Абайды социологиялы кзарасы. 1 страница

Абайды деби мрасын зерттеу тарихында лы аынны дниеге кзарасыны бір саласы-оны саяси леуметтік кзарасы кеестік дуірді 20 жылдардан бастап-а ызу таласа тскен еді, біра соы жылдара дейін бл туралы кптеген маалалар мен зерттеулер ебектерінде жол жнекей сз етілсе де, арнайы трде ылыми зерттеу нысанасына алынбай келді. рі Абай шыармаларыны леуметтік беті туралы дрыс шешімін таппай, кп жылдар бойы зекті талас- тартыстарды айнар кзіне айналып келді. Абай мрасыны леуметтік беті, кбінесе, трпайы социологиялы таным шеберінен шыа алмай келуіндегі басты кедергі тап кресідеген марксистік танымды оамды пікірді ендіруінде жатыр. Яни Абайды леуметтік беті жасанды таным трысынан арайды. Оны бзу ол тста ммкін емес болатын-ды. сіресе, бан зерттеушілерді назары аынны сатералы шыармаларын сз еткенде кбірек ауды.
Абай з шыармаларында леуметтік мобильдік, адам статусы мселелеріне тоталып, адамны оамдаы орнын: «Биік мансап-биік жартас...» дей келіп, оны билік, байлы, білі дегейі т.б. айындайтынын тсіндірді. Оны пікірінше адам: «Барында баймын деп матанады. Жоында «маан да баяыда мал бітіп еді» деп матанады. Кедей болан со таы айыршылыа тседі.» Адамны оамды баспалдапен биікке рлеуі мен кері озалуын крсетіп, оны индивитті леуметтік жадайыны згеруімен байланыстырады. за оамында байды малы жтта ырылып, кедейленуі жиі орын аланы рас жне ебегімен кедейлерді орта шаруа, одан кейін байларды атарына осыландары да жо емес еді. Сйтіп, оларды оамды баспалдата орнын ауыстыруы леуметтік зады процесс болды.
Данышпан Абай аза халыны леуметтік дамуын ебекпен байланыстырады. Ебекті тере леуметтікмнін тсіндіреді. ламаны шыармаларында ебек оамды прогресті негізі, материалды ндылытарды шыару кзі, халыты трмыс дегейін тзетуді басты ралы ретінде баяндалады. Сол кезде жрт араснда ебекке атысты алыптасан немрайлылы, еріншектік жалаулы сияты келесіз былыстарды леуметтік мнін ашып, оларды оулы сияты келесіз былыстарды леуметтік мнін ашып, оларды оамны ала басуына кедергі болып отыранын, халыты негізгі блігіні материалды жадайыны тмендігін айта келіп, халыты аянбай жмыс істеуге шаырды.Кедейлікті мотивін ебексіздіктен іздеген Абай «Ебек жо, арекет жо аза кедей, тама адып айтеді тентіремей?» деп ынжыла жазды. Ебек етуші адама шаруашылы жргізгенде «жинаылы керек, рбір жинаылы кеніш болады» деп, ебекті тымды жргізуге насихаттайды, йткені тымды ебек ету леуметтік прогреске жеткізуді жолы, кедейліктен шыуды бірден-бір басты ралы еді. Кедейлікпен кресе алмаан, одан шыа алмаан кісі кер келеді. Ебекті сипаты мен мазмнына ерекше мн берген Абай:
Тбінде баянды ебек егін салан,
Жасынан оу оып, білім алан,-
деп, егін салу мен білім алуды баянды ебек екенін орытады. Баянды ебекті ол материалды игіліктерді ндіруді жне адамны мтажын анааттандыруды маызды кзі деп тсінді.
аза оамында халыты брі бірдей ебекке тартылмай, оны белгілі бір блігі жмыссыз болды. Абай оны жаымсы з салдарын ашып крсетті.
Жмысы жоты азаты жаманшылыа деп ескертті.
«арны аш кісіні кілінде аыл, бойында ар, ылыма марлы айдан трсын? Ашап-ішуге малды тапшылыы да, аайынны араздыына да р трлі блеге, рлы,зорлы, улы, смды секілді нрселрге йірлендіруге себеп болатын нрсе». лы ойшыл жмыссыздыты материалды жошылыа кеп сотыратынын баяндай отырып, оны адам мінез-лын згертетінін айтып, адамды хайуандырып жіберетінін айтты. Адамны брінде жаманшылыа арсы тра алатын кш уат, жэігер такбылада бермейді.Сондытан да Абай «Жаманшылыа бір ілігіп кеткен со, бойын жиып алып кетерлік айрат азата кем болады» деп жазды. Жмыссыздыты ел ішінде тотату жолдары мен атар, сырт елдерге барып жмыса орналасу арылы жоюа болатынына мітпен арады. Ол «малды тзден, бтен жатан тзу жолмен іздеп, рістерлік кн болар ма екен?» деп армандады. Абайды бл пікірі бгінгі оамдажмыссыздыты салдарынан алыптасан келесіз леуметтік жадайларды:ылмысты ршуін, айыршылыты ,нашаорлы пен маскнемдікті, жезкшелікті, т.б. мнін сол кезде-а кріп трандай айтыланы аны.
Абай аза оамын дамытуды халыа білім беру, оларды ылыма тарту деп есептеді. ылымды ол леуметтік жадайларды жасартуды ана бірден-бір ралы, деп арай отырып, ылымды игеру бкіл прогреске жететін жол деп тсіндірді
лы ойшылды пікірінше, ылымды біз жанымыздан шыара алмаймыз, жаралып, жасаалып ойылан нрселерді сезбеппіз, кзбен кріп, аылмен білеміз.

Абай саяси жне ыты кзарасында бюрократты кріністерге талдау жасап, бюрократияны алыптастыратын мотивтерді негізіне надандыты,білімсіздікті, рккіректікті жне менмендікті алып, бларды келесіз былыса сотыратынын жасырмады.
леуметтік ортаны, жалпы оамды лама Абай адамды жан-жаты етіп алыптастыратын негізгі социум жне басты фактор ретінде арастырады. Сонндытан ол «Адам баласын заман сіреді, кімде-кім жаман болса, замндасыны брі виноват» деген ой тйіндейді. Бл жерде Абай адамны оам мен арым атынасын, байланысын тере сараптай келіп, оны оамды раушы элемент жне белгілі бір рлі атарушы етіп крсетеді. Бл кзарсын жалызды туралы ой-пікірмен тередете тседі. Оны тжырымы бойынша, «Дниеде жалыз алан адам –адамны лгені».Ірі социум саналатын оамды ортасыз адамны тыныс –тіршілігі болмайтыны аны. Адамсыз оам, оамсыз адам мір срмейді.

Адам, жеке адам,кісі, тла ымдарыны айырмашылытары.Адам жер бетіндегі эволюциялы дамуды биологиялы жне леуметтік атынастарда біріктірілген крделі трі болып табылады. р жеке адам индивид, ол айта тумайды. Индивид – адамзат рпаыны бір кілі деген тсінік биологиялы трыда да арастырады. Жекелік туралы сз еткенде де осы айталанбастыын ала тартамыз. Адама леуметтік трыдан араанда, е алдымен оны оам мшесі, оамды мдделерді жеткізуші деп арастырамыз. Адам мен леуметтік орта арасындаы арым-атынасты зерттегенде тла сырты озаушы кш ретінде ана емес, леуметтік субъект, зіндік ажеттіліктері мен ызыушылытары алыптасан оамды мірді белсенді мшесі болып табылады.1.Тла оамды атынастарды субъектісі жне саналы оам мшесі.2.оамды жйені траты белгісі индивидті оамды ауым мшесі деп сипаттайды. тла - леуметтік атынаса тскен индивид

Алаш партиясыны лтты станымдары."Алаш" партиясыны лтты станымы бес трлi тжырыма негiзделдi. Бiрiншi станым: жер, жер жне жер. Жерсiз Отан жо. лихан Бкейхановты йарымы бойынша: "азаты байыры жерiн ашан азатар з бетiнше ылым мен техникаа сйенiп толы игермейiнше, жер жеке меншiкке де, оныстанушылара да берiлмейдi". Яни бл станым: Жер - Отан, ал Отанды сатуа да, жеке меншiкке айналдыруа да болмайды. Сол жер шiн р азаты намысы жыртылып, ол жерге р азаты терi мен аны тгiлген - деген тжырыма саяды. Екiншi станым: жердi астындаы, стiндегi, аспанындаы барлы игiлiк аза мемлекетiне ызмет етуi керек. .Бкейхановты айтуынша: "Оны р бiр тйiр тасы р азаты iрiне тйме болып адалу керек" болатын. Яни бл - з жерiнi игiлiгiн - уелi з елi игiлiгiне айналдырсын, одан асса ана жата салауат - деген емеуiрiндi танытады. Абай данышпанны: здерiдi тзелер дей алмаймын, з олынан кеткен со Eндi з ыры, -
дегенiндегi "ыры" - осы ыры. Жердi астына, стiне, аспанына иелiк ете алмаса - ырыты кеткенi сол емес пе?!. шiншi станым: .Бкейхановты жобасы бойынша, "азаты жерiнде ндiрiлген "бiр уыс жн сол мемлекеттi азаматтарыны стiне тоыма болып киiлуi" керек, яни, толытай экономикалы туелсiздiк пен бiрлiкке ол жеткiзуге мтылуы тиiс едi. Таы да сол Абай: "Бiрлiк - аыла бiрлiк, мала бiрлiк емес. Малыды берiп отырса: атасы баса, дiнi баса, кнi басалар да жалданып тiрлiк ылады. Бiрлiк сатылса - антрандыты басы осы. Аайын алмай бiрлiк ылса керек", - дегендегi бiрлiк - осы экономикалы бiрлiк. Ал бiздегi сатылмайтын ндылы - тек "жалданып тiрлiк ру" ана болып алды. Тртiншi нысана: аза мемлекетiнде мемлекет рушы лтты тiл, дiн, дiл стемдiгi болуы керек, яни Х.Досмхамедовтi пайымдауына жгiнсек, "лтты мдениет стемдiгi саталуы" тиiс болатын. «Келгенде Жиенла шыпайды нiм,» - деп Сара аынны сал Бiржана арата айтанындай, бл ш мселеге келгенде, бiздi де нiмiз шыпайды. Егер оамны дамуы осы бетiмен кете берсе, кнi ерте бiз "ранды" да орыс тiлiнде оитын боламыз. Бесiншi, тпкi масат: туелсiз ылыма, лтты салт, дстрге негiзделген заа сйене отырып, Жапонияны лгiсiндегi лтты-демократиялы мемлекет ру едi. Яни таы да сол Х.Досмхамедовтi пайымдауына жгiнсек: "туелсiз сот рылымы болады, те жне туысты арым-атынастарды амтамасыз ететiн одаты аидаттар (за) жасалады".

леуметтену процесі,28.леуметтенуді негізгі агенттері.Eger 27,28 surak kop bop korinse, 1euin gana okyndar, ekeui de birdie1)леуметтену дегеніміз – здіксіз жретін леуметтік рдіс. Адам туыланнан бастап, мірден ткенге дейін жреді. оама алыпты бейімделген, алыптасан немесе жаа леуметтік нормаларды игерген адам оамда тлалы дамуа, жйелі мір сруге ол жеткізеді. леуметтену алашы реттік, жне екінші реттік болып блінеді. Алашы реттік леуметтену отбасыда жреді. Одан кейінгі леуметтену бала-баша, мектеп, леуметтік ортада, т.б. жаласын табады. Негізінен леуметтену дерісіні негізгі агенттеріне отбасы, білім, неке сияты леуметтік институттарды сері мол (Кесте-1). Отбасыда алан – трбие, білім беру мекемелерінде алан – білімі жне таы баса институттардан алан трлі о ндылытар адамны мір бойы дрыс, сапалы мір сруіні кепілі болады. Дегенмен, бл – леуметтенуді алыпты трі. Ал оамда отбасыда туылмаан, отбасы институтынан тыс адамдар да бар (жетім балалар, кше адамдары, т.б.). Немесе белгілі бір объективті, субъективті факторлара байланысты білім беру институттарынан тыс аландар да бар (орта немесе жоары білімі жо азаматтар). Сондытан да оамда адамдарды леуметтену дерісі те крделі жне зекті мселелерді біріне жатады. Адам міріні циклдік арастыранда су, рлеу шаы болып табылатын жасты шаыны негізгі субъектілері болып табылатын жастарды дрыс бадарлануы оларды келесі міріні жартылай іргетасы болады десек ателеспейміз. Жартылай деп айтуымызды бір себебі, адам бойындаы біршама ндылытарды негізгісі балалы шата алыптасатыны жасырын емес.2)Енді леумттену тсінігіні маынасын ашса - бл барлы мдени дстрлерге тн, сонымен атар индивидті білімін, ндылыын жне нормаларын іске асыратын процесс. леуметтену тсінігін философия , социология, леуметтік психология, психология, педагогика, тарих, этнография ылымдары оытады. леуметтену философиялы иынды ретінде тек леуметтік философия баытында, леуметтік реализм дегендей иындытара жолыады, тарихи категорияларда трленбейді. леуметтенуді философиялы негізгі дстрін леуметтік психология Тардтан бастау алады; ол белсенді трде классикалы психанализде дамыды; интеракционизммен, марксизммен, жйелі-функционалды талдаумен, бгінгі кндегі леуметтенуді зерттелуі бойынша символикалы интеракционизм мен психодраманы баыттарымен т.б. леуметтену процесінде адамды мдениетке осу, сонымен атар ол шін автохтонды трде болатын белгілі бір халы дстріні мдениетіне осу болады.леуметтену процесі мдени ортаа бейімделу процесі секілді индивидті бкіл мырында жріп отырады. Біра оны функционалы-мазмнды экстремумы баланы екі жас пен алты жас аралыына ана тиесілі. Ал бл жастан тіп кеткен homo sapiens шін бл ммкін емес. асырларды ортасында скен йгілі Амал жне Кемал, бркіт ясындаы Гоимед баланы леуметтендіруді оларды жадайында ммкін емесігін крсетеді. леуметтену мдени дет-рыптар сияты жеке тланы алыптасуы болып табылады. Бл маынада леуметтену нтижесі ретінде брыннан алыптасан жеке тланы варияциялары крінеді. Оларды вариаттылыы наты бір жекелеген леуметтік жадайларды жне туа пайда болатын психологиялы жадайларды кптрлілігімен шартталан.Оларды интегралды ауымдастыы мдениетте стандартталан туелділікке ие жне белгілі бір орта тзетін матрицаларды парадигмалы бірлігі болады. Бл жекелеген мінез-лытарды оам малдамайтын жадайлара келуімен аяталады. Осындай бекітулерге операциялы трде ие болу марапаттауа немесе жазалауа кеп сотыратын мынандай аидалар арылы жзеге асады: «сйсінушілік-айыру» (Фрейд) немесе «тежеуіштік-субстанция» (Парсонс).леуметтенуді психологиялы механизмі тланы мына рольдерді бірін абылдауы арылы крінеді: «еліктеу» ( Тард), зін баса біреуге тедестіру (Фрейд), « баса біреуді ролін абылдау» (Дж. Г. Мид), «еліктеушілік жне тедестірушілік» ( Парсонс). Осындай контекстерде леуметтену агенттері иыншылытара тап болады, олар бл жадайда лгі ретінде кім крсетілуі тиіс деген срауа жауап іздейді. Бл жерде леуметтену таным сапасыны тла алыптасуындаы масатталан ыпалы ретінде арастыратыны сияты, тланы мдени-леуметтік контекске сйкес объективті йымдасан процессті маыздылыын есте стау ажет. Фрейд концепйиясында бндай лгі болатын модель ретінде отбасы алынан (алдыменен ата-ана); ал Т. Тернерді крсетуінше леуметтік агентті референті ретінде отбсылы жадайы жо топ ана атыса алады делінген. Дегенмен, ртрлі нсалара арамастан леуметтену біріншіден «баса-басалар» деп, екіншіден «маыналы баса-басалар» деп трленеді. Бан мысал «малім-оушы» (Тард) принципіне негізделген тікелей атынас бола алады. Жеке тла «зіне жалпы ндылытарды» баса бір білікті адаммен арым-атынас жасау барысында алады. ( Парсонс) Мидті айтуынша субъект шін баса бір тланы рлін абылдау сатылай жзеге асады. Алдымен зі шін беделді адамдарды роліне кіру ( ата-ана, лгі ттар достары, деби немесе кино кейіпкерлері), содан кейінгісі басаны максималды трде танитын абстрактілі «негізделген баса» рлінде. Негізделген баса жадайына жеткенде жааы леуметтенуді агенттері (ата-ана, топ) зіндік баалауа айналады.Баылау жекелеген таныма кіреді де, физиологиялы организм рефлекстік таным «менге» айналады.(Мид)

леуметтік рылым ымы.оамны леуметтік рылымын оны анатомиялы скелеті десек те болады. рылым деп оамны ішкі рылысын райтын функционалды бір-бірімен араатынастаы элементтерді жиынтыын айтамыз. леуметтік рылымны элементтері болып леуметтік мртебелер мен рлдер саналады. Оларды сандары, реттері, бір- біріне туелділігі наты оамны наты рылымына байланысты.

оамны рылымы те крделі. леуметтік рылым дегеніміз, оамны ішкі рамы, оны элементтеріні жиынтыы мен оларды арасындаы сан алуан байланыстар. леуметтік рылымны басты элементтеріне: а) зара тыыз байланыста, арым-атынаста болатын индивидтер немесе адамдар жатады; ) оам мшелеріні бірігуі, топтасуы негізінде пайда болып, дамып отыратын леуметтікоамдастытар жне б) сол оамда алыптасан, белгілі бір функцияларды атаратын леуметтік институттар жатады. Бл айтыландарды сызбанса трінде былайша бейнелеуге болады. леуметтік рылымны басты элементтері леуметтік оадастытар деп, белгілі бір ота белгілері бар, янм мдделері, ндылы бадарлары, атаратын ызмет, іс-рекеттері сас адамдар тобын айтамыз. оамда адамдар оамдасуыны сан алуан трлері бар. Оларды длірек тсіну шін тмендегі ш лшем трысынан жіктеуге болады. І. Тратылы дрежесіне арай: 1) ыса мерзімдік байланыса негізделген, тратылыы тмен оамдасулар, оларды квазитоптар деп е атайды. Мселен, бл топп театрдегі спектакль крермендерін, поезд вагонындаы жолаушыларды, туристік топ немесе митингке атысатын адамдарды жатызуа болады. Бл топтаы адамдар арасындаы байланыс лсіз рі кездейсоты сипаты басым болады. 2) тратылыы орташа оамдастытар (ебек жымы, рылыс бригадасы, студенттер тобы) 3) тратылыы жоары оамдастытар (лттар, таптар) ІІ. Клеміне арай: 1) лкен леуметтік топтар немесе оамдастытар (лттар, таптар, леуметтік жіктер, ксіби бірлестіктер); 2) орташа леуметтік топтар (бір айматы трындары); 3) кіші оамдастытар немесе топртар (отбасы, шаын жымны ызметкерлері, оу топтары). Бл топтаы адамдар арасындаы арым-атынас мен байланыстар барынша тыыз жне оларды масат-мдделері де жаын болады. ІІІ. Мазмнына арай леуметтік оамдастытар: 1) леуметтік-экономикалы (касталар, сословиелар, таптар); 2) леуметтік-этникалы (ру, тайпа, лыстар, лттар); 3) леуметтік-демографиялы (жастар, арт адамдар, балалар, ерлер, йелдер); 4) леуметтік-ксіби (шахтерлер, малімдер, дрігерлер, инженерлер); 5) леуметтік-территориялы (айматы, облысты, аудан, селоны трындары) деп жіктеледі.
леуметтік рылым концепциялары.леуметтік рылым туралы трлі концепциялар бар. Негізінен оларды екіге блуге болады. Біріншісі, Э.Дюркгеймнен бастау алатын леуметтік факт, яни безен тыс, туелсіз болмыс. Сондытан, леуметтік рылым бізді іс-рекетімізді шектеп, оларды белгілі баытта жруіне мжбрлейді. арым-атынастар теориясы бойынша оам мен леуметтік атынастарда ешандай тратылы жо. Ол индивидтарды арым-атынасы негізінде минут сайын туып тратын динамикалы процесс. Оны сыртында, онан баса ешандай рылым жо. Осы екі бір-біріне арсы концепцияларды аылшын социологы Э.Гидденс біріктіріп арастырды. Оны тжырымынша іс-рекет рылымсыз болуы ммкін емес. рылымдар адамдарды іс-рекеттері арылы ана болуы ммкін, яни рылымдар тек іс-рекеттер арылы ана мір среді.Маркстік, кейінен маркстік-лениндік рылым концепциясы бойынша социализмде «екі жарым таптар» концепциясы алыптасты. Екі жарым дейтін себебі социализмні леуметтік рылымын екі тап-жмысшы мен колхозшы жне тап болып есетелмейтін интеллегенция райды. Жетекші рлді жмысшы табы атарады. Масат коммунизм рыланда таптарды барлыы да жойылып тапсыз оам ру. Бл концепция іс жзінде тек иял екені аныталды.

леуметтік мртебе.«леуметтік мртебе» деп міндет пен ы жйесі арылы баса позицияларменен байланысты оамдаы немесе леуметтік топтаы наты позицияны айтамыз. Мысалы «стаз» мртебесіні мні тек ана «шкірт» мртебесі арылы маналы, ал «саудагер» немесе «инженер» ымдарына байланысты млдем манасыз. стаз з білімін шкіртіне йретуге, оны білімін, тртібін тексеріп, адаалауа міндетті. Егерде шкіртіні білім дегейі анаатырмайтын болса, онда оны аттестаттамай оюа ы бар. Ал ол дегеніміз шкіртті таыдырына з тиісті сер ететіні сзсіз. Шкірт болса сабаа алмай немі атынасып, берілген тапсырмаларды орындап, ойан сратара жауап беруге тиісті. Яни стаз пен шкірт екі лкен леуметтік топ кілі, екі леуметтік мртебе иелері ретінді бір бірлеріменен леуметтік атынаса тседі.

леуметтік роль.1 version)Ал леуметтік рль болса,ол наты мртебеге арналан іс-рекет. Родерді мртебелерді динамикалы жаы дейді. р адамнан оны мртебесіне сай іс-рекетт ктіледі. Банкирден банкирге тн, стаздан стазды жне с.с. Сондытан леуметтік рль онымен функциональды байланысты топтарды мшелеріні сол рлді орындалуын ктуі болмаса жне леуметтік нормалар, сол рлге наты талаптарды бекітпесе орындалмас еді. Рлдік жиынты леуметтік атынастарды алыптастырады, леуметтік мртебелерді жне соан тн рлдерді орындауды талап етеді. Рлдерге беріле ену рлдік идентификациялану дейді.2 version )леуметтік рольдер тланы зін-зі крсетуі мен дамуыны формасы болып табылады, ал оларды стті туі адамзат баытыны кепілі болады. Шындыында, баытты адамдарды жасы отбасылары болып, здеріні іскерлік міндеттерін жасы атарып, оам міріне, мемлекеттік істерге белсенді атысып отыратынын байау иын емес. Алайда адамны мір сру кезіндегі леуметтік рльдерді ажеттілігін табу оай шаруа емес. Ол шін кш-жігер, уаыт жне абілет керек , сонымен атар леуметтік рльдерді орындау барысында келіспеушілік бола алан жадайда соны шеше білу керек. Ол келіспеушіліктер ішкі, аралы жне тлалы-рльдік болуы ммкін.