Сур. – Негізгі кен орындарды картасы
азастан Республикасыны демелі индустриялы-инновациялы дамуыны 2010-2014 жылдара арналан бадарламасында арастырылан айта ндірілетін уаттарды ажеттілігін амту шін Министрлікпен 2015 жыла дейін 2020 жылды болжау арылы кмір саласын дамыту бойынша іс-шаралар жоспары зірленді [3].
Жоспар бойынша 2015 жыла дейін кмір ндіру клемін 131 млн. тоннаа дейін арттыру кзделуде, яни республиканы КСРО уаытында жеткен кмір ндіру клеміне жетіп, ал 2020 жыла дейін таы 20 млн. тоннаа арттыру жоспарлануда (4 сур.).
4 Сур. Кмірді ндіру мен жеткізуді болжамды клемі (млн. тонна)
азастанда электрэнергиясы дстрлі кздермен – жылу жне гидроэлектрстанцияларында (сйкесінше 88% жне 12%) ндіріледі. 2010 жылы жадай бойынша республикадаы жылу жне гидроэлектр станцияларыны аныталан электрлік уаты сйкесінше 17 252 жне 2 273тыс. кВт. райды. Айматар бойынша жылу электрстанциялары уаттарыны е лкен клемі (46,4%) Павлодар облысына, гидроэлектрстанцияларыны уаты бойынша (75,8%) Шыыс азастан облысына тиесілі. 2010 ж. Атбе, Атырау, останай, Маыстау жне Павлодар облыстарында жылу электр станцияларыны электр уаты біршама артан (5 сур.).
5 Сур. Жылу электрстанцияларыны аныталан электрлік уаты (мы кВт)
Республиканы электр станцияларында 2010 жылы аныталан жылу уаты 28 507 Гкал/са раан. Айматар бойынша жылу уатыны е лкен клемі араанды (17,5%) жне Павлодар (13,3%) облыстарына тиесілі. 2010 жылы электрстанцияларындаы жылу уатыны 2009 жыла араанда біршама артуы – Алматы жне Атырау облыстарында тіркелген (6 сур.).
6 Сур. Электрстанцияларды аныталан жылу уаты (Гкал/са)
азастандаы жылу электрстанциялары мен электр орталытарды бекітілген уатыны жалпы млшері 14 300 МВт электр энергиясын райды (1 кесте).
1 кесте – Кмірді ттынатын электр энергиясы мен жылуды энергетикалы кздері
| № п/п | Облыс атаулары | ЖЭС жне ЖЭО атауы |
| Амола | ЖЭО-1,2 «Астанаэнергосервис» АА, ЖЭО «КазСабтон» ЖА | |
| Атырау | Орта олданыстаы электростанциясы – уаттылыы 215 МВт Атырау ЖЭО, уаттылыы 12 МВт ЖЭО АМЗ, уаттылыы 156 МВт Теіз кен орнындаы ГЭС-144 газбырлы рылым, кешенді технологиялы желілерді электрмен амтуа маманданан ГЭС, «Тенгизшевройл» ЖШС ГЭС. | |
| Шыыс азастан | «АЕS Усть-Каменогорская ЖЭО», «AES Согринская ЖЭО», Лениногорск ЖЭО, «Теплокоммунэнерго» ЖЭК. | |
| Жамбыл | Батуров атындаы «Жамбылэнергокомбинат» АА Жамбыл МАЭС | |
| Батыс азастан | «Карачаганак Петролеум Оперейтинг Компании Б.В» Компаниясыны ГЭС. | |
| араанды | араанды ГЭС-1, «Казахмыс» корпорациясыны араанды ГЭС, ЖЭО -1,3 «Караанды–Жылу» ЖЭО, «Испат-Кармет» АА ЖЭО-2, «Тентек ЖЭО» ЖШС, «Испат-Кармет» АА ЖЭО-ЖАС, «Казахмыс» корпорациясыны Жезазан ЖЭО, «Казахмыс» корпорациясыны Балаш ЖЭО, «Арселор Миттал Темиртау» А ЖЭО-2. | |
| останай | «ССТБ» АА ЖЭО, ЖЭО ГПП, останай жылуэнергетикалы ЖЭО жне Аралы ЖЭО, Рудный ЖЭО («ССТБ» А). | |
| ызылорда | «Петро Казахстан Кумколь Резорсиз» А мкл ГЭС. | |
| Маыстау | ЖЭО-1, МЖЭС ЖБ. | |
| Павлодар | Екібастз МАЭС-1, Екібастз МАЭС-2 станциясы (жылулы кмір станциялары), Асу (Ермак) МАЭС, Павлодар ЖЭО-1 «Алюминий Казахстана» А. | |
| Отстік азастан | ЖЭО-1,2,3,5 «Южполиметалл» ЖА, «Энергоцентр №3» АА, Шымкент ЖЭО-3, ЖЭО БВС. |
азастанда негізгі электр энергиясын Екібастз, Майкбі, Торай жне араанды бассейндеріні кмірінде жмыс жасайтын 37 жылу электрстанциялары ндіреді (3 Сур.). Оларды ішінде е ірісі – Екібастз МАЭС-1, МАЭС-2 жне Асу (Ермак) МАЭС – барлы электр энергиясыны 14% ндіреді.
Жалпы, азастанны кмірмен жмыс жасайтын жылу электр станцияларыны ПК (пайдалы рекет коэффициенті) 33 - 35%. ХХ асырды 50-ші жне 70-шы жылдары салынан жылу электр станцияларыны ПК ндірістік ресурсын толыымен жмсаан. Бл жадайда 2010 жылы есептер бойынша тозу коэффициенті 82 % райды.
Кмір жылу электрстанцияларында рамында кл млшері жоары (2 кесте) тмен калориялы жне азанды рылылар стандартына сай келмейтін оыр кмірді жау бірнеше себептермен айындалады:
- шекті рауал млшерлерден асатын концентрациялардаы ластаыш заттарды ауа бассейніне шыуы , оны ішінде климатты згеруіне сер ететін «парникті газдарды» лкен клемі;
- айматы делген жыныстарды террикондары мен кл шоырларымен оырсып жатуы, олардан ондаан шаырыма ша, кл мен ож тасымалданады;
- ауіпті ышыл жабырларды тзілуі.
2 Кесте – Екібастз кмиіріні химиялы рамы
| Крсеткіш атауы | Талдау мліметтері |
| Жылулы абілеті, ккал/кг | |
| Салмаы бойынша млшері, %: | |
| кміртек | 40,69 |
| сутек | 2,37 |
| оттек | 8,04 |
| азот | 0,82 |
| ккірт | 0,61 |
| кл | 47,6 |
азіргі тада азастанны энергетиалы кешені кздерінен шыатын шыарындыларды меншікті салмаы Орталы Азиядаы атмосфералы ауаа ластаыш заттар эмиссиясыны 43,7% райды [4].
 |
Атмосфераны е кп ластайтын ірі ластаыш кздер (ЖЭС жне ЖЭО) 7 суретте крсетілген.
7 сур. Атмосфералы ауаны ластануындаы ірі ксіпорындарды лесі
Жылу электр станцияларындаы шыарындылар энергетикалы кешені эмиссиясыны жалпы клеміні шамамен 70 % (Солтстік айма - 92 %, оны ішінде араанды - 39 - 42 %, Павлодар 38 - 39 %) райды. Орталы айматаы шыарындыларды е ірі кздері: «Испат-Кармет» АА (36%), «ЕЭК» АА (15,5%).
Траты кздерден шыатын улы заттарды е лкен млшерін тсті металлургия ксіпорындары - 29 %, екінші орында жылуэнергетика - 23 %, ара металлургия - 17 %, мнайгаз ксіпорны - 10%, тау-кен нерксібі - 20 % жне басалар райды. Шыарындыларды 152 820 бірлік барлы кздерінен тазалаыш рылылармен 11 590 бірлігі жабдыталан.
азастанны нерксіп ксіпорындарыны шыарындылары жылына ш миллион тоннаны райды, оны 85% 43 ірі ксіпорындара тиесілі. 1990-2008 жж. аралыында елді отын-энергетикалы балансында табии газ лесіні артуы мен оны баылау есебінен, сондай-а ндірісті лдырауы есебінен траты кздерден шыатын шыарындылар клемі ш есеге тмендеген. Шамамен эмиссияны трттен ш блігі уе клігі, теміржол, су жне автокліктерді жмысымен байланысты ¹.
2010 жылы траты кздерден шыатын ластаыштар 2006 жылы дегеймен салыстыранда 11,3 % тмендеген (8 Сур.).
8 Сур. Траты кздерден шыатын заттарды динамикасы (мы тонна)
Ластаыш заттар шыарындыларыны ішінде негізінен газтрізді азайан жне сйы заттар кп, оларды 2010 жылы клемі 2008 жылмен салыстыранда 15,7%.
Бірегей энергетикалы жйені трлі кздерінен шыатын эмиссияларда басым болып келетіндер: атты блшектер - 35 %, ккірт диоксиді - 31 %, кміртек оксиді - 19 %, азот оксиді - 14 %.
Шыарындыларды сапалы рамы, е алдымен, энергия кзінде пайдаланылатын отын трімен аныталады (3 кесте).
3 кесте – Траты кздерден шыатын эмиссияны динамикасы (мы тонна)
| 2008 ж. | 2009 ж. | 2010 ж. | |||||||||
| Барлыы | Оны ішінде | Барлыы | Оны ішінде | Барлыы | Оны ішінде | ||||||
| атты | NOx | SO2 | атты | NOx | SO2 | атты | NOx | SO2 | |||
| 2643,1 | 688,7 | 212,2 | 1078,5 | 639,1 | 206,6 | 779,8 | 639,3 | 215,6 | 723,6 |
Газдарды негізінен клден тазалау жргізіледі. азанды агрегаттары ылалды клді стаыштармен жабдыталан, мнда клмен оса ккірт диоксидіні біршама млшерінен тазалайды. Бірегей энергетикалы жйені энерготасымалдаыштарындаы клді стау дрежесі республика бойынша шамамен 2000 жылы - 95,9 % -дан 2009 жылы - 97,5 % дейін артан. Клді стаыштарды тиімділігін арттыру негізінен, эмульгаторларды пайдаа асыруа енгізумен байланысты. Азот ышылдары шыарындыларын азанды ішінде жауды техникалы дісі арылы азайтуа болады. Ластаыш заттар шыарындыларыны млшерін минималды шыын жмсай отырып тмендету мселесін жаа заманауи азанды рылыларды енгізу немесе жылуэлектр станцияларыны азанды рылыларын айта алпына келтіру арылы шешуге болады.
Сонымен атар, газдарды тазалау жйелері азіргі заманы талаптара айтарлытай сай келмейді. Урбандалан территориялар ауасыны ластану жадайыны мониторингісіне сйенсек, трындарды денсаулыы шін экологиялы ауіптілігі те жоары дрежедегі зона ретінде Алматы, Зыряновск, скемен, Теміртау, Тараз алалары ерекшеленеді.[5]
2. Ауаны ластаушы заттарды трансшекаралы таралуын техникалы регламенттерге сйкес баылау
азіргі кезде шыарындыларды мемлекеттік реттеу мен баылау Техникалы регламенттерге сйкес орындалады.
Аталан Техникалы регламентке реконструкцияны ажет ететін, реконструкция ажет емес, жмыс істеп тран немесе жаа іске осылатын жылу электр станцияларына енгізілген азанды рылылар шін шыарындылара ойылатын талаптарды дифференциациясы бойынша толытырулар енгізу сынылады. Бл сыныс электр станциясыны жаатын кміріні энергия тиімділікті жне экологиялы ауіпсіздікті жоары дегейіне кезеімсен туге ммкіндік береді.
Энергия тасымалдаыштара ажеттіліктерді артуы крінісінде эмиссияны тмендету жылу электр станцияларыны жабдыталуына туелді болады.
Шет елдерді меншікті шыарындылар стандарттарымен салыстырса, азастанда энергия кздерінде атты блшектерді жоары меншікті шыарындылары аныталан, ол е алдымен клділігі жоары Екібастз кмірін пайдаланумен байланысты. Азот ышылдары мен ккірт диоксидтеріні шыарындылары осы салада орта есеппен ммкін деп есептеуге болады. Дегенмен, Денсаулы сатау министрлігіні азот пен ккірт диоксидтері шыарындыларыны жалпы зиянды сері туралы талаптарын ескерсек, бл саланы сіресе ірі нерксіп орталытарында дамыту жоспары барлы ластаыш заттар эмиссиясын тмендетуді амтамасыз ету керек. Эмиссияны тмендету шін ойылан масаттар, міндеттер мен масатты крсеткіштер ОМ Стратегиялы жоспарында, 2010-2014 жж. арналан «Жасыл даму» салалы бадарламасында айындалады [6,7].
2014 жыла дейін атмосфераа шыатын улы заттарды клемін 2009 жылмен салыстыранда 5,9% азайту бойынша масатты крсеткіштерге жету шін келесі іс-шаралар арастырылан: халыаралы стандарттара сай келетін технологияларды пайдалана отырып, нерксіптік ксіпорындар шін іс-шаралар кешенін зірлеу; нерксіп ксіпорындарында ластаыш кздерден жне санитарлы-орау зоналарындаы эмиссияны кндіз-тні автоматты трде баылау жйесін енгізу; «Арселор Миттал Темиртау» А Борисенко А.В. жйесіні ндірістік газдардан тазалау кешеніні рылысы; Шыыс азастан облысында атмосфералы ауаны, суаттарды, топыра, азы-тлік німдері мен ауыз су жадайын баылау мен бірегей ылыми-ндірістік оперативті мониторинг орталыын ру; «Карагандауголь» байыту фабрикаларыны, шахталары мен кмір кескіндерінен болатын зардаптарды жою; траты органикалы ластаыш алдытары мен орларын жою бойынша Дниежзілік Банк жобасын жзеге асыру жне олармен ластанан ауматарды алпына келтіру; жеке-жеке инвентаризациялау; рамында полихлордефинил бар жабдытар мен алдытарды уаытша сатау; оймалар мен орымдардаы пестицидтерді шыару мен пакеттерге блу.
оршаан табии ортаа кері серін тмендету шін тмендегі іс-шараларды арастыратын біратар іс-рекеттер жргізу керек: отынды жау технологиясы мен ндірісін жасарту, жартылай немесе жекелей тйы циклдерге негізделген технологияларды ендіру; «жел баытын» ескере отырып нерксіп орындарын отайлы орналастыру, оларды айналасына санитарлы-ораныс айматарын ру, е улы ндірістерді ала мен елді-мекендер сыртына шыару, рылысты тиімді жоспарлау мен ауматы кгалдандыру; оршаан орта сапасын тратандыру мен жасарту; орныты дамуа ту тетіктерін ру; гидрометеорологиялыжне экологиялы мониторингті жаырту жне енгізу.
оршаан ортаа шыатын эмиссияны тмендету индустриялы нысандарды диверсификациясы мен техникалы жабдыталуы арылы, е олжетімді сапалы технологияларды енгізу жолымен жзеге асырылатын болады. Еуроодаты тжірибесі бойынша кешенді экологиялы рсатнамалар енгізілуде, оны рамында эмиссия нормативтері, энерготиімділік, энергия жне ресурс жинатау критерилері, е жасы технологиялара кшу тртібі мен мерзімінен трады.
Республиканы орныты дамуа туі тетіктерін ру шін масатты крсеткіштер мен квоталарды белгілеу, мемлекеттік баылауды кшейту, экологиялы-экономикалы ынталандыруды енгізу есебінен нерксіп ксіпорындарынан шыатын эмиссияны азайту жоспарлануда.
Гидрометеорологиялы жне экологиялы мониторингті енгізу мен жаырту шін лтты гидрометеорологиялы ызметті атмосфералы ауа сапасын баылауды автоматтандырылан жйесіне ауыстыру сынылады.
азастан халы мен экономикасын электрмен толы амту жаа электрэнергетикалы нысандарды салумен, жмыс етуші нысандарды кеейту мен алпына келтірумен, лтты энергетикалы желілермен жаыртумен байланысты, ол з кезегінде барланатын ресурстарды заманауи басаруды жоалтылан пайдаларын айтарлытай тмендетеді (9 сур.).
Сур. Ресурстарды басаруды тиімділігі тмендету мен жоалтылан пайданы млшері бадарламасы арасындаы туелділік (млрд. АШ доллары).
2020 жыла дейін Стратегиялы даму жоспарына, демелі индустриялы-инновациялы даму бойынша 2010-2014 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасына сйкес республика экономикасыны траты сімін амтамасыз ету шін электр энергетикалы саласын айтарлытай дамыту керек. азастанны бірегей электрэнергетикалы жйесі Ресей Федерациясы мен Орталы Азия елеріні энергия жйелерімен параллельді тртіппен орныты жмыс атарады [8].
Бл жоспарда осы бадарламаларды іске асыру бойынша жобаларды болашаы бар (4 кесте).
| Жоба атауы | Жобаны іске асыру мерзімі | уаты, МВт | ны, млрд.тг. |
| Балаш ЖЭС рылысы | 2009–2015 г.г. | 366,6 | |
| Орал ГЭС рылысы | 2010–2012 гг. | 9,8 | |
| Мойна СЭС | 2006–2012 гг. | 54,1 | |
| Ашабла кенорнындаы ГЭС рылысы | 2010–2012 гг. | 17,7 | |
| Атырау ЖЭО кеейту мен айта жндеу | 2006–2010 гг. | 16,4 | |
| Екібастз ГЭС-2 №3 энергия блогыны рылысы | 2009–2013 гг. | 114,2 | |
| Екібастз ГЭС-1 №8 блогын алпына келтіру | 2010–2012 гг. | 23,4 | |
| Асу ГЭС №2 блогын алпына келтіру | 2009–2011 гг. | 12,9 | |
| Шардара СЭС жаырту | 2010–2015 гг. | 13,5 | |
| Мойна СЭС уатын жіберу | 2010–2012 гг. | - | 10,3 |
| «Алма» 500 кВ станциясы рылысы | 2010–2014 гг. | - | 30,0 |
| ЭЖ жаырту (II – кезе) | 2010–2016 гг. | - | 52,0 |
| Азиада-2011 шін Алматы . Жне Алматы облысындаы трансформаторлы станцияларды рылысы | 2009–2011 гг. | - | 19,9 |
Бдан баса ауаны лкен ашытыа трансшекаралы ластануы туралы, Траты органикалы ластаыштар туралы ратификацияланан Конвенциялармен, Хаттамалармен абылданан азастанны міндеттерімен атмосфералы ауаны орау бойынша лтты занаманы йлестіруді ажет [9,10].
азіргі кезде азастан Еуропада (ЕМЕП) ластаыш заттарды – ауыр металдарды алыс ашытыа тасымалдауын баылау мен баалауды бірегей бадарламасы шеберіндегі Хаттаманы ратификациялау туралы сратарды арастыруда [11]. Бл халыаралы келісім-шарттармен кмірді жау кезінде тзілген ластаыш заттарды, сіресе: ккірт пен азот ышылдары; трлі дисперсті блшектер (кл мен ша); ауыр металдар – орасын, сынап, кадмий; траты органикалы ластаыштарды реттеуге баытталан.
Украинада жргізілген зерттеулерге сай, кмір жаа генерациялар салуа араанда реконструкцияа аз инвестиция ажет ететін маызды пайдалы азбаларды бірі болып табылатындытан азастандаы жылуэлектрстанцияларыны энергия тиімділігін арттыру, оларды халыаралы стандарттара сйкестендіру ажет (10 Сур).
олданыстаы генерациялы уаттарды жаырту кезінде шыан газдардаы ластаыш заттарды тазалау, жоюды тиімді ету бойынша е озы технологияларды пайдалану ралдар мен аражатты немдеу кезіндегі оршаан орта жадайын айтарлытай жасартады.
азастанны «жасыл» экономикаа ту концепциясы энергияны жинатау мен энергия тиімділігін арттыру, баамдарды орнату арылы ынталандыру мен генерациялы уаттар мен электр, жылу энергиясын тасымалдау желілерін жаырту шін ынталандыру, жне де энергиямен амтамасыз ету масатында ынталар руды арастырады. Бдан баса энергия тиімділігін арттыруды мониторингісі мен халыаралы стардарттар мен тетіктерді енгізуге жеткілікті млшерде аржы блу арастырылуда. Энергия тиімділікті техъникалы іс-шаралары шеберінде – энергиаудитін жргізу, марикровка жасау, барлы коммуналды ксіпорындарды техникалы жадайын баалау (азандытар, жэылу желілері жне т.б.), кшелерді жарыпен амту ажет. нерксіпте энергия тиімділігін арттыру бойынша іс-шаралара энергия тиімділік стандарттарын зірлеу мен барлы нерксіптік жабдытарды сертификациялаудан трады [12,13].
