Экономикалы тиімділік жне оны крсеткіштері

Экономикалы реформаны ткізу, нерксіп ндірісіні суі, оны тиімділігіні артуы, алдыы атарлы ылыми-техникалы крделі салымдарды іске асыруды нтижесінде амтамасыздандырылады.

ндірісті жоары тиімділігі жйелі трдегі лайтылан дайы ндірісті ажетті жне шешуші алы шарты болып табылады.

ндіріс тиімділігі жалпы ндірісті жне рбір жеке ксіпорынны дамуыны негізгі масатына жетуімен тікелей байланысты болатын нарыты экономиканы басты санаттарыны біріне жатады.

Экономикалы теория тиімділік санатын ндіріс дерісін, ндіріс жйесін немесе шаруашылыты жргізуді наты тріні нтижелілігі ретінде крсетеді. Жалпы трде ндірісті экономикалы тиімділігі екі шаманы – шаруашылы іс-рекет нтижелері мен жмсалан шыындарды (кез-келген пропорциядаы) санды зара атынасын білдіреді.Тарихи трыдан араандандірісті барлы тсілдерінде меншік нысанны айырмашылытыына арамастан ндірушіні шыындар мен з іс-рекетіні нтижелері арасындаы атынас ызытырады. ндіріс тиімділігін арттыру мселесіні мні: барлы ресурстарды пайдалану дерісіндегі экономикалы нтижелерді шыындарды рбір бірлігіне шаандаы шамасын арттыруды амтамасыз ету.

Экономикалы тиімділікті арттыру – экономиканы басты мселелеріні бірі. Кп трлі экономикалы жне леуметтік міндеттерді табысты шешу шін бкіл оамды ндірісті тиімділігін шыл арттырудан баса жолы жо.

Сонда «экономикалы тиімділікті мні неде жне оны ел экономикасы шін ерекше маыздылыы немен йарылады?»- деген сра туады.

ндірісті экономикалы тиімділігіні мні оамны мдделеріне сай е аз ммкін болатын шыындармен барынша жоары нтижелерге жету ретінде экономистерді кпшілігімен тсіндіріледі. Сондытан ндірісті экономикалы тиімділігін анытау ндірісті нтижесін, осы нтижені амтамасыз ететін наты жне алдыы уаыттаы ебекті ттас шыындарымен салыстыруа негізделуі ажет.

Нары жадайында, экономикалы дамуды рі арай жаластыруда, ндірісті тиімділігін арттыруды баыттарын, оларды су факторлары мен тиімділікті анытауды дістерін анытау маызды міндет болып табылады. Ксіпорындарды ндірістік тиімділігін арттыруды маызды баыттарын дрыс айындау шін, тиімділікті негізгі крсеткіштерін біліп алуымыз ажет.

Экономикалы тиімділікті жалпылама критерийіне оамды ебекті німділігі жатады. оамды ебекті німділігі лтты табысты материалды ндіріс саласында жмыс жасайтын адамдарды орташа санына блу арылы табылады.

ЕО = УТ/А

Сонымен атар экономикалы тиімділікті аса маызды крсеткіштері ретінде ебек сыйымдылыы, материал сыйымдылыы, капитал сыйымдылыы жне орсыйымдылыы алынады.

ндіріс тиімділігін анытау шін оны лшемін, яни мнін ашып крсететін баалауды басты белгісін анытаудан басталады.

Осыдан ндіріс тиімділігіні негізгі санды лшемі ретінде жмсалан капитала шаандаы пайданы жылды млшері болып табылады:

Е = П´100/К = (Б-) ´100/К

мндаы Е – жмсалан капитала шаандаы пайда млшері,%;

П – жылды пайда, теге;

К – пайда алуды амтамасыз ететін крделі аржылар, теге;

Б –нім ндірісіні жылды клемі, теге;

– бір жылда шыарылан німні толы зіндік ны, теге.

Жмсалан капиталдан е кп пайда алу ксіпорынны за мерзімді даму болашаын амтамасыз ететін нарыты іс-рекетіні маызды экономикалы нтижесі болып табылады. Пайда мен бір мезгілді шыындарды ара атынасы ндірісті тиімділігін шын мнінде арттыруды бастапы негізі болып табылады. Біра нары задарына сйкес ндіріс тиімділігін ебек німділігімен бірдей деп арастыруа болмайды.

Аырында экономикалы тиімділігін ебек німділігіні су арасында круге болады. Демек, ебек німділігіні дегейі ндірісті экономикалы тиімділігіні лшемі болып табылады. Ебек німділігі жоары болан сайын ндіріс шыындары тмен, ал ебек шыындарыны экономикалы тиімділігі жоары болады.

Ебек німділігі – наты ебек шыындарыны крсеткіші. Оны ндірілген нім клемін нерсіптік-ндірістік персоналды бір жмыскеріне (бір жмысшыа емес) блу арылы аныталады. Экономикалы тиімділікті кндік немесе айлы ебек німділігі емес, саатты ебек німділігі арылы сипаттаан дрыс, себебі ебек уаытыны пайдаланылуына себептерді сері р трлі боландытан, бл уаытта оны длірек анытауа ммкіндік туады. німді баалаан кезде пайда болатын ебек німділік дегейіні ателіктертерін болдырмау шін німді табии немесе шартты-ебектік крсеткіштермен лшеген дрыс.

німні ебек сыйымдылыы – наты ебек німділігіні крсеткішіне кері шама, ол материалды ндіріс саласында шыындалан ебек шыыныны ндірілген німні жалпы клеміне атынасы арылы аныталады:

Есый = Т/Q

мндаы: Есый – ебек сыйымдылыы

Т – ебек саны

Q – шыарылан німні жалпы клемі

оамны ебекті материал сыйымдылыы шикізат, материал, отын, энергия жне т.б. шыындарыны клемін, шыарылан німні жалпы клеміне блу арылы аныталады:

Мсый = Ш/Q

мндаы: Мсый – материал сыйымдылыы

Ш – шикізат, материал, отын, энергия жне т.б. шыындары.

 

німні капиталсыйымдылыы мен орсыйымдылыыны крсеткіштері де белгілі дегейде зара жаын болып келеді. німні капиталсыйымдылы крсеткіші крделі салымдар шамасыны шыарылатын нім клеміні сіміне атынасын крсетеді:

Капитал сыйымдылыы халы шаруашылыындаы капитал салымдарыны клемін, шыарылан німні жалпы клеміні сіміне блу арылы аныталады:

Ксый = К/Q

мндаы: Ксый – німні капитал сыйымдылыы

К – капиталды салымдарды жалпы клемі

Q – шыарылан німні жалпы клемі.

болады.

німні орсыйымдылыы халы шаруашылыыны негізгі ндірістік орларыны орташа ныны ндірілген німні жалпы клеміне атынасы ретінде аныталады:

С =Н/Q

мндаы С - німні орсыйымдылыы;

Н - халы шаруашылыыны негізгі ндірістік орларыны орташа ны;

Q - ндірілген німні (детте жалпы німні) жалпы клемі.

Салыстырмалы тиімділік

Ксіпорынны іс-рекетіні нерлым немді баытын тадап алу шін, салыстырмалы тиімділік крсеткіштеріні жйесі олданылады. Салыстырмалы тиімділік крсеткіштеріне – лестік крделі аржы, німні зіндік ны, крделі аржы айтарымдылыы, табыс пен шыындарды араатынастары жатады.

лестік крделі аржылар іске осылатын ндірістік уатты бірлігіне есептелген немесе дайын німні сіміне есептелген крделі аржыларды клемін сипаттайды. Инвестицияландыру варианттары бойынша алынан лестік крделі аржылар азайту критерийлары арылы зара салыстырылады.

Тиімділік жалпы жне салыстырмалы болып блінеді. Жалпы тиімділік – шыындарды атару арылы пайда болан серді жалпы клемін крсетеді жне оны инвестицияларды рбір объектілері бойынша есептеуге болады. Салыстырмалы тиімділік белгілі бір ндірістік жне шаруашылы есептерді шешуде, екі немесе бірнеше шешім вариантарыны ішінен біреуін тадап алуда есептелінеді. Ол бір вариантты баса вариантпен салыстырандаы экономикалы олайлыын крсетеді.

Жалпы тиімділікті крсеткіштері мынадай категориялар бойынша топталады:

· ндірістік іс-рекетті тиімділігін крсететін крсеткіштер, ксіпорынны пайдалылыын жне оны активтерді олдау ммкіншіліктерін лшейді;

· тімділік крсеткіштері, ксіпорындарды ыса мерзімді міндеттемелерді орындау ммкіншіліктерін, айналым орларын басаруын сипаттайтын крсеткіштер;

· аржылы тратылы крсеткіштері, ксіпорынны активтерін аржыландыруда олданылатын капиталды рылымын ру дістеріне байланысты болан туекелділік дегейін анытайтын крсеткіштер.

ндірістік іс-рекетті тиімділігіні крсеткіштері. Бл топ крсеткіштері аымды негізгі ндірістік іс-рекетті нтижелері мен тиімділігін сипаттайды. Бларды кмегімен ксіпорынны іскерлік белсенділігін баалауа болады. Ол шін аралып отыран ксіпорынны ызметтік іс-рекетін баса да ксіпорындармен салыстыру ажет. Мндаы сапалы критерийге кіретіндер: німні клемі, ксіпорынны кедігі, экспорта шыарылатын німні клемі, ксіпорын беделі (репутация) жне т.б.

Санды баалау екі баытта жргізіледі:

· негізгі крсеткіштер бойынша жоспарды орындалу дегейі;

· ксіпорын ресурстарын олдануды тиімділік дегейі.

Шаруашылы іс-рекетті тиімділігін кптеген абсолюттік жне салыстырмалы крсеткіштер арылы баалауа болады. Соларды ішіндегі маыздысы – пайда крсеткіші болып есептелінеді. Пайда рбір ксіпорынны іс-рекетіні негізгі критерийі жне аыры масаты болып табылады.

Сату рентабельділігі (есеп беру кезеіндегі пайда / нім ткізуден алынан аша тсімі х 100 пайыз). Бл крсеткіш німді шыаруа кеткен шыындар мен осы німді сату баасыны арасындаы арым-атынасты тиімділігін сипаттайды.

Активтер рентабельділігі (есеп беру кезеіндегі таза пайда / есеп беру кезеі соындаы активтер х 100 пайыз). Бл крсеткіш ксіпорынны барлы млігіні (айналым жне негізгі капиталыны) олданылу тиімділігін крсетеді.

Негізгі капиталды рентабельділігі (есеп беру кезеіндегі таза пайда / есеп беру кезеіні соындаы негізгі капитал – амортизация х 100 пайыз), ксіпорынны негізгі орларыны олданылу тиімділігін крсетеді.

Меншік капиталыны рентабельділігі (есеп беру кезеіндегі таза пайда / есеп беру уаытыны соындаы меншік капиталы х 100 пайыз). Ксіпорынны зіні аржыландыру кздерінен инвестицияланан капиталды олданылу тиімділігін крсетеді.

Тиімділікті салыстырмалы крсеткіштері:

- активтерді айналымдылыы (салу клемі / активтерді орташа жылды ны х 100 пайыз) ксіпорынны тауарлары бар активтерді негізінде шыарылып, сатылу ммкіншіліктерін сипаттайды;

- негізгі капиталды айналымдылыы (сату клемі / негізгі капитал), негізгі капитала кіргізілген аражаттарды олданылу тиімділігін крсетеді;

- айналым аражаттарыны айналым коэффициенті (сату клемі / айналым капиталы), айналым саны нерлым кбірек болса, сорлым фирманы коммерциялы іс-рекеті жылдамыра жне аымды операцияларды жргізуге аражат млшері де аз кетеді;

- материалды-ндірістік запастарды айналым коэффициенті (сату клемі / материалды-ндірістік запастар), материалды-ндірістік запастарды жылды айналым санын крсетеді.

тімділік крсеткіштері:

· меншіктік айналым аражаттарыны клемі немесе таза айналым капиталы (меншікті капитал-замерзімді активтер). Ксіпорынны меншік капиталыны аымды активтерді жабу кздері болып табылатын блшегін сипаттайды. Бл крсеткіш коммерциялы іс-рекеттермен шылданатын ксіпорындар шін аса маызды болып келеді. Меншіктік айналым аражаттарын кбейтуді е негізгі жне траты кзі – пайда.

· Аымды тімділік коэффициенті (аымды активтер / аымды міндеттемелер). Ксіпорынны аымды активтеріні анша тегесі аымды міндеттемелеріні 1 тегесіне келетінін крсетеді.

· тез тімділік коэффициенті – А+Д / А мінд. Бл коэффициент жабу коэффициенті сияты есептеледі, біра аымды активтерді аз-маз блшектерімен есептелінеді, есептеуден – ндіріс запастары алынып тасталады.

· абсолюттік тімділік коэффициенті (аша аражаттары / аымды міндеттемелер). Ксіпорын тімділігіні е траты критерийі, ыса мерзімді арыз міндеттемелеріні ай блігі ажет болан жадайда, тез арада теле алатынын крсетеді.

· запастарды жабудаы меншіктік айналым аражаттарыны лесі (меншіктік айналым аражаттары / запастар мен шыындар), запастарды меншіктік айналым аражаттарымен жабылатын блігін крсетеді.