Кспорынны аржы ресурстары
Нарыты экономика жадайларында кез-келген ксіпорын шін зіні шаруашылы-аржылы ызметін ажетті аражаттармен (аржы ресурстарымен) амтамасыз ету мселесі маызды басару объектісі болып табылады.
Нарыты экономикада аржы жайын ойластыру ксіпорын іс-рекетіні бастапы бастау шегі мен соы нтижесі болып табылады. рбір шаруашылы шедігі оны іске асыруа ажетті аржы ресурсын тартудан басталады.
Аржы ресурстары дегеніміз, жалпы аланда, – бл ксіпорынны арамаындаы жне оны аржылы міндеттемелерін орындауа, ндірісті аржыландыруа баытталатын аша аражаттарыны жиынтыы болып табылады. аржы ресурстары ндіріс барысын дамытуа, ндірістік емес сала объектілерін олдауа жне дамытуа, сондай-а резервтік орларды алыптастыруа баытталады.
Ксіпорынны аржы ресурсы—бл аржылы міндеттемелерді орындауа жне кеейтілген айта жаыртуды амтамасыз етуге арналан аша аражаттарыны табыстары жне амортизациялар, сырты табысдер мен кідіртілген тлемдер тріндегі бір блігі.
Ксіпорын ызметін аржы ресурстарымен амтамасыз ету – бл ндіріс барысын аржыландыру нысандарыны, дістеріні жне принциптеріні жиынтыы болып табылады. Бір сзбен айтанда ксіпорынны аржы ресурстарыны кздерін алыптастыру деп ксіпорын капиталыны алыптасу процесін айтады.
Шыу тегіне арай аржы ресурстары ішкі (меншікті) жне сырты (тартылан) аражаттар болып блінеді.
З кезегінде ішкі (меншікті) ресурстар таза пайда жне амортизация трінде, сонымен атар ксіпорын ызметкерлері, салы органдары, бюджеттен тыс мекемелер алдындаы міндеттемелер трінде болады.
Ксіпорынны аржы ресурстарын тартуыны ішкі жне сырты кздері болады.
Ішкі аржы ресурстары. Таза пайда ксіпорынны жалпы тскен табыс сомасынан шыындар мен міндетті тлемдерді (салытар, алымдар, айыпплдар, сімаы, пайыздар жне т.б. міндетті тлемдер) алып тастаанда алатын табысын білдіреді. Таза пайда ксіпорынны арамаында жне ол басарушы органдарыны шешімімен жмсалады. Амортизация- ксіпорынны негізгі жне баса да айналымсыз орлары тозуыны ашалай крінісі. з табиатына арап амортизация ешашан да табыс трінде болмайды, ал ксіпорынны ішкі аржы ресурстары рамына мынадай екі себепке байланысты кіреді: 1) есептеліп жатан амортизация ксіпорынны аражат рамынан алынып тасталмайды; 2) амортизациялы тлем аударылып отыран жабдытар немесе зге де нысандарды ызмет ету мерзімі ішінде жинаталан амортизациялы аударымдар негізгі капитал істен шыана дейін уаытша бос ашалай аражат болып табылады.
Ішкі аржыландыру кздері дегеніміз – бл ксіпорын ызметі барысында алыптасатын меншікті аражаттардан алыптасады. Бларды атарына ксіпкерліктен алынан табыс, амортизациялы аударымдар, ксіпорынны активтерін сатудан немесе ажетсіз млікті, осалы блшектерді сатудан тскен аражаттарды жатызуа болады.
Ішкі аржыландыру кздеріні рамында табысты маызы ерекше. Табыс – меншікті капитал сіміні бірден-бір кзі. Нарыты атынастар жадайларында акционерлер мен аржы менеджерлері, ксіпорын арамаында алатын табыс млшеріне икемделе отырып, ксіпорынны даму перспективаларына сйкес дивидендтік жне инвестициялы саясаттар бойынша шешімдер абылдайды. Нарыты экономикада табыс — ндірістік активтерді жне ндірілетін німні озаушы кші болып табылады.
Ішкі аржыландыру кздерімен атар ксіпорындар сырты аражат кздерін тартуа да ммкіндіктері бар.
Сырты аржы ресурстары. Сырты аржыландыру кздері дегеніміз ндіріске ажетті аржы ресурстарыны сырты инвесторлар мен кредиторлар салымдары есебінен алыптасуын білдіреді.
|
|
Сурет 29 - аржы ресурстарыны рамы
Сырты аражат кздерін тартуды негізгі нысандары – нды ааздар эмиссиясы, банктік несиелер тарту, коммерциялы несиелер тарту, лизингтік жне факторингтік операциялар, айтарымсыз жне демеушілік аржылы кмектер алу жне басалар болып табылады.
Сырты аржы ресурстары да екі топа блінеді—тартылан жне несиеге алынан. Блайша блу, е алдымен осы ксіпорынды дамытуа сырттан атысушыларды салым капиталыны тріне байланысты (ксіпкерлік немесе несиелік капитал). Сйкесінше ксіпкерлік капитал салымыны нтижесінде тартылан меншікті аражаттары жне несиелік капитал пайда болады.
Тартылан аржы ресурстары—ксіпорын рылан стінде жинатылып, бкіл ызмет ету барысында ксіпорынны арамаында болатын аржы ресурстарыны негізгі бір блігі. Оны ксіпорынны жарылы капиталы деп атау абылданан. Ксіпорынны йымды-ыты тріне арай оны жарылы капиталы акция жасап шыарып, оны сату есебінен (арапайым, ерекше немесе аралас), жарылы капитала салынан пайлы, лестік жне т.б. салымдардан тзіледі. Ксіпорынны жмыс істеу уаыты ішінде жарылы капитал блінуі, кемуі, артуы да ммкін.
Несиелік аржы ресурстары кбінесе мына трлерде кездеседі:
· банктік несие мен баса да несиелер;
· ксіпорын облигацияларын шыару жне сату;
· нарыты зге банктік емес субъектілерінен алынан арыздар.
Аржы ресурстарыны сырты кздеріне тоталатын болса, ксіпорындар шін аражаттар тартуды алуан трін тадауа ммкіндіктері бар. Сырты аражат кздеріні рылымында нды ааздар эмиссиясы кеінен олданылады. нды ааздар эмиссиясыны масаты – ажетті аражаттарды барынша аз уаыт ішінде тарту болып табылады. нды ааздарды бастапы жне осымша эмиссиялары болады. Бастапы эмиссия ксіпорын рылар кезде орын алады. осымша эмиссия аржылы иындытара душар болып, осымша аражаттара мтаж болан жадайда жзеге асырылады.
Ксіпорындар з ызметін аржыландыру шін нды ааздарды кптеген трлерін шыара алады (облигациялар, акциялар, опциондар, фьючерстер, варранттар), алайда соларды ішіндегі е кеінен олданылатыны – бл акциялар мен облигациялар.
Акция – бл оны иегеріне (акционерге) дивиденд трінде ксіпорын табысына жне жойылар кезінде ксіпорын млкіне ы беретін нды ааз. Акциялар ксіпорын рылар кезде шыарылады, сондай-а меншікті капиталды лайту туралы шешім абылданан жадайда осымша акциялар шыарылуы ммкін.
Облигация – бл арызды нды ааз болып табылады. осымша аражаттар ажет болан жадайда ксіпорындар облигациялар шыару арылы белгілі бір мерзімге жне пайызды тлемдер тлеу негізінде несие беруші тлаларды аражаттарын тарта алады.
Ксіпорындарды аша аражаттарына мтаждыы банктік несиелер арылы да анааттандырыла алады. Несиелеу ксіпкерлікті аржы ресурстарымен амтамасыз етуді негізгі нысандарыны бірі болып табылады. Банктік несие дегеніміз – бл ксіпорындара белгілі бір мерзімге арнайы пайызды млшерлемелер бойынша масатты олдануа банктерді берген аражаттары болып табылады. детте несиені кепілдендіру нысаны оны нын анытайды – несиені кепілдендіруге берілген млік нерлым сенімді (тімді) болса, сорлым несиені ны да тмен болады, демек ксіпорын несие бойынша тмендетілген пайызды млшерлемелерге міт арта алады.
Ксіпорынны аржы ресурстарыны алыптастыруды таы да бір нысаны – коммерциялы несиелер тарту. Коммерциялы несиелеу деп, жалпы аланда, ксіпорындарды бір-бірін зара несиелеуін айтуа болады. Тауарды сатып алу барысында сатып алушы ксіпорын ндіруші ксіпорынмен есеп айырысу мерзімін белгілі бір уаыта кейін алдырады, з кезегінде сатушы ксіпорын крсеткен ызметі шін ммілеге пайызды стеме аы осуа ыы бар. Демек, коммерциялы несие – тауар нысанындаы несие болып табылады.
Коммерциялы несиені олдануды біратар артышылытары бар: тауарды сатылуын жылдамдатады; айналым аражаттарыны айналымдылыын арттыруа септігін тигізеді; банктік несиелермен салыстыранда арыз алушы ксіпорын шін арзан аражат кзі болып табылады; ксіпорындара бір-біріне аржылы жрдем крсетуге септігін тигізеді. Кптеген шаын ксіпорындар шін коммерциялы несиелер аржыландыруды бірден-бір кзі болып табылады.
Азіргі тада ке етек жайып келе жатан аржыландыруды тиімді кзі – лизингтік несиелер. Лизинг дегеніміз – бл млікті сатып алумен жне оны белгілі бір мерзімге аылы негізде жала берумен жне лизинг алушы тланы млікті толы теу ммкіндігімен байланысты инвестициялы ызмет трі болып табылады. Лизинг ндірістік ралдара инвестициялар салуды за мерзімді аржыландыруды тиімді нысаны болып табылады. Лизинг ксіпорына зіні аша айналымында зге бір ксіпорынны аражаттарын за мерзім ішінде олдануа ммкіндік береді. Лизинг ксіпорынды техникалы айта ру рекеттерінде ерекше роль атарады.
Ксіпкерлік ызметті аржы ресурстарымен амтамасыз етуді таы бір жолы – факторингтік операциялар болып табылады. Факторинг – тауарды сату жне сатып алу барысында ксіпорындар арасында пайда болан, алайда лі телмеген дебиторлы арызды талап ету ыын факторингтік компанияа немесе банкті факторингтік блімшесіне сынумен байланысты атынастар болып табылады. Факторингтік компания ксіпорынды ажетті аржы ресурстарымен амтамасыз етіп, оны балансындаы дебиторлы арызды ндіріп алу ыын з олына алады. Сйкесінше, факторингтік компания з ызметі шін ксіпорыннан пайызды тлемдер талап етеді.
Факторингтік операциялар есеп айырысуды жылдамдатуа, ксіпорынны айналым аражаттарын немдеуге, сондай-а аымды активтерді айналымдылыын арттыруа септігін тигізеді. Факторингтік ызметтер, бірінші кезекте, дебиторлы арызды уатылы телмеуіне байланысты аржылы иындытара жиі кездесетін шаын ксіпорындар шін те олайлы. Осылайша, факторингті ксіпорындар шін біратар артышылытары бар.
Кесте 23 — Ксіпорынны аржы ресурстары
| аржы ресурстары | аржы ресурстарын ру кздері | Ескерту |
| 1.Меншікті капитал 1.1 Амортизация 1.2 Жалпы табыс 1.2.1 нім ткізуден тскен кіріс 1.2.2 Баса да ткізуден болан кіріс 1.2.3 ткізуден тыс операцияларды сальдосы 1.2.4 Резервтік ор 1.3 Жндеу оры 1.4 Басалары 2. арыза алынан капитал 2.1. Банк несиелері 2.2 Банктік емес мекемелерді несиелері 2.3 Бюджеттен алынан несиелер 2.5 Кредиторлы арыздар 2.6 Басалары 3. Тартылан ресурстар 3.1 Инвестициялы ызметтерден алынан аржылар 3.2 нды ааздарды эмиссиясынан алынан аржылар 3.5 Франчайзинг, селенг, жалгерлік бойынша тскен тлемдер 4. Бюджеттен алынан субсидиялар мен баса орлардан тсімдер | нім ткізуден тскен тсім нім ткізуден тскен тсім Баса ткізулерден тскен тсім ткізуден тыс кірістер Таза табыс німні зіндік ны Сйкес кредиторларды несие ресурстары -//- -//- -//- Сйкес инвесторларды аржылары -// -//- Бюджеттік аржыландыру аржылары | Егер амортизациялы ор рылмаса, амортизация пайдадан крініс табады Жарылы ордан 15% млшерінде Соны ішінде – лизинг Соны ішінде мерзімі кейінге алдырылан салытар Соны ішінде айырымдылы, спонсорлы кмек, жне бюджеттен тленетін дотациялар мен субвенциялар |
.
Ксіпорынны аржы ресурстарын 23 кестеде круге болады. аржы ресурстары меншікті капиталдан,арыза алынан капиталдан, тартылан ресурстардан, сонымен атар бюджеттен алынан субсидиялар мен баса орлардан тсімдерден ралады.
Ксіпорынны аржы ресурстары (ішкі де, сырты да) ксіпорынны арамаында болан уаытына арай ысамерзімді (бір жыла дейін), замерзімді (бір жылдан арты) болып блінеді. Дегенмен, мндай бліп- ажырату шартты трде ана болады, ал уаыт аралыыны ауымы тек бір елді аржылы занамасына, аржылы есеп беру ережелеріне, сондай-а лтты дстрлеріне де туелді болады.
Аржы ресурстары ксіпорынны ндірістік, инвестициялы жне аржылы ызметтері барысында олданылады. Олар немі озалыста болады, сол себепті згеріп отырады.