Ксіпорын пайдасын алыптастыру жне бліну тртібі

Шаруашылы субъектілеріні ызметін зерттеуде аржы нтижелері есебі те маызды рл атарады. Себебі, ол олданушыларды з ызметіне экономикалы шешім абылдауы шін лкен кмегін тигізеді. аржылы нтижелер крсеткіштері ксіпорынны шаруашылы жргізуіні абсолюттік тиімділігін сипаттайды. Оларды ішінде е негізгілері болып ксіпорын экономикасыны дамуыны негізін райтын пайданы крсеткіштері табылады. Пайданы суі з-зін аржыландыру, ндірісті кеейту, леуметтік мселелерді шешу шін жне жмысшыларды материалды ажеттіліктері шін аржылы базаны лыптастырады. Пайданы есебінен бюджет, банктер жне баса да ксіпорындар мен ыймдар алдындаы міндеттемелеріні бір блігі теледі. Осылайша пайданы крсеткіштері ксіпорынны ндірістік жне аржылы ызметіні баалауынды е негізгілері болып табылады. Олар оны іскерлік белсенділігі мен аржылы жадайыны дегейін сипаттайды.Сонымен атар, аржылы нтижені есептеу мен талдау арылы йымдарды ресурсты базасын алыптастыру жніндегі ммкіндігін жне тсетін аша аынын болжауа да болады.

Ксіпорын ызметіні соы аржылы нтижесі бл німді (атарылан жмыс,крсетілген ызмет) ткізуден жне баса да ткізулерден болан нтижелер сомасы ретінде сонымен атар жзеге асырылмаан операциялардан болан табыстар мен шыыстар сальдосы ретінде крінетін балансты пайда немесе шыын боландытан жат талдаушы адама бл ксіпорын табыс немесе (шыын) зиян келетіндігін анытау шін табыстар мен шыындар туралы жеткілікті млшерде блініп алынан аны крсеткіштерді кмегімен белгілі бір кезедегі ксіпорынны ызмет нтижесіне баа беруде негізгі крсеткіш.

Жмыста ксіпорынны аржы-шаруашылы ызметі нтижелеріні есебін йымдастыруды, оны баалауды жне ксіпорынны пайдасы мен шыындарына экономикалы сипаттама беру, оларды тану аидалары мен табысты тану жне жетілдіру жолдарын арастырылады. Осы ретте пайда жне оны мнін, ксіпорынны аржы-шаруашылы нтижесіні алыптасу тртібі мен рылымын, сатудан пайда болан аржылы нтижені есебін, орындалмаан жне зге де операцияларды кірістері мен шыыстарыны есебін, пайданы есепті кезе ішінде олдану есебін, ндірілген німдерді, тауарлар, жмыстар, ызметтерді зіндік нын жне оларды сатудаы жмсалан шыындар есебін есептеу, ндірістік жне кезедік шыындарды туындауын сипаттау, жмсалынан шыындарды тскен табыстар мен теестіру сабатастыын крсету жне блінбеген пайда (жабылмаан зиян) есебіні тртібі негізге алынады.

ымдарды аржылы орытындысы жніндегі ызметіні нтижесі жне йымны тапан таза пайдасыны клемі жніндегі мліметтер экономикалы ресурстарды потенциалды згеріске тсуі мен кбеюін сипаттайды.Экономикалы трыдан араанда – табыс йымны меншігіне тсетін аражаттар сапасында танылады.аражаттар активтерді кбеюін крсетеді.ымны рылан кніндегі рылтайшыларды салан аражаты табыс болып танылады.Нарыты атынастар жадайында бастапы кезеде банктерден немесе баса да зады тлалардан уаытша алынан аражаттар да табыс сипатында болады.

Бухгалтерлік есеп стандарттарына сйкес табыстар мен шыындар есебіні міндеттері ксіпорынны барлы табысы мен шыыны туралы есепті жйелі трде жасап, сыну шін табыстар мен шыындар туралы есепті белгілі бір баптарын жіктеу, ашу мен есепке алу тртібін анытау болып табылады.

Кiрiстер мен шыыстар пайда мен зиян туралы есепте ызмет нтижелерiнi лшемiмен тiкелей байланысты элементтері азастан Республикасыны «Бухгалтерлік есеп пен аржылы есептілік туралы» 2007 жылы 28 апандаы №234 Заны 3-тарауды аржылы есептілік элементтері 13-бабында - кірістер мен шыыстара анытама берілген. Кiрiстер - есептi кезе iшiнде активтердi тсiмi немесе сiмi немесе мiндеттемелердi азаюы нысанында экономикалы пайданы лаюы, олар капитала атысушы тлаларды жарнасымен байланысты лаюдан згеше капиталды лаюына кеп соады.

Шыыстар - есептi кезе iшiнде активтердi олдан кетуi немесе азаюы немесе мiндеттемелердi пайда болуы нысанында экономикалык пайданы азаюы, олар капитала атысушы тлалара блумен байланысты азаюдан згеше капиталды азаюына кеп соады.

Табыса компанияны тсімі де, баса тсімдер де кіреді. Компанияны табысы - олар ызметті деттегі трлерінен келіп тскен аражатты тсуі, олар р трлі аталады, оны ішінде сату, сыйаы, пайыздар, дивидендтер жне лицензиялы тлемдер.

аржылы есептілікті 18 «Табыс» халыаралы стандартына сйкес табыс йымны деттегі ызметі барысында, акционерлерді жарналары есебінен болатын капитал лаюларына келетін кезе ішіндегі экономикалы пайданы жалпы аыны деп аталады.

Пайда,шыыс жне жиынты табыс есептемесінде келесідей:

· табыс жне шыыс

· жалпы жиынты табыс

· жиынты табысты бір мерзімдік млшері, шыыс, табыс жне жиынты табысты барлы млшері крсетіледі.

Егер де йым пайда, шыыс жне жиынты табысты блек крсетпесе,онда пайда,шыыс жне жиынты табыс блімінде крсетілмейді.

Негізгі ызметтен тскен табыс, негізгі емес ызметтен тскен табыс (шеккен зиян) жалпы табыс пен кезедік шыыстарды арасындаы айырма ретінде аныталатын сальдолы аржылы нтиже болып табылады.

Сйкесінше, негізгі ызметтен тскен табыс тауарлы – материалды босалыларды сатып - ткізуден, ызмет крсетуден алынуы ммкін, сонымен бірге негізгі ызметті тріне байланысты проценттер, дивидендтер, гонорарлар трінде алынуы ммкін. Сонымен атар, осалы ызметтен тскен табыс (шеккен зиян) йымны осалы ызметінен пайдап болан табыс /шеккен зиян/ крсетіледі. осалы ызметтен тскен табыса айналымнан тыс активтерді сатып- ткізуден тскен табыс, нды ааздарды сатып алудан, сатып алып айта сатудан тскен табыс жне т.б. табыстар жатады.

Ал, кезедік шыыстар - олар німдерді /тауарларды, жмыстарды, ызметтерді) ндірістік зіндік нына апарылмайтын шыындар. Кезедік шыыстара:

· жалпы жне кімшілік шыыстары;

· сатып- ткізу операциялары бойынша шыыстар;

· сыйаыларды тлеу бойынша шыыстар.

Келесі аржылы нтижені анытауда жалпы табыс маызды орын алады. Жалпы табыс німді /тауарды, жмысты, ызметті/ сатып ткізуді аржылы нтижесі болып табылады жне ол німді /тауарды, жмысты, ызметті/ сатып - ткізуден тскен табыс пен сатып- ткізілген німді /тауарды, жмысты, ызметті/ зндік ныны арасындаы айырма ретінде аныталады.

Ксіпорындар мен йымдарды аржы шаруашылы ызметіні нтижелері жеке крсеткіштер бойынша тиісті есепте амтып крсетіледі. Бдан баса аша аражаттарыны озалысы туралы есеп жасалады, онда бл озалыс ш баыт бойынша крсетіледі.

· операциялы ызметтен (шаруашылы жргізуші субъектіні негізгі ызметін сипаттайды)

· инвестициялы ызметтен (за мерзімді активтерді рамы мен млшеріндегі згерістерді тудыратын)

· аржылы ызметтен (меншікті капитал мен арыз аражаттарыны рамы мен млшеріндегі згерістерді тудыратын).

Ал аржылы нтижені ыты-нормативтік реттеуде азастан Республикасыны 28.02.2007 ж. №234 «Бухгалтерлік есеп пен аржылы есептілік туралы» Заы (згерістер жне толытырулармен), 1-ші «аржы Есептілігін» сыну аржылы Есептілікті Халыаралы Стандарты (IAS 1), 18-ші «Табыс» аржылы Есептілікті Халыаралы Стандарты (IAS 18), 17-ші Жалдау ЕХС-ын (IAS), 28-ші ауымдасан йымдара салынан инвестициялар ЕХС-ын (IAS), 4-ші Сатандыру келісімшарттары ЕХС-ын (IFRS), 9-шы аржы ралдары ЕХС-ын (IFRS) , 41-ші Ауылшаруашылыы ЕХС-ын (IAS),йымны есеп саясаты, трлі ыты-нормативтік діснамалы нсаулар мен зге де маызды жаттары негізге алынады.

Ксіпорынны аржылы нтижелеріне кптеген келесідей факторлар сер етеді, олар:

· пайда болу орнына байланысты

· нтижесіні маыздылыына байланысты - негізгі жне негізгі емес;

· рылысы бойынша - арапайым жне крделі;

· рекет ету уаыты бойынша

аржылы нтижелерді крсеткіштері ксіпорын шаруашылыыны барлы баыттары (ндірістік, коммерциялы, аржылы немесе кеес беру) шін те маызды боландытан кез-келген аржылы апаратты олданушылар шін е алдымен ажет апарат ксіпорынны жыл сайыны аржылы нтижесі. Алайда, аржылы апаратты олданушыларды трлі категорияларын аржылы нтижесі туралы есепті белгілі бір бабы, яни негізгі ызметтен тскен пайдасы ызытырары аны. Яни табыс жне оны рамы аржылы есептілікті пайдаланушылара негізгі категория болып табылары аны. Дегенмен де, табыс рылымында е лкен лес салматы німдер мен тауарларды сатудан тскен пайда немесе негізгі ызметтен тскен пайда басты назарда. Тиісінше, табысты екінші абсолюттік крсеткіші - жалпы табыс. Жалпы табыса сер ететін маызды фактор – ндірістік зіндік н. Шаруашылы жргізуді траты экономикалы жадайында жалпы табысты суіні арыны маызды деріс. Сондытан рбір ксіпорын жалпы таыбысын кбейтуді кздейді жне заттай трде німді ткізу клеміні суі табысты суіне келетініне байланысты негізгі ызметке назар аударады. Ксіпорын табысы бааны суі есебінен жоары арынмен седі.

Сонымен, ксіпорынны аржылы нтижесі ткізу клеміні згерісіні жалпы табыс ауытуына серін анытау табыстылыты келесі абсолютті крсеткіші – негізгі ызметтен алынан табыс арылы аныталады (негізгі ызметтен алынан табыс = жалпы табыс – кезе шыындары). аржылы нтиже негізгі жне негізгі емес ызметтен алыптасып, пайда мен зияндар есептілігі негізінде крсетіледі. Барлы аржылы есептілікті пайдаланушылар шін ксіпорынны тратылыы, пайдасыны жыл сайын артуы негізгі басымды. Сйкесінше, ксіпорынны пайдасын жоарылатуды негізгі факторы – ндіріс клемі мен азіргі ылыми техникалы дамуа сйкес жаа инновациялы технологияларды ндіріске енгізу, арылы зіндік нды тмендетіп, ебек кшін техника мен технологиялара негіздеу арылы екені аны.

Барлы крсеткіштер келесі трде блінеді

1. Ксіпорынны экономикалы леутін сипаттайтын крсеткіштер. Олар ксіпорынны масштабтарын, лтты жне халыаралы дегейдегі орнын крсету шін ажет.

Активтер, ксіпорынны иелегінде болатын, ткен мерзімдерде алынан жне ксіпорынны болаша тсімдерін амтамасыз ететін ралдарды, аржыны рамын жне орналасуын сипаттайды.

Негізгі капитал, ксіпорынны ндірістік уаттарын сипаттайды (имараттар, рлыстар, жабдытар).

Шыарылан німні клемі мен ны – жалпы ксіпорын жне жеке нім трлері бойынша аныталады. Оны есептеу арылы ксіпорынны лтты жне халыаралы нарытаы лесін жне орнын, ндіріс рылымын анытауа болады.

Ксіпорынны ндіріс жне ткізу ксіпорындарыны саны жне орналасуы - з елінде жне шетелдегі млшері аныталады.

Ксіпорын инфрарылымы:

· з транспорты, оймалары, техникалы ызмет крсету орталытары;

· зіндік шикізат базалары жне энергия кздері.

· ксіпорынны тура крделі шыындарыны млшері мен орналыстырылуы - з еліндегі жне шетелдегі ксіпорындара.

· ксіпорынны ылыми-зерттеу потенциалы:

· ылыми-зерттеу жмыстарына кеткен шыындар млшері;

· зерттеу орталытар мен лабораторияларды саны, орналасуы;

· онда жмыс істейтін зерттеушілер саны;

· ылыми жмыстарды негізгі жне артышылыы бар баыттары;

· фирмада бар патенттер саны жне оларды олданылуы.

2. Ксіпорынны жалпы шаруашылы ызмет нтижелерін сипаттайтын крсеткіштер (есепті крсеткіштер)

Жалпы шыындар крсеткіштері (General expenses) жыл басында жаа нарыа ену шін (enter new markets):

· маркетингілік ызметке (Marketing);

· зерттеулерге жне дамытуа (Research and development);

· стеме шыындар (Overhead);

· кімшілік шыындар (Department overhead);

· рентаны тлеу (Rental costs);

· німді жетілдіру шыындары (Product changeover);

· німді жіберуге кеткен шыындар (Factory fees).

Тсімдерді сипаттайтын крсеткіштер: таза пайда; амортизациялы тлемдер; активтерді сатудан тскен аша; субсидиялар, дотациялар; замерзімдік арызды сіру; акциялар эмиссиясы; ыса мерзімдік борышты сіру.

аржыны жмсау крсеткіштері: дивиденд тлеу; йымдастырушылы шыын; акциялар эмиссиясын жасау шыыны; крделі шыындар; баса айналымнан тыс активтерге салымдар; замерзімдік борышты айтару; тез ткізілетін баалы ааздарды сатып алу; банктегі шоттаы ашаны сіру.

3. Ксіпорынны ызмет ету нтижелігін сипаттайтын крсетікштер

Пайда. ндіріс нтижелігін анытау шін ажет крсеткіштерді алан пайдамен салыстырады. Олар абсолютты жне салыстырмалы болып блінеді.

Абсолютті крсеткіштер:

· жалпы пайда салытарды тлеуге дейін аныталады;

· таза пайда салытарды, пайыздарды тлегеннен кейін ксіпорында алатын пайда;

Салыстырмалы крсеткіштер:

· пайданы сату клеміне атынасы (Profit margin);

· пайданы активтерге атынасы (Profit to total assets);

· пайданы наты негізгі капитала атынасы (Profit to fixed assets);

· пайданы зіндік капитала атынасы (Profit to net worth);

· пайданы зіндік жне замерзімді несиелі капитала атынасы (Profit to capital employed) за мерзімде жалпы инвестерлінген капиталды тиімділігін сипаттайды.

ткізілген нім ны немесе сатулар крсеткішін де баса крсеткіштермен салыстырады:

· сатуларды жалпы ныны активтерге атынасы (Sales to total assets);

· сатуларды жалпы ныны наты негізгі капитала атынасы (Sales to fixed assets);

· айналым капиталына атынасы (Sales to current assets);

· материалды-ндірістік орлар нына атынасы (Sales to inventory).

ндіріс шыындары крсеткіші -те маызды крсеткішті бірі.

Жалпы шыындарды сатулар нына атынасы. Т 1 тегесіне шаандаы шыындар.

Негізгі капиталды айналымдылыы жне капиталмен арулану дегейі:

· негізгі капитал айналымдылыы сатулар клемін жмыс істейтіндерге атынасы;

· капиталмен арулану дегейі – негізгі капиталды балансты нын жмыс істейтіндерге атынасы (Fixed assets to number of employees).

4. Ксіпорынны аржылы жадайын сипаттайтын крсеткіштер

Ксіпорынны аржыландыру кздеріне туелділігі жне тлем абілеттілігі аныталады.

зіндік капитал рылымы: акционерлік капитал; эмиссияланан табыс; капитала айналдырылан пайда.

зіндік капиталды активтерді балансты нына атынасы (Stockholder's equity to total assets) фирманы сырты аржы кздеріне туелділігін сипаттайды. Бл шама 50% арты болу керек.

Борышты жалпы сомасыны зіндік капитала атынасы (Total debt to stockholder's equity) сырты жне зіндік аржы кздеріні атынасы. Борыш зіндік капиталдан жоары болмау керек. Талдау шін борышты рылымы (ыса мерзімді борышты лесі) жне салытарды, ебек аыны, баса тлемдерді жасау бойынша борыш клемі аныталады:

зіндік капиталды наты негізгі капитала атынасы инвестірленген капиталды ай блігі зіндік капиталдан жасаланын сипаттайды.

замерзімді борышты зіндік капитала атынасы ксіпорынны ызметі анша млшерде замерзімді несиелер арылы аржыландырылатынын сипаттайды

Ашаны тсімдері (кассалы жне банкідегі аша) (Cash flow) нім шін тлемдерді жасалуына туелді болады жне дебиторлы борышты айтаруа негізделген.

Тскен ашаны аымдаы жылда жасалынан крделі шыындара атынасы (Cash flow to capital expenditures) инвестицияларды ай блігі аымдаы аша арылы жасалынатынын крсетеді. Оны зін-зі аржыландыру коэффициенті деп атайды.

Айналым активтеріні ыса мерзімдік борыша атынасы (Current assets to current liabilities) Ол 1-ден кем болмау керек..

Ашаны жне тез сатылатын баалы ааздар ныны аымдаы айналым активтеріне атынасы (Cash and marketable securities to current assets) Оны ликвидтілік коэффициенті деп атайды.

Ликвидті аржыны ыса мерзімдік борыша атынасы. Ол тлем абілеттілігін сипаттайды.

Айналым активтеріні жалпы несиелі капитала атынасы (Current assets to total debt).

Талдау жасаланда крсеткіштер кестелерге енгізіледі, бірнеше мерзімге. Талдау масаты – аымдаы згерістерді анытау жне кемшіліктерді табу,нтижесінде басарушылы шешім ралады.