е алдымен блістік атынастар. Оларды бліс жйесіні згерістерге шырап, ндірісті тиімділігін ынталандыруа ролі артуда. оамды нім мен лтты табысты блу дістері мен формаларыны згеруі ксіпорындарды мемлекеттік бюджетпен жне несие жйесімен нарыа алу процесінде аржы атынастарын згертіп, оларды ылыми – техникалы прогресті жеделдету ндірісті німділігін артыруда ынталандырушы ролін баса крсетуде.

Ксіпорындар аржысыны мні жнінде зірге орта пікір жо. Бір атар алымдар тауарларды сатып алу, сату кезінде жне ебекаы кезінде пайда болатын аша атынастарын аржы атынастары деп арауа болмайды, йткені олар бл атынастарды элементтері емес деседі. Алайда ндірістік аиданы жатаушылар керісінше пікірде. йткені ндірістегі аржы атынастары дайы ндіріс кезедерін крсететін экономикалы категория. Мысалы айырбас кезінде німді ткізуден тскен тсімнен нім беруші ксіпорын ттыну жне орлану орларын райды. Оны барысында нім беру шартыны талаптары орындалмаса, екі жа бір-біріне арыздар болса, тиісті аржы айыптары олданылады. Ебекаы, сыйлытар тлеу барысында туындаан аша атынастары арнайы орлар (ттыну, ебекаы, айналым аражаттарын) рып, жмсау арылы жргізіледі. ндіріс аидасын жатаушылар аржы атынастары ндіріс процесіні барлы кезеін амтиды деп санайды.

Осыан байланысты ксіпорындар мен йымдарды аржысы блу, баылау жне дайы ндіріс ызметін орындайды деп тжыруа болады. дайы ндіріс ызметіні мазмны жай жне лаймалы дайы ндіріс кезінде материалды жне аржы озалыстары айналымын амтамасыз ету. Бл шін ксіпорын ндіріс жоспарлары, болжамдары негізінде німдерді ткізу, наты мерзімдерге сай белгіленген экономикалы нормативтері, кірістер мен шыыстар клемін белгілейді, шыындарды меншікті аржы есебінен, уаытша алынан баса ксіпорындар мен з ызметкерлеріні аржысы банк несиелері, айрыша жадайда бюджет есебінен аталуын анытайды.

Ксіпорындар аржысын блу ызметіні ерекшелігі – жиынты оамды німні ны айналым аржысы процесінде белгіленген экономикалы нормативтер негізінде блінуі. Мны зі дайы ндіріс процесінде нны бліске жне айта бліске тсуіне аржыны атысуын анытайды. Ашалай бюджеттер мен орларды экономикалы негізінде блінуі аржыны дайы ндірістегі ызметіні басты шарты.

Бліс – ндіріс пен ттынуды байланыстыратын буын. Бл процесс ксіпорындар мен бірлестіктерді жмсалан ндіріс рал жабдытарды толытыруа жне пайданы рауа пайдаланан німдерді ткізуден тскен ашалай табыстар алу жолымен жреді. Пайданы (табысты) бір блігі айта блу барысында орталытандырылан орлара — мемлекеттік бюджет, бюджеттен тыс орлара тсіп енді бір блігі шаруашылыты арамаында ебекаы, леуметтік мтаждар, ндірісті лайту жне дамыту жнінде шыындарды аржыландыруа тседі.

Ксіпорын экономикасында аржыны баылау ызметі маызды рол атарады. Есеп пен баылаусыз шаруашылыты жргізуге болмайды. Ксіпорындарды аржысы баса да экономикалы тталармен бірге экономиканы жоспарлы басару, ндірісті лайту, ебек, материалды табии, аржы ресурстарыны тымды пайдалануына баылау жасауды амтамасыз етуде маызды рол атарады. нем мен ыптылы режимін мірде дйектілікпен жргізу маызды міндеттерді бірі болып табылады. Ксіпорынны ішінде ана емес, оны баса ксіпорындар, йымдар, аржы – несие мекемелерімен зара арым-атынасында теге баылауы пайдаланады. Ксіпорын ішінде ебекті саны мен сапасы, негізгі, айналым жне ынталандыру орларыны ралуы, пайдалануы баылауа айналады. Ксіпорындарды зара арым – атынастарында берілетін тауарлар, крсетілген ызметтер орындалан жмыстар, шарттарды орындалуы баыланады. аржы жне несие органдарымен іс- имыл барысында бюджет алдындаы міндеттемелерді орындалуы, банк несиелеріні алынуы, айтарылуы кезінде баылау жзеге асырылады.

Кейбір экономистер ксіпорындар аржысына ш ызмет жіктейді:

· ашалай ресурстармен айналым аражаттарына ызмет крсету;

· ашалай табыстарды блу;