Табыс жне пайда – ксіпорынны шаруашылы ызметіні аржылы нтижелеріні жиынты крсеткіші ретінде

Табыс – ттенше таралан, ке трде абылданатын, сонымен атар трліше маызды олданылатын кп маыналы ым. Сзді ке маынасында ашалай нына ие болуды кез келген аша аражатыны тсімі немесе материалды ндылыты алуды крсетеді.

 

ткізуден тыс опера-циялардан алынан табыс (шыыстарды алып тастаандаы)

Басадай ткізуден алынан табыс

Ксіпорынны табысы

німді сатудан тскен табыс

= + -

 

	німді сатудан тскен табыс		німдерді сатудан тскен ашалай тсім		осылан н салыы		Акциздер		німні зіндік ны

 

= + + +

 

 

	Басадай ткізуден алынан табыс		Негізгі орларды жне баса да мліктерді, алдытарды, т.б. сатудан тскен табыс

 

= =

=

 

Жала аланы шін тлем

сімаы, трасызды аы, айыппл т.б.

нды ааздар дивидендтері

ткізуден тыс операциялардан алынан табыс

 

= = + +

 

Сурет 30 - Ксіпорынны табыстарын калыптастыру

 

Ксіпорынны табысы оларды активтеріні артуы немесе капитал меншігіні кбеюіне келетін міндеттемелерді кемуі.

Табыс» ымы жалпы мемлекетте (лтты табыс), ксіпорындарда (жалпы табыс, таза табыс), ал жеке тлаларда (халыты ашалай табысы, жеке табыс) болып олданылады.

Ксіпорынны жалпы табысына ашалай тсім тауарларды сату жне ызмет крсетуден тсетін ашалай тсім, атарылан ызметтен, мліктік баалылыты сатудан, несие берілгендегі алынатын тиісті проценттер жне баса да ашалай жне материалды тсімдер жатады.

Жиі олданылатын «таза табыс» ымы жалпы табыс жне материалды ресурстарды шыындары арасындаы айырмашылыы болып саналады.

Экономикалы теорияда табыс деп траты жне нарыты субъектілерді арамаына зады трде тікелей тсетін аша сомаларын айтады.

Табыс алуды шарты – бл оамны пайдалы ызметі. Бл сранысты ажетіне жататын тауарларды шыару.

Мына тмендегі табыстарды трлерін айыруа болады:

· Жалпы табыс (ЖТ) – бл тауарларды белгілі млшерін сатудан тскен ашалай сомасы. Ол тауар баасын тауар млшеріне кбейтуге те.

· Орташа табыс (ОТ) – жалпы табысты (ЖТ) нім лшеміні млшеріне блу (К):

ОТ = ЖТ/К

· Шекті табыс (ШТ) – бл нім лшемін сатуды кбейту арасында жалпы табысты стелуі

ШТ = ЖТ/К

Шекті табыс шыаран рбір осымша нім лшеміні темділігін баалауа ммкіндік береді. Жне де зіндік нмен штаса отырып, ксіпорынды лайту ммкіндігінде нды бадарлар ызмет етеді.

Таза пайда экономикалы санатыны маызды жне кез келген коммерциялы мекемелері ызметіні негізгі масаты болып табылады. Нарыты атынастарда пайда экономикалы санаты ретінде рылан материалда ндіріс саласыны таза пайдасын амтиды.

рбір ксіпорынны жиынты крсеткіші пайда тсімі болып табылады.

Пайда дегеніміз – тауар ткізуден жне ызмет крсетуден алынан ашалай кіріс пен оны ндіруге жне сатуа жмсалан шыындарды айырмасы. Былайша айтанда, пайда – бл ндірісті айналымыны аржылы орытындысын білдіретін ксіпорын ызметіні нтижелі экономикалы крсеткіші. Кез келген ксіпорында жалаы жыма оны жмсаан ебегіні тек бір блігіні ана орнын толтыратыны, ал оны баса блігі – осымша ебек- осымша нім немесе н жаынан аланда, пайда райтыны осыдан келіп шыады. Мнсыз жалпы тауар ндірісіні болуы ммкін емес.

 

 

Сурет 31 – Пайданы тсінігі

 

Пайда балансты жне есептеулік болып блінеді.

Жалпы балансты пайда мынадан ралады:

· Тауарлы німдерді сатудан тскен пайда;

· Тауарлы німні рамына жатпайтын баса німдерден жне ызмет крсетуден тскен пайда немесе зиян;

· Cатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан тскен пайда немесе зияндар. Оан жататындар: айыпплдар, сыйлытар жне т.б.

Есептеулік пайда – бл негізгі ндірістік жне айналмалы нормативтік орларды жне банктерден алан несиелерді шегергендегі бюджетке тсетін жалпы балансты пайда.

Ксіпорынны пайдасы р трлі ызмет есебінен алынуы ммкін. Барлы пайданы жиынты дегейі – ксіпорынны жалпы пайдасы.

 

Жалпы пайда = жалпы табыс - ндіріс шыындары

Экономикалы пайда = жалпы табыс – барлы ресурстарды экономикалы шыындары

Бухгалтерлік пайда = жалпы табыс – оны шыындары

Таза экономикалы пайда = бухгалтерлік пайда ндірісіні аны шыындары

Таза пайда = жалпы пайда – салытар, міндетті тлемдер

алыпты пайда = капитала нормативті айтарым – ксіптік табысты млшері

Шаруашылы пайдасы = алыпты пайда – экономикалы пайда

Шекті пайда = шекті пайда – шекті шыындар

 

Сурет 32 - Пайданы трлері жне оны есептеуді дістері

 

Жалпы пайданы негізгі жиынты элементтері болатындар:

· німді сатудан, ызмет атарудан, ызмет крсетуден тсетін пайда;

· негізгі орларды, сол сияты баса да ксіпорынны мліктерін сатудан тсетін пайда;

· ткізуден тыс операцияларды аржы нтижелері.

Ксіпорынны пайдасы екі крсеткішке байланысты: нім баасы жне оны ндіруге кететін шыындар.

Нарытаы нім баасы – сраныс пен сынысты зара іс-имылыны нтижесі. Еркін бсеке жадайында нарыты баа рылымы заны серінен нім баасы не жоары, не тмен болуы ндірушіні немесе сатып алушыны алауынша болуы ммкін емес, ол автоматты трде тееседі.

	осылан н салыын жне акциздерді есептемегендегі олданылып жрген баа есебінде сатудан тскен ашалай тсімдер (жмыс, ызмет)		німні зіндік ны

 

-

 

 

	Тауарлы німді сатудан тскен пайда (жмыс, ызмет)
		Басадай ткізуден алынан пайда		ткізуден тыс пайдалар, зияндар

 

	Балансты (жалпы пайда)
		Пайдаа салынатын негізгі салыты есептемегендегі шыарылып тасталатын табыс
		Жеілдік есебімен пайдаа салынатын салы
			Млшерлеме, %
				Пайдаа салынатын салы сомасы

 

 

* =

 

 

Салытар жне баса да міндетті тлемдер

Балансты пайда

 

 

Таза пайда

орлану

Ттыну

 

 

Сурет 33 - Ксіпорын пайдасын лестіру жне алыптастыру

 

Пайданы лестіру объектісі ксіпорынны балансты пайдасы болып табылады.Оны лестіруді пайданы бір блігін бюджетке жолдау деп тсінуге болады.Пайданы лестіру задылыы-салы жне баса да тлем шарттары трінде трлі дегейде бюджетке тсетін блігі.Пайданы лестіруді баытын анытау,ксіпорынны арауында алатын,рылым статьясын пайдалану ксіпорынны зіретіне жатады.

Пайданы лестіруді принциптері:

· ксіпорынны ндірістік-шаруашылы жне аржы ызметі нтижесінен алынан пайданы шаруашылы субъектісі ретінде мемлекет пен ксіпорынны арасында блінеді;

· мемлекет алан пайданы блігі салы жне алым ретінде бюджетке тседі,млшерлемені згеруі ммкін емес.Салыты рамы жне алымы,оларды есептеуді жне бюджет жарнама тртібі зады трде белгіленеді;

· салытан кейінгі ксіпорынны арауында алатын пайда млшері нім клеміні артуы жне ндірістік-шаруашылы жне аржы ызметіні жасаруына оны мдделілігі кемімеуі керек;

· ксіпорынны арауында алатын пайда уелі ксіпорынны одан рі дамуын амтамасыз ететін орланыма баытталады,ал алан блігі тек ттынуа кетеді.

Ксіпорын табысы дегеніміз – аша орыны, баса да млікті тсу жне (немесе) капиталды артуына алып келетін міндеттемелерді жабу нтижесінен экономикалы пайданы артуы.

Табыс шыын сияты келесі трлерге блінеді:

· арапайым ызмет трінен тскен табыс;

· операциялы;

· сатудан тыс;

· кездейсо;

арапайым ызмет трінен тскен табыса тауар мен німді сатудан тскен тсім, жмысты орындалуы мен крсетілген ызметке байланысты тсімдер жатады.

Операциялы табыса мыналар атысады:

· ксіпорын активтерін уаытша олдананы шін (уаытша иелік ету мен олдану) тлемаы;

· интеллектуалды меншікті ойлап табу, нерксіптік лгілеріне жне баса да трлеріне патент ыын беру тлемаысы;

· жарылы капиталды баса ксіпорына атысуымен байланысты тсімдер (пайыздар мен баса да нды ааздар бойынша табысты осанда)

· бірлескен ызмет нтижесінде ксіпорынмен алынан пайда (жай серіктестік келісім-шарт бойынша);

· негізгі ралдар мен зге активтерді сатудан тскен тсім;

· ксіпорын аша орын сынаны мен пайдалананы шін алынатын пайызы, сондай-а банкте сол ксіпорынны шотында жатан аша орын банк пайдалананы шін пайызы жатады.

Сатудан тыс табыс – бл:

· келісім-шартты бзыланы мен трасыздыы шін айыпплдар, сімдер;

· айтарымсыз алынан жне сыйа тарту келім-шарты бойынша активтер;

· ксіпорына тигізілген залалды орнын толтыру тсімдері;

· есепті жылда аныталан алдыы жылды пайдасы;

· мерзіміні туі бойынша кредиторлы жне депозиттік берешек сомасы;

· курсты айырмашылытар;

· баса да ткізуден тыс табыстар.

Кездейсо табыс деп шаруашылы ызметті кездейсо жадайыны салдарынан пайда болан тсімдер: сатандыру тлемдері, келешекте пайдалану мен айтып алпына келтіруге жарамайтын активтерді ндірістен шыарудан алан материалды ндылы ны жне т.б.

Ксіпорын ызметіні негізгі баытына байланысты табыстар: негізгі, инвестициялы жне аржылы болып жіктеледі. Осыны райсысына тоталайы:

· Негізгі ызметтен тскен табыс – бл німді сатудан (крсетілген ызметтен, орындалан жмыстан) тскен тсім.

· Инвестициялы ызметтен тскен табыс – айналыстан тыс активтерді сатуды, нды аазды ткізуді аржылы орытындысы.

· аржылы ызметтен тскен табыс инвесторлар арасында ксіпорынны акциялары мен облигацияларын орналастыру нтижесінен трады.

німді (тауарды, жмысты, ызметті) сатудан тскен тсім ксіпорынны аржы аымыны негізгі кзі болып табылады.

аржы крсеткіштерін есептеу шін сату уаытын анытау дістері мен сатудан тскен тсімні маызы зор.

Отанды тжірибеде сату уаытын анытауды екі трлі дісі бар: тауарды артуы бойынша – есептеу дісі жне ебек тсімі ретінде кезе бойынша тсетін тлемдер жатады, мселен, аы бойынша – кассалы діс.

Шаын ксіпорыннан баса ксіпорынны барлыы крсетілген німді, тауарды, атарылан жмысты, крсетілген ызметті артуы бойынша німді сатудан тскен тсімді ескере отырып есептеу дісін дрыс олдануы ажет. Тжірибелік-конструкторлы жне ылыми-зерттеу жмыстарында, рылыс салаларында дайын болу кезедері бойынша за мерзімді ндірістік циклмен атарылан жмысты кезедік тлемаысы тсім деп саналады. Шаын ксіпорын німді сатудан тскен тсімді оны тлеу жадайына байланысты есепке ала алады. Сатудан тскен тсімге сатылан тауарды баасы мен натуралды трдегі сату клемі сияты факторлар сер етеді.