Аржы саясаты жне аржы механизмі

аржы саясаты – бл мемлекетті аржы аясындаы міндеттері мен ызметтерін жзеге асыру шін жргізілетін шараларыны жиынтыы. аржы саясаты экономикалы саясатты рамдас блігі болып табылады.
аржы саясаты экономикалы задарыны талаптарыны негізінде алыптасады. Наты мірде аржы саясаты аржы механизмі арылы жзеге асырылады.

аржы механизмі аржыны йымдастыру, жоспарлау жне басару трлеріні, нысандарыны жне дістеріні жйесі болып табылады.

аржы саясатыны масаты – оамны ажеттіліктерін анааттандыру шін аржы ресурстарын анааттандыру болып табылады.

зіргі кезде аржы саясатын жзеге асыру барысында шешілетін басты міндеттерді атарына мыналарды жатызуа болады:

· леуметтік жадайды жасаруы;

· мемлекеттік аржыларды лаюы;

· аша тауар аындарында тепе-тедікке ол жеткізу;

· баса засыз баыттара аржыларды жмсалуына жол бермеу;

· банк жйесіні тиімді жмыс жасауын амтамасыз ету;

· ндірісте тратылыты амтамасыз етілуі.

Мемлекетті аржы саясаты дегеніміз бл оамны леуметтік-экономикалы даму жніндегі міндеттерін шешу шін аржыны пайдалну жніндегі мемлекетті нысаналы ызметі, ажыны басаруды тпкілікті масаты, оны натылы нтижесі.

аржылы саясата бюджеттік, аша, несие, баа жне кедендік саясаттар жатады. Осыан сйкес аржы саясаты осалы ролді атара отырып, мемлекетті экономикалы жне леуметтік саясатын жргізуді негізгі ралы болып табылады.

Бюджеттік саясат. Бюджетте жинаталан ІЖ бір блігін, бюджетті шыыс блігіні алыптасуын, р трлі дегейлі бюджеттер арасында аржыларды блістірілуін арастырады.

Бюджет дегеніміз– мемлекетті функцияларын жзеге асыруа баытталан аша орларыны озалысын крсететін зады трде бекітілген жат.

аржы саясатыны негізгі блігіні бірі – салы саясаты.

500 жылдан астам уаыт бойы аржы саясатыны салыа деген атынасы аныталуда:

• мемлекет салысыз жзеге асуы ммкін емес;

• салыты емес тлемдер суге баытталады;

• салы зіні белгілі бір дегейінен те кп арты клемде бекітілген жадайда табии лаймалы ндіріс рдісіні бзылуынан экономикалы жадайды лдырауы жзеге асады;

• дадарыс жадайында салытар е шекті ммкін дегейде бекітіледі;

• салытарды жоары дегейде бекітілуі капитал аынына келеді;

• мемлекетті экономиканы реттеуі ажет болып табылады;

• салыты жеілдіктер айын трде лаймалы ндіріс субъектлері арасында тедей блінуі тиіс;

• салыты саясат ашы, арапайым жне тиімді болуы тиіс;

• негізгі салыты база ретінде табыс пен млік олданылуы тиіс.

Салы саясатыны ел экономикасына сері тікелей - жоары салы дегейі бекітіліп, оны нтижесінде лаймалы ндірісті инвестициялы ммкіндіктері кеміген жадайда жне ттыну дегейіні тмендеп, нім ндіру мен сату клемі кеміген жадайда айын байалады.

Аша саясатыны рамдас бліктеріне эмиссиялы саясат жне лтты валютаны тратылыы жатады.

Эмиссиялы саясат, айналыса ажетті аша санын анытаумен атар бюджетті табысын лайту шін де олданылады. лтты валютаны тратылыы те крделі процесс болып табылады себебі, егер аша массасы ажетті клемнен асып кетсе, инфляция алыптасып, бюджетті кірістері нысызданады. Егер белгілі бір себептерге байланысты мемлекет зіні аша массасын реттей алмаса, онда елді экономикалы уіпсіздігі бзылады жне лтты валюта баса шет елдік валюталара ттеп бере алмайды жне лтты байлыты белгілі бір блігі шыына шырайды.
Несие жйесі ішкі шаруашылы есеп-айырысу мен ссудалы капиталды есебін амтамасыз етеді. Ссудалы капитал бл несие беруді жзеге асыра отырып, айналым аражаттарын амтамасыз ету яни лаймалы ндіріс процесін жзеге асыруды маызды шарттарына жатады.

Баа саясаты мемлекет монопольды тауарлар мен ызметтерге балар мен тарифтерді реттеп отырады. Мемлекетте монополды иелігіне жер, жер ойнаулары, темір-жол, мнай, газ бырлары жатады. Баа саясаты экономиканы ретеуді маызды факторларыны бірі болып табылады. Электрэнергияа, шикізата, транспортты тарифтерге тауарлар мен ызметтерді барлы тріні баалары байланысты болады.
Кедендік саясат бл саясатты салыты жне баа саясатыны блігі ретінде арастыруа болады, себебі кедендік алымдар мен салытар тауарлар мен ызметтерді баасына тікелей сер етеді. Сонымен атар кедендік саясат ішкі нарыа импортты тауарларды ендіру мен шектеуге атысты немесе экспорта тауарларды шыаруа атысты сер ете отырып, ел экономикасына сер етеді.

аржы саясатыны типтері.Кптеген елдердегі аржы саясатына талдау жргізе отырып, оларды 4 негізгі типтерін атап крсетуге болады:

· классикалы;

· реттеушілік;

· жоспарлы –директивті;

· азіргі саясат.

ткен жз жылдыты 20 жылдарында кптеген елдерде аржы саясатыны классикалы типі ке олданылды. Мндай аржы саясаты классикалы саяси экономияны кілдеріні ебектерінде А. Смит (1723-1790) жне Д. Рикардоны(1772-1823 ебектерінде жне оларды ізбасар алымдарыны ебектерінде айын крінеді. Оларды негізгі станан баыттары – экономикаа мемлекетті араласпауы, еркін бсекелестікті алыптасауы жне нарыты механизмді шаруашылы рдістерді басты реттеушісі ретінде олдану. Осыны негізінде мемлекеттік шыындар мен салытарды кеміту, тепе-тедік бюджет рылымын амтамасыз ету.

Реттеушілік аржы саясатыны негізін аылшын экономисті ДЖ. М. Кейнсті (1883-1956) жне оны олдаушылар алыптастыран. Олар экономиканы циклды дамуын мемлекет р уаытта реттеп отыруы ажет деген тжырымды станады. Ал аржы саясаты дстрлік міндетттермен атар халыты толы ебекпен амтуды жзеге асыру масатында экономика мен леуметтік атынастарды реттеуді де жзеге асыру ажет. Реттеушілік аржы саясаты жадайында салытар тбегейлі згеріп отырады. Басты реттеуші механизм ретінде прогрессивті салы млшерлемелерінде пайдаланылатын табыс салыы жиі олданылады.

Жоспарлы – директивті аржы саясаты экономиканы жоспарлы басару жйесін олданатын мемлекеттерде жзеге асырылады. ндіріс аражаттарыны мемлекеттік меншікке негізделуі экономиканы, аржыны жне леуметтік саланы тиімді басаруа ммкіндік береді. Бл жадайдаы аржы саясатыны масаты – мемлекеттік жоспарды жзеге асыра отырып, мемлекетті аржы ресурстарын максималы трде шоырландыруа баытталан (е бірінші билік пен басару органдарында).

азіргі аржы саясаты – бл ксіпкерлік ызметті кп трлеріні дамуымен, мемлекеттік меншікті жекешеленуімен, шаруашылы жргізуді р трлі формаларыны алыптасуымен жне аралас экономиканы жзеге асырылуымен сипатталады. Осыны негізінде аидалы аржы механизмі алыптасады. Мемлекет ксіпорыннны ішкі шаруашылы атынастарына араласпайды.

аржы саясатыны міндеттері мен аидалары.Мемлекетті аржы саясатыны міндеттеріне келесілер жатады:

• аржы ресурстарыны максималды трде алыптасуын амтамасыз ету;
• мемлекет тарапынан аржы ресурстарын масатты блістіру мен пайдалануды амтамасыз ету;

• аржы дістеріні негізінде экономикалы жне леуметтік ресурстарды реттеу мен ынталандыруды йымдастыру;

• стратегияны масаттары мен міндеттеріні згеруіне сйкес аржы механизмін дайындау мен дамыту;

• аржыларды басаруды тиімді жйесін алыптастыру.

Мемлекетті аржы саясаты алыптастыруды негізгі аидаларына келесілер жатады:

· аржы ресурстарын блістіруде оамды ндірісті барлы мшелері атынасуы тиіс (леуметтік, лтты, мамандандырылан топтар);

· мемлекет пен субъектлер арасында аржы тиімді ттрде блістірілуі тиіс;

· аржы ресурстарыны кіріс блігі шыыс блігін жабуы тиіс;

· аржы ресурстарыны тсімдеріні жоспарын йымдастыру ажет.

рбір экономикалы категорияны зіні згешелігі болады, тиісті атынастарды білдіруді белгілі бір трлері, нысандары мен дістері арылы крінеді. Тап осы ымдар — атынастарды іске асыруды трлері, нысандары мен дістері — экономикалы мірде тиісті процестерді басаруды тетіктері, механизмі ретінде болып келеді.

аржы згеше блгіштік категория ретінде трлі масатты аша орларын жасау жне пайдалану арылы жасалынан німді блу жне айта блуге атысады.

Сондытан осы процесте ол данылатын механизм — бл ашалай табыстар мен орларды алыптастырумен жне пайдаланумен байланысты аржы атынастары крінісіні трлері, нысандары мен дістері.

«Механизм» термині экономикалы ымда бір нрсені іс-имыла келтіретін, белгілі бір ызметке трткі болатын ралды білдіреді. Бл маынада термин басаруда олданылады жне оны мні экономикалы, соны ішінде аржы саясатыны да міндет терімен аныталатын басарушы субъектіні басарылатын объектіге ыпалыны мазмнымен байланысты.

аржы шаруашылы жргізуді бкіл жйесімен жне оны жоспарлау, болжау, экономикалы ынталандыру, йымдастыру жне басару сияты рамды бліктерімен те байланысты. Оны стіне, аржы оамды атынастар жйесіні серпінін (динами касын) анытаушы нерлым жалпы ым ретіндегі леуметтік механизмні сас рамды бліктерімен де зара іс-рекет етеді.

аржы механизмі — экономикалы жне леуметтік даму шін олайлы жадайлар жасау максатында оам олданатын аржы атынастарын йымдастыру нысандарыны, аржы ресурстарын алыптастыру, пайдалану дістеріні жиынтыы. Ол аржы аты настарын йымдастыруды трлерін, нысандарын жне дістерін, оларды сан жаынан анытауды амалдарын амтиды.

оамды шаруашылыты жеке блімдеріні ерекшеліктеріне арай жне аржы атынастарыны сфералары мен буындары блінуіні негізінде аржы механизмі шаруашылы жургізуші субъектілерді аржы механизмі, сондай-а мемлекет аржысыны механизмі болып блінеді. з кезегінде, бл сфераларды райсысы жеке рылымды буындарды амтиды. Мысалы, мемлекет каржысыны механизмі бюджеттік механизм мен бюджеттен тыс ресурстар механизмі болып блінеді. Ауматы блініске сйкес республиканы, билікті жергілікті оргадарыны аржы механизмі деп блуге болады.

Жалпы шаруашылы механизмі секілді аржы механизміні де зіне тн ішкі рылымы бар жне ол айтарлытай крделі. Оан аржы атынастарыны р алуандылыына сйкес келетін трлі элементтер кіреді. аржы механизмі экономикалы жйе шеберінде аржы атынастарыны йымды нысандарыны жиынтыын, орталытандырылан жне орталыктандырылмаан аша орларын, аржыны жоспарлауды (болжауды) дістерін, аржыны жне аржы жйесін баскаруды нысандарын, аржы заын амтиды. аржылы зара байланыстарды тап осындай кптігі оларды (элементтерді) йымдастыруды кптеген трлерін, нысандарын жне дістерін олдануды алдын ала анытайды.