Ктерілісті шыу себептері.

429.Біріншіден, шекара шебіні ішкі жаына уаытша ткен азатара ойылатын талаптар тым атал болды.

Екіншіден, Орал казак скерлері тарапынан брынысынша дала тсіндегі «скери іздестірулер» тотатылмады.

шіншіден, Нралы ханны жне оны тірегіндегілерді беделі жыл ткен сайын тмендей берді. Ол бірте-бірте патшаны олындаы уыршаолшопара айналды.

430.Кіші жзді ішіндегі он екі ата Байлы бірлестігіні Байбаты руынан шыан Сырым Датлы.

431.Асан аылдылыы мен тапырлыы шін бала кезінде «Бала би»атанан Сырым Датлы.

432.XIX . екінші жартысында аылшын журналисті Д.Ч.Бульжер: «...Сырым батыр – жігерлі, тере ойлы, айратты, батыр, тапыр, айлалы ерекше тла. Ол халыты сйіспеншілігіне бленген, халы оан табынан десе де болады.»

433.Ктеріліске белсене атысандар арапайым кшпелі азаты кпшілігі, старшындар, билер, батырлар.

434.азатар Орал шекара шебіне шабуыл жасады 1783ж.

435.С. Датлы 2700 сарбазы бар жасаа, старшын Бара2000,Тіленші батыр1500 сарбазы бар жасаа басшылы етті.

436.1784 ж. Орынбор губерниясыны бастыы болып О. Г. Игельстром келді.

437.1791 ж. Кіші жзді ханы болып сайланды Ералы слтан.

438.1792 ж. 1000 сарбазымен Елек оранысына шабуыл жасады С. Датлы.

439.С. Датлыны жасатары хан ордасына шабуыл жасап Есім ханды лтірді 1797 ж.

440.Хан кеесі жмыс істей бастады 1797 ж. бастап.

441.Айшуа слтан хан болып сайланды 1797 ж.

442.Сырым Датлы аза тапты 1802 ж. (халы аузындаы аыз бойынша, з арсыластарыны олынан).

443.Сырым Датлыны асына 2000 жылы, 2500 ой сойылан.

444.азына –трлі баалы заттар, дние-млік; материалды байлы.

445.Сырым Датлына бала кезінде асан аылдылыы мен тапырлыы шін атанды «Бала би».

446.Расправа– Кіші жздегі ру асаалдары кіруге тиісті болан кімшілік орган.

447.Старшын– ру басшысы.

448.Айшуа хан (1720-1810) –Кіші жзді 1797-1805 жылдары билеген ханы, білайыр ханны лы.

 

§12. XVIII асырдаы сауданы дамуы.

аза-Ресей саудасы.

449.Сауда бірлігі болып саналды ісек ой.

450.й шекара бекінісінде 1743 ж.,Орск бекінісінде 1745 ж. азатара сауда жасауа рсат етті.

451.1745 ж. Сібір кімет билігі орындарынан Жмішев бекінісінде сауда орталыын ашуды срады Абылай слтан.

452.азатар Троицкіде сауда жасай бастады 1750 ж.

453.Абылай слтанны тініші бойынша Петропавл бекінісінде ысы сауда орны ашылды 1759 ж.

454.Абылай слтанны тініші бойынша рімші аласында азатарды ытаймен сауда-саттыы басталды 1758 ж.

455.1758 ж. ытайлытар азатардан сатып алды 300 аза жылысын.

456.Орта Азияны саудагерлері бхаралытар.

457.Орта Азиядан лдыа тскендер сатылды Ресейді Ірбіт жрмекесінде.

458.Ересек лдарды баасы 25-50 сома дейін, ал балаларды баасы 10-25 сома дейін.

459.Патша кіметі шабуыл кезінде азастанда лдыа адам алуа тыйым салынды 1822 ж.

460.Батыс Сібір генерал-губернаторы Г. Х. Гасфордты бастамасы бойынша Орта жз азатарынан алынан 400-ге жуы л бостандыа жіюерілді 1859 ж.

461.Ісек –екі жасар тоты.

 

§13. азастанны XVIII асырдаы ылымы мен білімі жне мдениеті.

462.1768-1774 ж. азастан жеріне жіберілген экспедицияны басшысы П. С. Паллас (1741-1811).

463.азастан аумаында дербес экспедиция йымдастырды 1796 ж. И. Г. Георги. (1768-1774 ж. Орынбор академиялы экспедициясыны рамында болан).

464.ырыз-айса экспедициясын ран И. К. Кириллов (1689-1737).

465.«Орынбор лкесіні Колумбы» деген даа ие болды П. И. Рычков (1712-1777).

466.«Орынбор губерниясыны топографиясы немесе сипаттамасы», «Орынбор тарихы» ебектеріні авторы П. И. Рычков.

467.1795 ж. жары крген «ырыз-айсатарды Орта жзіні сипаттамасы» ебегіні авторы И. Г. Андреев.

468.Сібірді зерттеуші Г. Ф. Миллер (1705-1783).

469.Миллерді «Сібір патшалыыны тарихы» атты ебек жары крді 1759 ж.

470.Орыс офицері И. Г. Андреевті «ырыз-айсатарды Орта жзіні сипаттамасы» ебегі жары крді 1795 ж.

471.Орыс офицері И. Г. Андреевпен бірге жазан А. Д. Скалоннны ебегі орыс-аза сздігі.

Азастандаы шетелдік зерттеушілер.

472.Жергілікті халыты шаруашылыы, мдениеті мен трмыс-тіршілігі жайында нды деректер алдыран аылшын теіз ызметіні капитаны Джон Эльтон (1735), суретші Джон Кэстль (1736), сауда ызметкері Реональд Гок (1741-1742).

Аза дебиеті.

473.Шыармашылыы елді ерлікке, аарманды пен батылдаа шаыруа арналады Атамберді жырау Сарылы (1675-1768).

474. Атамберді жырауды кесенесі орналасан Шыыс азастан облысы аумаындаы Жрекжота шоысыны баурайында.

475.Халы арасында «Кмекей улие» атанан Бар жырау аламанлы (1693-1787).

476.Бар жырау дниеге келді Павлодар облысы Баянауыл ауданы Далба тауыны етегі.

477.зіні толауларында Абылайды прогресшіл мемлекет айраткері ретінде мадатаан Бар жырау.

478.Бар жыраумен замандас жне оан рухы жаынан да жаын мбетей жырау Тілеулы (1706-1778).

479.аза халыны ас батыры анжыалы Бгенбайды жотау жне оны лімін Абылай хана естірту жырлары халы жадында саталан мбетей жырау авторы.

480.Ттіара жырау дниеге келді останай облысы аумаындаы Сарыкл деген жерде.

481.Абылай ханны батырларын мадатап жырлаан Ттіара жырау.

482.Кшпелілерді діни сенімі мселелерін озаан Ктеш пен Шал (Тілеуке Клекелы).

483.Шал аын деп аталып кеткен Тілеуке Клекелыны туан жері Амола облысы.(Есіл зеніні о жаасында Клеке батырды отбасында дниеге келген).

484.Шежіре сзіні моолдарда «цэжере»,тркілерде «седжере»сзіні маынасы «есте сатау».

485.азатар арасында алаш шежіре деректерін жинастырып алдырандар . Бкейханов, М. Ш. Кпейлы, Ш. дайберділы жне т.б.

486.Музыкалы шыармаларды негізгі трі н мен кй.

487.«Толау», «Аллам жар», «Басы» кйлерін шыаран Тілеп Аспантайлы (1757-1820).

488.«Атабан шбырынды, Алакл слама», «айы сауан», «Ашыны зары» кйлеріні авторы Байжігіт.

489.1765 ж. Омбыда, Петропвлда жне Жмішевте гарнизонды мектептер ашты Сібір шекара шебіні бастыы Шпрингер.

490.Алаш ашылан мектепте оыан балалар саны 240.

491.1786ж. азиялытара арналан мектеп ашылды Омбыда.

492.1789 ж. кіметтік мектеп ашылды Орынборда.

§14. Дстрлі билер соты.

493.Би болатын адамны бойынан бірнеше абілет табылуы тиіс еді.

Біріншіден, азаты дятрлі дет ыын жете білуге міндетті. Мселен, «асым ханны аса жолын», «Есім ханны ескі жолын», Туке ханны «Жеті жарысын» жата білуі керек.

Екіншіден, би атаын мітекерді шешендік нер мен аталы сзді жасы мегеруі керек.

шіншіден, барынша адал, ешкімге бра тартпайтын діл болуы шарт.

494.Екі би айтысанда жалпы кімді шыарушы Тбеби.

495.Би зіні сіірген ебегі шін сыйаы алды «биді билігі».

496.Кугерлерді шаыру шін арнайы жіберілді жасауылдар.

497.Ант ішу трлері:

1. Мынадай мазмнда ант берді: «Егер мен жалан кулік айтатын болсам, онда мені жазамды бір дайды зі беретін болсын, екі дниеде де жасылы крмеймін, бар байлыым мен балаларымны ызыы бйырмасын».

2. Мылты ысын сю.

3. Ата-баба зиратын ш рет айналу. ола ран атып ант берген.

498.Жасаан ылмысы шін материалды немесе ашалай н тлеу айып.

499.Ауыр ылмыс жасаан адамдар мал есебімен айып тлейтін «тоыз».

500.Тоыз рамына кірді ш тйе, ш сиыр, ш ой.

501.Ер адамды лтіргені шін тленетін н 1000 ой немесе 1000 жылы, немесе 50 тйе.

502. Жаымсыз ылы, бзаылы жасаан, тірік айтан адама берілетін жазадре соу.

503.«Дат» сзіні парсы тіліндегі маынасы «діл, за, тініш».

504.зге біреуді тлемей кеткен арызы шін оны малын не млкін тартып кету барымта деп аталды.

505.Ккшетау сырты округында орыстар 117 рет билер сотына шаым тсірді 1865 жыла дейін.

506.Патша кім билер сотын тарата бастады XIX . 20-90 ж. аралыы.

507.Айып –ылмыс жасап, жазалы боландыы шін заттай не ашалай тленетін аы.

508.Барымта– жауласан екі руды біріні-бірі мал-млкін кшпен тартып алып кек айтаруы.

509.н –кісі лтірген адам тарапынан тленетін тлем.

510.Шоан Уалиханов Шыыслы (1835-1865) –аса крнекті аза алымы.

 

§15. Бкей хандыыны рылуы.