Есет Ктібарлы бастаан ктеріліс.

757.Сыр бойындаы азатарды лт-азатты озалысын басаран батырларды бірі Есет Ктібарлы (1807-1888).

758.з руластарын патша кіметіне арсы креске жігерлендіре шаырандыы туралы жазан аылшын зерттеушісі Бульжер Демитриус Чарлз.

759.«Рас, оларды аттары мен аруы бар. Ат пен ару бізде жо деп кім айта алады? Бізді мхит тбіндегі мны иыршыы сияты кп екеніміз тірік пе? здері мойын брып арадаршы: шыыс пен батыста, солтстік пен отстікте де аптаан алы ырызды (азаты. – авт.) кретіндері аны. Сйте тра неге біз ат тбеліндей аз ана жат жерліктерге баынуа тиіспіз?!» Бульжер Демитриус Чарлз.

760.Есет батыр Ресейді Елек бекінісіне шабуыл жасауа атысты 1838 ж.

761.Жаножа батырмен бірге Хиуа жне оан басыншыларына арсы белсене кресті 1847-1848 ж.

762.Жем зеніні бойында патша кіметіні жазалаушы скеріне ттиылдан шабуыл жасады 1847 ж. жазында.

763.Отаршыл кімшілікті олшопары, билеуші-слтан Арслан Жантрелын лтірді 1855 ж.

764.з еркімен Ресей импнриясыны бейбіт келісім жасау жніндегі шартын абылдады 1858 ж.

765.Хиуаа арсы жорыа Ресей скерлеріні рамында белсене атысты 1873 ж.

766.Жаножа мен Есет батыр бастаан ктерелістер Орта Азия хандытары мен Ресей империясыны отаршылды езгісіне баытталады.

§24. азатарды дстрлі шаруашылыы.

767.р ауылдаы шаруашылыты ран отбасы саны 5-20 отбасынан аспады.

768.р отбасындаы жан саны орта есеппен 5-7 адам.

769.Ауылды басарды жасы лкен кісі, би немесе асаал.

770.р ауыл аталды белгілі бір рубасыны атауымен.

771.«ырыз-айсатарды ысы-жазы бірдей тра беретін бірден-бір баспанасы киіз й болып табылады. Киіз й адамны ашаннан бері ойлап тапан е ажайып практикалы нер табысыны бірі екендігінде дау жо». неміс алымы Ф. фон Шварц.

772.азатарды тбесі шоша йлері болды алмаы.

773.Сирек пайдалынылан йлер алмаы тбесі шоша йлер.

774.Киіз йді ішіндегі е рметті орын тр.

775.ыста тратын баспана ыстау.

776.ыстау салынан рылыс материалдар тас, ааш, шым жне шикі кесектен.

777.ысы баспана екі бліктен трды ауыз й, тр й.

778.Тр йдегі жер еденні стіне ааштан салынан аласа орын нар.

779.Ауатты азатарды йіндегі блмелер саны 3-4.

780.ысы трын йді ішін жылытты амыс пен ураан ааш.

781.Аулада шаруашылыа арналан тбесі кмбез тріздес трызылды шошала.

782.Шошалада саталынды ет жне баса да азы-тлік німдері саталынды жне кейде ас пісірілді.

783.азатарды негізгі шаруашылы ксібі мал шаруашылыы.

784.азатарда сиыр сіру елеулі трде дами бастады XVIII . екінші жартысы.

785.Ірі ойларды берген німі 2 пт ет, 1 пт йры май, 1 ада жн.

786.аза жылысы тры аласа, кеуделі.

787.Сиырды кбірек сірген айма елді солтстік айматарында.

788.аза сиыры алма сиырлары секілді сатау, стті аса кп бермейтін.

789.Жер жырту кезінде соаа жегілетін кш клігі ретінде пайдаланылды сиыр.

790.Орынбор шлілері тоылды аза ешкілеріні тбітінен.

791.р отар ойды бастайтын серке.

792.Тйе тлігі негізінен айыр ркешті болып келеді.

793.Жалыз ркешті нар тйе сірілді азастанны отстік жне отстік-батыс айматарында.

794.XIX . бірінші жартысындаы азастанны е ірі байларыны бірі Азынабай.

795.Азынабайды меншігінде 25 000-а жуы мал болды.

796.1917 ж. азастандаы 6 облыста тратын азатарды олындаы малды жалпы саны 18 миллион баса жуы болды.

797.Малдарды ырылып алуна себеп болды кктайа мз немесе шп шыпай алу салдарынан.

798.Е срапыл апатты жт болды 1880 ж.

799.1880 ж. Торай облысында аштан ырылан мал саны 1.5 миллионнан астам.

800.азатарды байауынша мндай жттар уаыты 10-12 жылда 1 рет айталанып отырды, «оян» жылына сйкес келеді.

801.Шптер шабылды темір шалылармен.

802.оныс аударып келген орыс шаруаларынан лгі алан ауатты азатарда ата жегіліп, пайда болды шп шабатын машиналар.

803.XX . бас кезінде азастанны солтстік, орталы, солтстік-шыыс айматарында шаруашылыты біршамасы шп шабумен айналысуды ксіп етті 90%-а жуыы.

804.XIX . ая кезінде елді айматарында егіншілікпен айналысуа жаппай бет брылды Орталы, Солтстік, Солтстік-шыыс.

805.Егіншілік суару шін олданылан рылылар атпа, шыыр.

806.азатар мен орыстар оныстанан аудандардаы шаруашылытарда пайда болды темір соалар мен тырмалар.

807.Темір соалар мен тырмалар пайда болды XIX . ая кезі XX . бас кезінде.

808.Суармалы егіншілік жасы дамыды мына айматарда Шыыс азастан, Жетісу, Отстік жне Отстік-Шыыс азастан айматарында.

809.Мата сірілді Шымкент жне Перовск уезінде,азын-аула темекі Верный уезінде,баша даылдары – арбыз, асаба, жуа мен сбіз азастанны отстік жне отстік-шыыс аймаатарында.

810.Мал азыты даылдардан не егу кеінен етек алды жоыша егу.

811.«Ашылы ксібі адарды кптеген трлерін аулауа бейімделген. Мселен, асыр, тлкі сияты адарды ке далада атпен уып жріп аулайды». XVIII . орыс зерттеушілеріні бірі И.Г. Андреев.

812.XIX . а аулауа пайдаланылды мылты.

813.Балы аулау едуір дамыды Арал жне Каспий теіздерінде.

814.Бл ксіппен айналысты кедей азатар.

815.Балы кбіне ауланды Ертіс пен Жайы, Сырдарияда.

816.XX . бас кезіндегі Сырдария мен Арал теізі маайындаы аза балышыларыны саны 10 000-а жуы.

817.Балы аулауды арынды дамуы ыпал етті Орынбор-Ташкент темір жолыны салынуына.

818.Балы аулау жне оны темір жолмен жнелту шін салды Арал поселкесі, 1905 ж.

819.Тлімі егіс –олдан суарылмайтын егіс.

820.Жоыша – мал азыты нарлы даыл.

821.Пт –салмаы 16 килограма т е ауырлы лшемі.

822.Шикі кесек –малды иы мен сабын араластырып иленген балшытан йылан кірпіш.

823.Тезек –й жануарларыны кепкен жапасы. азатар оны отын ретінде пайдаланан.

 

§25. аза халыны лтты мерекелері мен ойындары жне спортты жарыстары.

824.Балаларды е кп тараан ойыны – айглек.

825.Боз балалар мен жігіттерді ойыны – аударыспа.

826.Ер адамдарды кеінен тараан ойыны – ккпар тарту.

827.Халы арасына кеінен тараан спорт жарыстарыны бірі – азаша крес.

828.«оларды (азатарды. – авт.) арасында кптеген адамдар 100 жаса дейін, тіпті одан да кп жасаан». XVIII . орыс зерттеушісі И.Г. Андреев.

829.азатар кпе ауруы (туберкулез) дегенді білмейтін себебі оныстарын жиі-жиі ауыстыратын.

830.аза емшілері арасында (Бхара мен Самарандаы медресені бітіріп келгендер де болды) медициналы трактаттармен таныс болды Ибн Синаны медициналы трактаттары.

831.XIX . орта кезінде р жаз сайын лынды даласында болып, ымызбен емделген Томск губерниясыны губернаторы Супрунюк.

832.«ырыздар (азатар. – авт.) Орталы Азиядаы барлы халытарды арасында денсаулыы те кшті халы. «ырыздай айратты» деген сз тегіннен-тегін айтыла салмаан» неміс зерттеушісі Ф. фон Шварц.

833.Халы емшілері туіп,табии шипалы шптермен емдейтіндер дрігер деп аталды.

834.XIX – XX . тек Тркістанны зінде халы емшілеріне шптерді бірнеше трі белгілі болды 227 трі.

835.Ата-даы кеінен танымал аза балуандарыны бірі Нрмаанбет Баймырзалы (1864-1919).

836.Н. Баймырзалыны Балуан Шола аталу себебі кішкентай кезінде олыны саусатарын ота кйдіріп алан.

837.азаты бкіл лемге танылан лы балуаны – ажыман Майтпаслы (1886-1948).

838.ажыман Петербургте классик-. крес жне цирк нерін йренді 1904-1907 ж.

839.Классикалы крестен Ригада ткен дниежзілік біріншілікте жлделі орынды жеіп алды 1909 ж.

840.Классикалы крестен Варшавада ткен дниежзілік чемпионатта I-ші орын жеіп алды 1911 ж.

841.ажыман Таяу жне Орта Шыыс елдерін аралады 1909-1911 ж.

842.ажыман оржынында 48 алтын, бірнеше кміс, ола медальдар бар.

843.ажыман креске тсіп келген бркеншік аттар Ямаата, Муханура, ара Мстафа, Махмт, ара Иван.

844.1913 жне 1915 ж. мртебелі жлдені жеіп алды «Сигизмунд белдігі».

845.«Сигизмунд белдігі» атты мртебелі жлдені жеіп алды 1913 жне 1915 ж.

846.бу ли ибн Сина (980-1037) – Орта Азияда мір срген аса крнекті мбебап алым (философ, географ, медик жне аын). Еуропада ол Авиценна деген атпен танымал болды.

 

§26. аза халыны дет-рпы мен салт-дстрлері.

847.«Жалпы аланда, азатар осы уаыта дейін жылы жзділігімен, айырымды акілділігімен жне онажайлы асиетімен таалдырады. Мны зі оларды сйегіне ежелден сііп кеткен керемет асыл асиет» Ресей зерттеушісі Виктор фон Герн.

848.«ырыз-айсатар барынша онажай мейірімді болып келеді. Оларды киіз йіне кіріп жайасан кез келген жатжерлік адамны зімді біреулер тонап немесе лтіріп кетеді-ау деп ауіптенбей, аласыз йытай беруіне бден болады» неміс зерттеушісі Ф. фон Хелльвальд.

849.онажайлы дет-рыпты бзан й иесіне салынатын айып ат-тон айып.

850.Ерулік – жаа кшіп келген онаты она асыа шаыру.

851.алау – йге келген она сол йдегі наан кез-келген затты аладым деп алуына болады.

852.ымызмрынды– ымыз ашыту маусымында ауыл адамдары бір-бірін шаырып, ымыз ішер алдында арнайы дастараннан тама жегізеді. ымызмрындыа шаыран й иелеріне ауыл асаалдары а батасын береді.

853.Жылу жинау– кездейсо жадайда й ртеніп кетсе, су тасынынан, аштытан зардап шеккен отбасыларына ауылдастары олдарынан келгенше кмек береді.

854.Жртшылы – арыза белшесінен батып, оны тлеуге шамасы жетпей жатанда оан рулас аайын-туандарыны кмек крсетіп, арызынан тылуына кмектесуі болып табылады.

855.Асар – барлыы бірлесіп біреуге баспана немесе ора, немесе дыын азып беруге жымдасып кмектеседі. Асара шаырыланда оан бармай алу депсіздік саналатын.

856.XX . бас кезінде кптеген зайырлы мектептер мен мешіттер салынды асар дет-рпы бойынша.

857.«ырыздарды (азатарды. – авт.) сыпайылыы, кішіпейілділігі мен дептілігіні бір крінісі – жасы лкен кісілерді есіміне еке (ке) сзін осып айтуы» орыс алымы Л. Баллюзек.

858.Ауыл асаалдары тама стінде лкен табатан жасы кішілерге жасайтын асату.

859.Егер кімде-кім жаа киім кие алса, баалы зата ие болса, оан жаын туыстары немесе дос-жарандары беретін байазы.

860.«ырыз-айсатарда слтан, батырлармен атар барлы жасы лкен, артайан ер азаматтарды брі де кім екеніне, андай тектен шыанына арамай, ерекше сый-рметке бленеді» неміс алымы Ф. фон Шварц.

§27. Семей ішкі округыны рылуы.

861.Патша кіметі азатарды Ертісті о жаалауына траты труа кшіп баруына ресми трдерсат ете бастады 1778 жне 1798 ж.

862.Ертісті сол жаалауындаы азатара ат берілді «ішкі азатар» немесе «орысты ол астындаылар».

863.XIX . 20 ж. «ішкі азатарды» саны 12 000 адама жетті.

864.1819 ж. есеп бойынша «ішкі азатарды» шаруашылы саны 2250 шаруашылыы болды.

865.1851 ж. Ертісті о жа бетіндегі азатарды саны арта тсті 18985 кшпелі жне жартылай отырышы азатар трды.

866.«Семей облысын басару туралы ереже шыты» 1854 ж. 9 мамырда.

867.Семей ішкі округы рылды Ертісті о жаалауында, 1854 ж.

868.Семей ішкі округыны аумаы ені 300-400 шаырым, зындыы 800 шаырыма жуы.

869.Семей ішкі округы Томск губерниясыны аумаында рыланымен арады Семей облысыны арамаына.

870.Семей ішкі округынде бірден билік басына келді «ара сйек» кілдері Топан Айтуаров пен Тйте Нрекенов.

871.Тобыл жне Томск губерниялары азатарыны лынды даласыны аумаында кшіп-онып жрі шін аумаы 1 миллион десятина жайылымны осымша блінуі жеткізілді 1880 ж.

872.Семей ішкі округы жойылды 1868 ж.

873.Семей ішкі округыны аумаы осылды Семей облысыны Павлодар жне скемен уездеріні рамына.

§28. XIX . 60-шы жылдарындаы кімшілік реформалар.

874.«Дала комиссиясы» рылды 1865 ж.

875.1865 ж. «Дала комиссиясы» ___ басшылыымен рылды елді ішкі істер министрі Гирсті басшылыымен.

876.«Сырдария мен Жетісу облыстарын басару туралы уаытша Ережеге» ол ойды 1867 ж. II Александр.

877.«Торай, Орал, Амола жне Семей облыстарын басару туралы уаытша Ережені» жобасын бекітіп берді 1868 ж.

878.Реформалар бкіл азастанды тгелдей амтыды 1867-1868 ж.

879.Бл реформада кімшілік рылды ш генерал-губернаторлы кімшілік рылды.

880.рбір генерал-губернаторлы кімшіліктер блінді облыстара.

881.ш генерал-губернаторлы кімшілітер: Орынбор генерал-губернаторлыы –Орал жне Торай облыстары; Батыс Сібір генерал-губернаторлыы –Амола жне Семей облыстары; Тркістан генерал-губернаторлыы –Жетісу жне Сырдария облыстарын амтыды.

882.1867-1868 ж. реформалар бойынша кімшілік-ауматы блініс былай рылды: генерал-губернаторлы –облыс, р облыс –уездерден, р уезд –болыстардан, р болыс –ауылдардан трды.

883.Ішкі Орда (Бкей хандыы) осылды Астрахан губерниясыны рамына.

Семей ішкі округы Семей облысыны Павлодар жне Семей уездеріні рамына осылды.

884.Облыстарды басына таайындалды скери губернаторлар.

885.Уезді басарды уезд бастыы.

886.Болыстар мен ауыл старшындары сайланды 3 жыл мерзімге.

887.Болыстарды – губернатор,ауыл старшындарын – уезд бастыытаайындайтын.

888.азастан аумаында біржолата «ттін салыы енгізілді» 1867-1868 ж.

889.Батыс Сібір г.г.азатары – 3 сомнан,Тркістан г.г.азатары – 2 сом 75 тиынтлеп трды.

890.Мал санаы жргізілді 3 жылда 1 рет.

891.1867-1868 ж. реформа отаршылды сипат крсетті – азастанды Ресейге осып алу рдісіні толы аяталанын крсетті.

892.Тобыл жне Томск губернияларыны азатарын лынды даласына кшіру ола алынды 1880 ж.

893.Ол жата азатара блінген жер телімі 1 миллион десятина нарсыз жер.

894.лынды азатарына салынан ттін салыы млшері й басы 6 сом.

895.Уезд –XVIII-XX . бас кезінде Ресей империясыны кімшілік-ауматы бірлігі.

 

§29. XIX . 80-90 ж. кімшілік реформалар.

896.азатар Жамансай деген жерде фон Штемпельді рамында 200 солдаты бар жаяу скер ротасына шабуыл жасады 1868 ж. 6 мамырында.

897.Орал облысындаы ктеріліс шырау шегіне жетті 1868 ж.

898.Би, слтандарды, болыстар мен старшындарды ауылдарына 40-тан астам шабуыл жасалды 1869 ж. оан 3 мыдай ктерілісші атысты.

899.1869 ж. Хиуаа азаты рулары барды шекті жне табын.

900.Шекті мен табын руларыны Хиуаа бару себебі Хиуа ханынан азатара кмекке скер жіберуін срады.

901.Хиуалытарды 6 мы сарбазы, 4 зебірегі бар скер келді 1869 ж. суір айы. Шошакл деген жерге.

902.Бозашы деген жерде 200-ге жуы ол жинады Досан Тжілы, Иса Тіленбайлы.

903.Ктерілісшілер Александровск форты мен Николаев станицасына шабуыл жасады 1870 ж. суір айында.

904.Тркістан лкесін басару туралы жарлыа ол ойды 1886 ж. 2 маусым ІІІ Александр.

905.1897 ж. Жетісу облысы осылды Тркістан г.г.-на.

906.Тркістан г.г.-ны орталыы Ташкент аласы.

907.«Закаспийск облысын басару туралы уаытша Ереже» бекітілді 1890 ж. апан айында.

908.Бл кімшілік рамына тркімендер тратын 5 уезд кірді – Краснодовск, Ашхабад, Теджент, Мерв жне Маыстау уездері.

909.шінші жат «Амола, Семей, Жетісу, Орал жне Торай облыстарын басару туралы ереже» 1891 ж. 25 наурызда ол ойылды.

910.Дала г.г. рамына Сырдария облысынан зге барлы облыстар тгел кірді.

 

§30. азастан аумаындаы казак скерлері.

911.азастанда жне онымен шектес айматарда 4 казак скері болды – Жайы, Сібір, Орынбор жне Жетісу.

912.Казактар скери ызметте мір бойы жалдану тртібімен жмыс істеді 1835 жыла дейін.

913.Кейін Ресей империясындаы барлы казактар шін скери ызмет мерзімі 30 жыл.

914.Орынбор казак скері рылды 1748-1755 ж.

915.«Орынбор казак скерлері туралы Ереже» шыты 1840 ж.

916.Орынбор казак скеріндегі халыты саны 1916 ж. 533 мы.

917.Сібір казактары Сібір шекара шебіні казак скерлері деген ресми ата ие болды 1808 ж.

918.скерді штабы орналасты астанасы Омбы аласында.

919.Сібір казактарыны тарихын, Ертіс бойындаы азатармен арым-атынасын зерттеген тарихшы, лкетанушы генерал Г.Е. Катанаев.

920.Сібір казактарыны саны 1917 ж. 172 мы.

921.1867 ж. Сібір казактарыны 9 жне 10-полктері округынан рылды Жетісу казак скерлері.

922.Бл скерді рамына ытайдан ашан мыдаан алма келіп осылды 1869 ж.

923.Жетісу облысы рылды 1867 ж.

924.зін-зі басаруды басты органы – сход.

925.Жетісу казактарыны жалпы саны 1917 ж. 45 мы.

§31. Патша кіметіні отаршылды оныс аудару саясаты.

926.Ресейде шаруаларды басыбайлы езгіде стау жойылды 1861 ж.

927.1861 ж. шаруалар тылды басыбайлы туелсіздіктен.

928.«Жетісуа шаруаларды оныс аударуы туралы уаытша Ереже» жасалды 1868 ж.

929.«Жетісуа шаруаларды оныс аударуы туралы уаытша Ережелер» жасалды Жетісуды скери губернаторы Г.А. Колпаковскийды тікелей басшылыымен.

930.«Село трындары мен мещандарды азыналы жерлерге з еркімен оныс аударуы туралы Ереже» бекітілді 1889 ж.

931.Шаруаларды аза даласына оныс аударылуы ресми трде тотатылды 1891 ж. кктемінде.

932.Транссібір теміржолыны рылысы басталды 1892 ж.

933.Транссібір теміржолы азастанны ауаын басып тті солтстік.

934.«Сырдария, Ферана жне Самаранд облыстарындаы азыналы жерлерге шаруаларды з еркімен оныс аударуы туралы Ереже» 1903 ж.

935.«Егін егумен айналысатын село трындары мен мещандарды оныс аударуы туралы уаытша Ереже» 1904 ж.

936.Жергілікті отаршыл кімет билігіне шаруаларды Ресей империясыны азиялы блігіне оныс аударуына ешандай кедергі келтірмей, рсат етуіне ы берілді «Егін егумен айналысатын село трындары мен мещандарды оныс аударуы туралы уаытша Ережесінде».

937.Жергілікті халыты «басы арты» жерлерін, ондаы суару жйесі мен су кздерін оса жаппай тартып алу кзделді «Сырдария, Ферана жне Самаранд облыстарындаы азыналы жерлерге шаруаларды з еркімен оныс аударуы туралы Ережесі» бойынша.

938.Шаруалар бастыы деген лауазымды ызмет пайда болды 1902 ж. бастап.

939.Ресей Министрлер Кеесіні траасы П.А. Столыпин шаруаларды Ресейді азиялы блігіне жаппай оныс аудару туралы шешім абылдады 1906 ж.

940.Шаруаларды Ресейді азиялы блігіне жаппай оныс аудару туралы шешім абылдады Ресей Министрлер Кеесіні траасы П.А. Столыпин.

941.Шаруалар ауымын ыдырату, оларды азастана оныс аудару жніндегі реформа Столыпинны аграрлы реформасы.

942.Ресейді орталы губернияларындаы шаруалар арасында осы таырыпа арналан 6.5 миллион дана кітапша мен параша таратылан 1907 ж.

943.Жергілікті байыры халыты пайдалануындаы 45 миллион десятинада жер тартып алынды 1917 ж.

944.1917 жыла арай азастана оныс аударан шаруаларды жалпы саны 1.5 миллиона жуы.

945.Тартып алынан жерді лесі Омбы уезіні 52%-і, Амола уезіні 73%-і,останай уезіні 54%-і.

946.Жетісу облысыны скери губернаторы уезд бастытарын жтнап алып, олара оныс аударушы шаруалар атарынан сенімді арулы отрядтар руды міндеттеді 1914 ж. 9 азанда.

947.Байыры халы –брыннан тратын жергілікті халы.

948.Жататар –азатарды кшелі оамыны кедейленіп айыршыланан отырышы мір салтын абылдаан блігі.

§32. оныс аударушыларды шаруашылыы.

949.1891 ж. егін шыпай алу салдарынан болан ашаршылы амтыды азастанны аумаын.

950.1883 ж. скемен уезінде болан ара жшігіні саны 4800-ге жуы.

951.1900 ж. скемен уезінде болан ара жшігіні саны 23 800-ге жуы.

952.Омарта шаруашылыымен айналысты Семей облысыны скемен жне Семей уездеріндегі орыс шаруалары. (аз млшерде Павлодар уезі, Жетісу, Сырдария облыстары).

953.ауын, арбыз, кнбаыс ндірді скемен, Семей уездері.

954.1900 ж. егілген днді даылдар 1.4 мы десятина жерге егілді.

955.Кендір жне сора сірумен айналысты Амола, Семей облыстары.

956.Асты бастыратын, тазалайтын ашы ала ырман.

957.йді тбесін жабатын ааш брене сырауыл.

§33. азастан аумаындаы алалар.

Орал аласы.

958.Орал аласыны негізі аланды ХVІІ . бас кезінде.

959.1775 жыла дейін Жайы алашыы деп аталып келді Орал.

960.Орал аласы 1775 жыла дейін атылып келді Жайы алашыы.

961.ХХ . бас кезінде ала халыны саны 50 мы адама жетті.

962.Орал аласы Орал облысыны орталыы болды 1868 жылдан бастап.

963.Гурьевті негізі аланды ХVІ .

964.Жайы зеніні о жаалауында салынан ала Гурьев.

965.Гурьев Орал облысыны уездік аласына айналды 1868 ж.

966.1897 ж. Астрахан мен Гурьевты арасында атынап тран кеме саны 117.

967.ХХ . бас кезінде ала халыны саны 10 мы адам.

Павлодар аласы.

968.1720 ж. Коряков бекінісіні атымен Керегежар деген жерде салына бастады Павлодар аласы.

969.Ертісті о жаалауында орналасан ала Павлодар.

970.Павлодар штаттан тыс алаа айналды 1861 ж.

971.Павлодар Семей облысыны уезді аласына айналды 1868 ж.

972.Ертіс зеніндегі пароход тотайтын маызды айлатарды бірі Павлодар аласы.

973.Солтстік-Шыыс азастандаы ірі сауда орталыы Павлодар аласы.

974.Павлодар аласындаы аса бай терді бірі А.И. Деров.

975.олы ашы, жомарт адам, айырымдылы шараларын ткізіп тран кпес А.И. Деров.

976.ХХ . бас кезінде ала халыны саны 31 мыа жуы.

977.31 мы халыты ішіндегі мсылмандар саны 9 мы.

978.аланы белгілі трыны, йгілі нші Майра Шамсутдинова (1890-1927).

Семей аласы.

979.Ертісті о жаалауында орналасан ала Семей.

980.Семей аласыны негізі аланды 1718 ж. скери бекініс негізінде аланды.

981.Семей аталу себебі оан таяу жерде ежелгі жеті имаратты иранды алдыы бар еді.

982.Бекініс Колыванский скери аймаыны уездік аласына айналды 1782 ж.

983.ала Тобыл губерниясыны арамаына тті 1797 ж.

984.Омбы облысыны округты аласына айналды 1822 ж.

985.Семей аласы Семей облысыны орталы аласына айналды 1854 ж.

986.Семей уезіні жне Семей облысыны орталыына айналды 1868 ж.

987.Императорлы Орыс Географиялы оамы Батыс Сібір бліміні Семей блімшесі рылды 1902 ж.

988.Осы блімшені жанында ашылды мражай.

Скемен аласы.

989.Ертісті о жа бетінде лбі зені келіп ятын жерде орналасан скемен аласы.

990.аланы негізі аланды 1720 ж. бекініс ретінде.

991.Бекіністі жанында айырбас сарай ашылды 1765 ж.

992.Бекініс ала атанды 1804 ж.

993.Семей облысындаы уездік ала мртебесіне ие болды 1868 ж.

994.1900 ж. ала халыны саны 10 мы адам.

Петропавл аласы.

995.Есілді бойындаы ызылжар деген жерде Сібірді отстік шебін кшпелі халыты шабуылынан орау масатымен салынды 1752 ж. Петропавл аласы.

996.ала мртебесіне ие болды 1807 ж.

997.Омбы облысыны округты аласына айналды 1822 ж.

998.1900 ж. алада болан сауда орныны саны 446.

999.Сауда айналымыны жылды млшері 4 миллион сом.

1000. 1897 ж. ала халыны саны 20 мыа жуы.

Ккшетау аласы.

1001. Округты приказды орталыы ретінде салына бастады 1824 ж. Ккшетау аласы.

1002. Амола облысыны уездік аласына айналды 1868 ж.

1003. 1897 ж. халы санаы бойынша алада тран халы саны 5 мы адам.

Араралы аласы.

1004. араралы сырты округыны кімшілік орталыы ретінде аланды 1824 ж. араралы аласы.

1005. ала мртебесіне ие болды жне араралы уезі орталыына айналды 1868 ж.

1006. ХІХ . ая кезінде ала халыны саны 3500 адам.

1007. Халы рамы азатар – 1912,казактар – 531,татарлар – 472,шаруалар мен мещандар – 560жне т.б.

1008. аза станицасы жне патша кіметіні Арадаы тірек пункты ретінде бой ктерді 1846 ж. Атбасар.

1009. ХІХ-ХХ . шебінде Атбасардаы трын саны 2600 адам.

1010. Зайсан уезіні штаттан тыс аласы Ккпекті.

1011. Зайсан уезіні негізі аза станицасы ретінде аланды 1836 ж.

1012. Ккпекті сырты округыны орталыына айналды 1844 ж.

1013. Ккпекті уезіні орталыына айналды 1869 ж.

1014. скемен уезіні, кейін Зайсан уезіні штаттан тыс ала мртебесіне ие болды 1875 ж.

1015. ХХ . бас кезіндегі халы саны 2800 адам.

Ырыз аласы.

1016. Ырыз зеніні о жанда орналасан ала Ырыз.

1017. Ырыз аласыны негізі аланды 1845 ж.

1018. аланы салынуына себеп болан К.асымлы бастаан ктерілістер.

1019. аланы Орал казактары саландытан алашыда аталды Орал бекінісі.

1020. Орал бекінісі атауы згертіліп Ырыз деп аталды 1868 ж.

1021. Торай облысыны уездік орталыына айналды 1868 ж.

1022. ХХ . бас кезінде халы саны 1000 адам.

Торай аласы.

1023. Торай аласыны негізі аланды 1845 ж.

1024. аланы салынуына себеп болан К.асымлы бастаан ктерілістер.

1025. аланы Орынбор казактары саландытан алашыда аталды Орынбор бекінісі.

1026. Торай аласыны алашы атауы Орынбор бекінісі.

1027. Торай аласыны алашыда Орынбор бекінісі деп аталу себебі аланы салан Орынбор казактары.

1028. Торай облысыны уездік орталыына айналды 1868 ж.

1029. ХХ . бас кезінде халы саны 900 адам.

Зайсан аласы.

1030. Зайсан аласыны негізі аланды 1864 ж.

Ресей империясыны аза-орыс шекарасындаы скери кзет пункті Зайсан аласы.

1031. Зайсанны алашы аты Жеменей.

1032. алалы елді мекен деген мртебе алды 1893 ж.

1033. ХХ . бас кезінде халы саны 4000 адам.

Атбе аласы.

1034. А тбе деп атайтын бекініс ретінде аланды 1869 ж.

1035. ХХ . бас кезінде трын саны 3000 адам.