Телевизия жне радиохабарларын тарту йымдарына радиожиілік спектірін пайдалануа рсат бергені шін алым.

Тлемдер:

· Жер учаскілерін пайдалананы шін тлем аы;

· Жер сті кздеріні су ресурстарын пайдалананы шін тлем аы;

· Жануарлар дниесін пайдалананы шін тлем аы;

· Орманды пайдалананы шін тлем аы;

· Ерекше оралатын табии айматарды пайдалананы шін тлем аы;

· Радиожиілік спектірді пайдалананы шін тлем аы;

· Кеме жзетін су жолдары пайдалананы шін тлем аы;

Сырты жарнамаларды орналастыраны шін тлем аы.

Баса да тлемдер:

· Мемлекеттік баж;

Кеден тлемдері;

· Кеден бажы;

· Кеден алымы;

· Тлемаы;

Алым.

Р-ны салы заында нерлым маызды салы зады жне жеке тлалардан тсетін табыс салыы, С-ы жне акциздер болып саналады.

Зады тлалардан алынатын табыс салыы салы жйесіні рамыны бір блігі болып табылады. Бл салы зады тлаларды табысына салынатын тікелей салы. Салы тлеушілер- салы жылында салы салынатын табысы бар зады тлалар (мемлекеттік ксіпорындар, шаруашылы серіктестіктері, ндірістік коорпоративтер, коммерциялы йымдар).

Оны ішінде:

· Р-сы лтты банкісінен баса резиденттер жне резидент емес зады тлалар;

· Ксіпкерлік ызметтен алынан табыс бойынша коммерциялы емес жне бюджеттік йымдар;

Салы салу объектісі болып салы салынатын табыс саналады. Салы салынатын табыс жылды жиынты табыс пен белгіленген шегерістер арасындаы айырма ретінде аныталады.

Жылды жиынты табыс- зады тлаларды кнтізбелік жыл ішінде трлі кздерден алынан табысы. Бан ксіпкерлік ызметтен тскен табыстарды барлы трі жатады.

Зады тлалар шін табыс салыыны ставкасы мынадай млшерлерде белгіленеді:

· Жалпы зады тлалар шін – 30%

· Негізгі ралдар жабдыы болып табылатын зады тла оны тікелей пайдаланудан алынан табысынан — 10%

· Арнайы экономикалы айматарда жмыс жасайтын зады тлалар шін — 20%

Табысты тлеу кзінен салыты стау арылы, жылды жиынты табыс туралы декларация беру жолымен, патент негізінде тлейді.

Осылан на салынатын салы дегеніміз- тауар ндіру, жмыс орындау немесе ызмет крсету мен оларды айналысы процесінде осылан н сіміні бюджетке аударылымы, сондай-а Р-ны аумаында тауар импорттау кезінде жасалатын аударым. Бюджетке тлеуге жасалатын осылан на салынатын тауарлар, жмыстар немесе крсетілген ызметтер шін есептеліп осылан на сатылатын салы санасы мен сатып алынан тауарлар, орындалан жмыстар немесе крсетілген ызметтер шін тленуге тиіс тленген осылан на салынатын салы сомасыны арасындаы айырма ретінде аныталады.

С-ы бойынша есепте тран немесе труа міндетті ксіпкерлік ызметпен айналысатын зады жне жеке тлалар салы тлеушілер болып табылады.

Р-ны азаматты кодексіне сйкес:

· Толы серіктестік;

· Сенім серіктестік;

· Жауапкершілігі шектеулі серіктестік;

· Мешілес жне туелді шаруашылы серіктестіктері;

· Шаруашылы серіктестіктері;

· ндірістік кооперативтер;

· Мемлекеттік ксіпорындар, бірлестіктер, йымдар;

Ксіпкерлі ызметпен айналысатын коммерциялы йымдар тлеушілері б.т.

Мемлекетте салытарды сіресе зады тлаларды кірістерінен тсетін салытарды млшері артып отырандытан жне осы ызметтерді ксіпорындар мен ндірістерді, сондай-а шаын бизнес субъектілеріне тигізер серін негізге ала отырып, жалпы зады тлалара салынатын салытарды экономикадаы орнына тереірек кіл блейік.

Келесіні айтып кеткеніміз дрыс болады: егер азастан Республикасыны аржы жйесін арастырса, те салматы орын алатынын креміз. йткені осы салада материалды ндіріс пайда болады, яни жаадан нім жасалып айналыса жіберіледі. Оны брі жалпы трде лтты табыстан крсетеді, ал лтты табыс мемлекеттік бюджетті айнар кзі болып табылады- себебі лтты табыс – салыты кзі.

Зады тлалара салынатын салытар зады тла болып табылатын ксіпорындар, нерксіптер, корпоративтер жне таы баса йымдар мен мекемелерді салы салынатын объектілері жне салы салуа байланысты объектілерге салынатын салытарды айтамыз. Бл салыты экономикадаы алатын орны мен мнін кру шін е алашыда зады тла болып табылатын йымдар мен мекемелерді маызын ынуымыз керек.

Ксіпорындар, нерксіптер, корпоративтер, ауылшаруашылыындаы шаын бизнес субъектілері жне таы да баса кптеген ірі немесе кп салалы йымдарды азіргі нарыты экономикада, аралас экономикада те ажет болып отыр.

Елбасы 2030 стратегиялы жолдауында ксіби мемлекет болуа шаырады. Сонымен атар президентті орта жне шаын бизнесті дамуын жандандыру мен мемлекеттік олдануды кшейту бойынша шаралар туралы 1997 жылды 6- шы наурызында аулы абылданды.

Мемлекет нарыты жйеге кшкеннен бері мемлекетті меншігіндегі ксіпорындарды, ндірістерді, ауылшаруашылыын жекешелендіру жргізіледі. Себебі, бл салаларды ажетті шыындарын амтамасыз ете алмады. Ал жекешелендіру арылы осы ксіпорындарды ары арай жмыс істеуіне ммкіндік туады. Сонымен мемлекетте з меншігін пайдалананы шін зады тлалара салы салына бастайды, сонымен атар пайда кзіне де табыс салыы ретінде салы салынады. Яни олар: — корпоративтік жер ойнауын пайдалананы шін, леуметтік салалара, жеке табыса, осымша на, млікке, клікке жне таы да баса трлері бойынша салы салынады. Осы салы тсімдері арылы мемлекет з ажеттіліктерін амтамасыз етеді. Олар: леуметтік – мдени шаралар ораныс, байланыс, білім беру, денсаулы сатау, транспорт, табии ортаны орау жне таы да баса шараларды жзеге асырады. Сондытан бл жерде біріншіден мемлекетті бюджет аражатыны негізгі кзі деп айтуа болады. Себебі, мемлекетті бюджетіні едуір блігін осы салытарды трі райды.

Екіншіден зады тла болып табылатын йымдар мен мекемелер кптеген жмыссыздара жмыс кзі болып табыландытан экономикадаы жмыссыздар санын азаюына кмектеседі. Ал жмысшылар саны артса салы салу кзі де кбейіп, мемлекетті аржы кзі де артады.

Себебі, дамыан мемлекеттерді барлыыны да экспорты импортынан жоары. Сонымен атар импортымыз азайса, онда бюджетті шыыны азаяды. Бл жерде отанды ндірісті баасы шетелдік импорт баасынан тмен екендігін білдіреді жне бл зімізге белгілі жадай. Сонымен жоарыда айтыландар арылы зады тлаларды салыын ай жаынан алса та экономикада орны мен мнін ерекше екенін круге болады.

Ол шін келесі ірі ксіпорындарды ызметтерінен круге болады. Олар: А Испат – Кармет, А азателеком, А араанды Жылу, А Абсолют – азастан, А Валют – Транзит. Блар кптеген жмысшыларды жмыс орындарымен амтамасыз етеді.Салы тлейді, кейбіреулері экспорта нім шыарады, ксіпорындарды жаа технологиямен амтамасыз етеді. Біра мемлекетте осы зады тлаларды ызметін кптеген мемлекеттік органдар мен комитеттер тексеріс жргізіп ызметтеріне кедергі жасауда. Олар – салы органы, антимонополиялы комитет, за органдары жне таы да басалары. Бл органдар мен комитеттерді тексерісі мен баылау жргізуіні де маызы бар. Егер ксіпорындарды ызметтерін баыламаса, з здерімен ызметтерін жргізетін болса, онда баа жоары болады, оршаан орта оралмайды, сапалы нім жне ызмет крсету болмайды, салытар уаытымен тленбейді. Осы жерде салы органдары ксіпорындарды баасын реттеп отырады. Егер баасы жоары болса салы ставкасын жоарылатады, керісінше тмен болса салы ставкасы да тмендетіледі. Яни фискалды салы ызметі жргізіледі. Ал фискалды ызмет осы тарауды бірінші блімінде айтып кеткендей аша – тауар айналысы артан кезде мемлекетті бюджет орыны табыстарын кбейтуді кздейді.

Екіншіден салыты реттеушілік ызметі арылы ксіпорындарды, ндірістерді дамуына ыпал ететіндей ылыми Техникалы Прогрессті ктерілуіне, салы ставкаларыны ксіпкерлерге тиімді сер ететіндей етіп ою, маызды ксіпорындара (айырымдылы кмек крсететіндеріне) салы жеілдіктерін беруді кздейді.

Сонымен атар келе зады тлалара салынатын салытарды экономикадаы маызды салалара о серін круге болады жне бл салыты трі мемлекетті экономикасыны дамуыны негізгі ралы, сондай-а бюджетті аржы кзі деп айтуа болады.

Нарыты жадайда, мемлекет, салы саясатын жне салы механизміні згерте отырып, аныталан шекте, экономикалы дамуды ынталандыру немесе оны шектеу ммкін.

Салыты реттеу, экономикаа сер еткен кезде мбебап рал боландытан елді шаруашылы мірін, ндіріс рылымын, капитал орлануды, жеке ттынуды амтамасыз етеді.