Азастан Республикасыны салы жйесі

Салы – мемлекеттік бюджетке зады жне жеке тлалардан белгілі бір млшерде тсетін міндетті тлемдер. Салытар – шаруашылы жргізуші субъектілерді , жеке тлаларды мемлекет пен екі арадаы мемлекеттік бюджет арылы жзеге асырылатын, аржы атынастарын сипаттайтын экономикалы санат.

Салытарды экономикалы мні мынада: салытар шаруашылы жргізуші субъектілер мен халы табысыны алыптасуындаы аржылы атынастарды бір блігін білдіреді. Сондай – а шаруашылы жргізуші субъектілер мен халы табысыны белгілі бір млшерін мемлекет лесіне жинатап, жиынтытауды аржылы атынастарын крсетеді. «Салы» ымымен «салы жйесі» ымы тыыз байланысты.

Мемлекетте алынатын салы трлеріні, оны ру мен алуды нысандары мен дістеріні, салы службасы органдарыны жиынтыы детте мемлекетті салы жйесін райды. Салытарды, оларды тлеушілерді, салытарды алу дістеріні, салы жеілдіктеріні жиынтыыны болатындыынан салы жйелеріні жептуір крделі лгілері болуы ммкін.

Барлы ркениетті елдерде салытарды бкіл жиынтыы р трлі аидаттар бойынша жіктеледі. Салытар мемлекетті рылуымен бірге пайда болады жне мемлекетті мір сріп, дамуыны негізі болып табылады. Мемлекет рылымыны згеруі,ркендеуі ашан да болса оны салы жйесіні айта рылуымен, жааруымен бірге алыптасады. р бір мемлекетке зіні ішкі жне сырты саясатын жргізу шін белгілі бір млшерде аржы кздері ажет. Мемлекет салытарды экономиканы дамыту,тратандыру барысында уатты экономикалы тетік ретінде пайдаланылады. Салытарды мнін толы тсіну шін,оларды экономикалы маызын тсіну ажет. Ал салытарды экономикалы маызы оларды атаратын ызметіне тікелей атысты.

Салытар негізгі мынадай ызметтері (функциялары) бар:

· реттеушілік;

· фискалды;

· айта блу.

Экономикалы жаынан салы жйесі мемлекетті, айматарды жне муниципалды рылымдарды ызметін аржылай амтамасыз етуге байланысты р трлі мемлекеттер, мемлекет пен салы тлеуші арасындаы, р трлі салы тлеушілер арасындаы, сондай-а оан тікелей атысушы зады жне жеке тлалар арасындаы крделі зара байланысты леуметтік-экономикалы атынастарды жиынтыын райды.

Салы жйесіне ажетті негізгі талаптар мыналар:

· салы рамы дл аныталуы ажет. Ол шін салы задылыында мемлекетте алынатын салытарды толы тізімі мазмндалуы керек;

· салы жйесі салы тлеушілер шін салытан жалтару тиімсіз болатындай етіп жасалуы тиіс;

· салы жйесіні арапайымдылыы. Бл сіресе, салыты дрыс тленуі шін баылауды жзеге асыруда маызды;

· салы жйесі салы тлеушіні з аражатын ндіріске салуына ыпал етуі керек.

Жалпы, салы жйесі мемлекетті аржы кздерін жасатауды е негізгі ралы болуымен атар, ел экономикасын айта руа, ндірісті лайып, дамуына жне саяси-леуметтік шараларды толыымен жзеге асуына ммкіндік туызады.

азастанда салы жйесіні алыптасуы мен даму кезедері 1991 жыла дейін, яни КСРО ыдыраана дейін елде кбінесе экономиканы басаруды міршіл-кімшіл жйесіне, баалара ата мемлекеттік реттеуге сйкес келетін салы жйесі ызмет етті. Бюджетті басты кіріс кздеріні бірі болан айналым салыы тіркелген блшек сауда жне ктерме сатып алу бааларын олдануа жне мемлекеттік реттеп отыруа баытталан болатын. азастан егемендікке ие боланнан кейін 1991-1995 жылдары абылданан біратар задара сйкес республикада жаа салы жйесі алыптасты.

1991 жылды 25 желтосанынан бастап бізді елімізде тыш салы жйесі ызмет ете бастады. Ол «азастан Республикасындаы салы жйесі туралы» заа негізделді. Бл за салы жйесін руды принциптерін, салытар мен алымдарды трлерін, оларды бюджетке тсу тртібін белгілеген алашы жат еді. Осы заа сйкес азастанда 1992 жылы атарды 1-нен бастап 13 жалпы мемлекеттік салы, 18 жергілікті салытар мен алымдар, 11 жалпыа міндетті жергілікті салытар мен алымдар енгізілді.

Дегенмен, мірге келген рбір жаа былыста кездесетін ерекшеліктермен атар кемшіліктер де бл зада да орын алды, яни Р алашы салы жйесінде біратар шешімін таппаан мселелер болды. Атап айтса, біз салы жйесін ранда елемізде жиынтыталан ылыми жне практикалы тжірибе болан жо. Салы ызметі де, салы тлеушілер де мндай жаа бастамаа психологиялы жаынан дайын еместігі крінді. Салы жйесінде дниежзілік тжірибеде олданылып келген салы салу принциптері саталмады. Сондытан бл салы жйесіні нарыты атынастарды талабына толыымен жауап беруге ммкіндігі болмады. Е бастысы, салы жйесіні ндірісті дамытуа еш ыпал етпеуі, бюджет кірісін рудаы з ролін жете атара алмауы, яни салы кзі табыс не пайда емес, керісінше ттыну болды.

Салы саныны кптігі, айналымды анытауды иындыы, шектен тыс длелсіз берілген салы жеілдіктері, салы ставкаларыны бір салы трі бойынша бірнеше трлі болуы, халыаралы салы салу негіздеріні тыс алуы жне т.б. кемшіліктер салы жйесін одан рі реформалауды ажеттігін крсетті.

Р кіметі 1995 жылды басында салы реформасыны за мерзімді тжырымдамасын абылдап, онда елімізді салы жйесі мен занамасын бірте – бірте халыаралы салы салу принциптеріне сйкестендіру кзделді. Осыан байланысты «Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы» 1995 жылы суірді 24-нде Р Президентіні за кші бар жарлыы шыты. Ендібрыны 42 салытар мен алымдар едуір ысартылып, оларды саны 11 болып алды. Р Президентіні 1999 жылы шілдені 16-сындаы № 440-I заына сйкес за мртебесін алды. Осы уаыт аралытарында Президент жарлытарымен жне Р задарымен бл заа згерістер мен толытырулар енгізілді. Осы уаыт аралыында Президент жарлытарымен жне Р задарымен бл заа бірнеше рет згерістер мен толытырулар енгізілді. 2002 жыла дейін мемлекеттік бюджетті кірістерін негізінен 17 салытар мен баса да міндетті тлемдер рады.

Бл зада амтылан барлы базалы принциптер 1995-1999 жылдар аралыында жзеге асырылды. Бл леуметтік салыа, амортизация саясатына, айналымнан алынатын салыты жоюа, С-ты халыаралы принциптерге сйкестендіруге атысты еді. Осы уаыт ішінде экономика, экономикалы атынастар рылымы, мемлекет пен салы тлеушілерді зара арым-атынасы, тіпті адамдарды ділі (менталитеті) де айтарлытай згеріске шырады. Мемлекет, бір жаынан, салы саясатыны масатын, міндеті мен ызметін тере тсінді, екінші жаынан, экономикалы атынастарды кптеген тстары олданыстаы салы задылыында амтылмай алды. Осы жнеазастан экономикасында болып жатан о згерістер жаа салы заын талап етті.

азастан Республикасыны азіргі салы жйесі 1995 жылды 24 суірінде абылданан Р Президентіні «Салытар жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы» за кші бар жарлыы салы жйесіне отайлы згерістер енгізді. Оларды атарына олданылып келген салытар мен салытар мен алымдар саныны 46-дан 11-ге ысартылуы, салы салу принциптеріні дниежзілік тжірибеге сай згертілуі, халыаралы салы салу тртібіні енгізілуі, салытарды нышанына, белгілеріне арай топталуы, сонымен атар бл жатты кптеген задармен тыыз байланыстылыы, салыты кімшілікті жаа ережелеріні енгізілуі салы жйесіндегі баса да тбегейлі згерістер жатады. рине мемлектті нарыты экономикалы атынас талабына сай дамуы жадайында салы жйесіні бір орында, згеріссіз алуы ммкін емес. Алайда ыса уаыт аралыында абылданан шексіз згерістер мен толытыруларды енгізілуі нтижесі оны лі де болса жетілмегендігін крсетеді.

Бгінгі кні республикада салы задарыны барлы негізгі кемшіліктері ескерілген, рі жетілдірілген жаа Салы кодексі дайындалып, 2001 жылды 12 маусымында абылданды.

Уаыт аымыны серіне, заман талабына сай абылданан Салы кодексінде келесідей мселелерді шешуге басты назар аударылан.

· Біріншіден , барлы шаруашылы субъектілеріне салытандыруды те жадайын жасау.

· Екіншіден , кейбір жекелеген категориядаы салы тлеушілерге берілген жеілдіктерді жою арылы салы жктемесін жеілдету.

· шіншіден , салы задылыы жніндегі барлы ережелер мен нормаларды тікелей ызмет ететін за млшерінде біріктіру.

· Тртіншіден, салы задылыыны тратылыын амтамасыз ету.

рине, салы задылыында згерістер мен толытырулар болашата да жргізіліп отырылады. йткені экономикалы арым-атынастар бір орында трып алмайды, ол жаа даму сатысына кшкен сайын салы задылыыны да сол экономикалы саясата сай згертіліп отыруы керек. Сондытан згерісті енгізілуі де зады. Біра, кодекс бойынша енді жаадан енгізілген згерістер жылына бір рет енгізілуі тиіс. Енгізілген згерістер келесі жаа жылды басынан бастап кшіне енеді. Бл ереже біржаынан салы тлеушілерге жаа енгізулерге алдын ала дайындалып, операциялар мен аржы шешімдерін жоспарлауа ммкіндік берсе, екінші жаынан салы ызметкерлеріні жмысын жеделдетуге жне жеілдетуге кп серін тигізеді.

Салы кодексі 2002 жылды 1 атарынан бастап кшіне енді. Ол салы салуды ойластырылан ыты негізін руды тпкілікті міндетін шешуге баытталан.

Жаа Салы кодексіндегі салытарды, салы сипатындаы алымдарды тізбесі мыналарды райды:

Салытар:

· Корпорациялы табыс салыы

· Жеке табыс салыы

· осылан на салынатын салы

· Акциздер

· Жер ойнауын пайдаланушыларды салытары мен арнаулы тлемдері

· Экспорта шыарылатын шикі мнайа салынатын рента салыы

· леуметтік салы

· Жер салыы

· Клік ралдарына салынатын салы

· Млік салыы

· Р жасалан келісім-шарттары бойынша німді блу жніндегі лесі

азіргі кездегі экономикалы дебиеттерде келесідей салыты негізгіызметтері крсетіледі:фискалды, ынталандырушы, реттеушілік, айта блу, баылау жне шет ел дебиеттерінде сонымен бірге шектеушілік ызметі де крсетіледі.