Абайды социологиялы кзарасы. 2 страница

леуметтік топтар.оам з ішінде р трлі леуметтік топтара, жіктерге жне лтты ауымдастыктара блінеді. Оларды брі зара бір-біріне объективті трде днекер болатын леуметтік-экономикалы, саяси, рухани байла-ныстар мен кдтынастардан кралады. Сонымен бірге, олар тек осы бай-ланыстар мен атынастар шегінде ана мір среді жне оамда здерін крсете алады. Бл болса когамны ттастыына, оны бірттас леуметтік организм ретінде мір сруіне себепші болады. Мны мнін здерінін теорияларында О, Конт, Г. Спенсер, К. Маркс, М. Вебер, Т. Парсонс жне т.б. леуметтанушылар ашып берген еді.іоамны леуметтік рылы-мы — адамдар ауымдастытарыны жне леуметтік топтарыны ара-сындаы экономикалы, леуметтік, саяси жне рухани мір жадайла-рыны байланыстары мен атынастарыны жиынтыы. оамны леуметтік рылымынын даму негізіне: 1) оамны ебек блінісі; 2) ндіріс рал-жабдытарына жне оны ©німіне меншік а-тынастары жатады. оамдыебек блінісі - леуметтік топтарды, тап-тарды, ксіби топтарды, сонымен бірге ала мен ауыл адамдарынан, ой ебегі мен дене ебегі кілдерінен тратын лкен топтарды пайда болып, одан рі мір срулеріне себепші болды

Баылау жне оны трлері.Наты социологиялы зерттеу мынадай ммкіндіктер бере алады:1)оамдаы жадайларды аны бейнесін крге;2)леуметтік арым-атынастардаы шиеленіс пен даму тенденцияларын бліп арау;3)Социологиялы ситуацияларды болжау;оамны дамуыны жне шиеленістерді шешуіні е тиімді жолдарын анытау.

Баянды зерттеу (описательное) - социологиялы талдауды тередетілген трі. Зерттеу нысаны болып, жетерліктей лкен оам, яни оларды сипаттарын анытау мселесі ойылады.Себебі бл зерттеу оларды салыстыруа, не саластырумаа кмектеседі. Зерттеу барысында апаратты масштабыны лкеніне байланысты, апаратты деуге машиналар олданылады.

Бл зерттеу трінде эксперимент те олданылады. Мысалы: бл апаратты тбіне жету шін, социолог бір аны ситуацияны алады. Себебі, бл арылы байланыс факторларын таба алады. Бл зерттеу трін экспериментальды деп те атауа болады.Пилотажды зерттеу-наты социологиялы зерттеуді арапайым трі. Бл зерттеуді трі йымдасан тапсырмаларды шешу шін жне кішкене ана объектімен жмыс істеу шін арналан. Оны ажырататын белгілер: жеілдетілген бадарлама, діс жне клемі жаынан шаындыы.

Габитус-агенттерді тсініктерін, практикасын рылымдастыратын жне оларды тудыратын диспозициалар жйесі. абылдау матрицасы, масат ою, мселелерді шешу, іс-рект жасау ретінде жмыс істейді. Габитус дегеніміз абылдауды, баалауды, топтастыруды жне іс-рекет жасауды, практиканы нтижесі мен индивидті сана елегінен тпеген /бессознательный/ леуметтік рылымдарды интериоризациаландыруды бірттас диспозициялы жйесі.Бір жаынан габитус-бл индивидтке тн абылдау, баалау, топтастыру жне іс-рекет жасауды ішкі схемасы. Баса жаынан- леуметтік агенттерді ынып жне зімденіп алан интериоризандылан леуметтік атынастар. Габитус леуметтік институттарды дайы ндірілуіне жадай тудырады, институт рылымы индивидті ішкі рылымына сіісіп болаша практикада дайы ндіріліп /воспроизводство/ отырылады. Габитуста бір тап кілдеріні, ксіби мамандарды, лттарды баалау жне ойлау тсілі, эстетикалы таламы, сйлеу жне жріс-трыс мнері, мір сру алпы басалардан ерекшелендіріліп натыланан.Габитус леуметтік кеістікте агентті спонтанды йренуіне жне туындаан оиалар мен жадайлара адекватты ыймылдауына ммкіндік туызады.Габитусты санадан тпегедігі оны тнділігімен /телесность/ аныталынады, денеге сіілген станымдар, сйлеу мнері, зін стауы, жрісі, стилі арнайы инкорпориаландырылан талаптара баыну арылы крінеді.

Дстрлі оамны сипаттары.ауымдасты негізінде туысанды, эмоционалды, адамдарды саналы дегейіне жетпеген, дстрлерге негізделген атынастар жатады. Мндай дстрлі жне патриархалды леуметтік жым оама араанда лдеайда архаикалы ,яни ежелгі. Дстрлі аза оамыны ыты жйесінде оны міршедігін жне мбебаптыын амтамасыз ете білген бірнеше ыты институттар алыптасан болатын. Соларды бірі аза дет ыы жйесіндегі алым -салы атынастары болып табылады. Алым – салы атынастары осы уаыта дейін отанды за ылымында арнайы ойылып зерттеле оймаан, атады мселені бірі. Оны басты себептеріні бірі, кеше ткен Кеестік дуірде аза оамында жалпы кшпелі оамда мемлекеттік рылымдар болан жо. Олар жабайы рулы атынастар дегейінен аса оймаан халытар ретінде баалануында еді. Дстрлі ыты жйедегі алым-салы атынастарыны тамыры тереде жатыр. Бл атынастар жйесі азастан аумаындаы кшпелі мемлекеттерді мір сруімен тікелей байланысты. Сондытан да, оны бастаулары есте жо, ескі замандара, яни сол дуірлерге барып тіреледі. Алым–салы атынастарыны дстрлі аза оамындаы бейнесі, ол осы замандарда алыптасан, тжірибені, былайша айтанда дамыан шыы. Сол шін де, дстрлі аза оамындаы алым-салы атынастарыны ыты бейнесін, оны нысандарын жне трлеріні алыптасуын осы кезедерден іздеуіміз ажет. Бл аза дет ыы жйесіндегі алым-салы атынастарын зерттеуді, былайша айтанда методологиялы станымы. Алым–салы атынастарыны табиатын ашуды осы станымдар дегейінде жргізуіміз ажет. Дстрлі аза ыы жйесіндегі алым-салы атынастарыны табиатын ашу, оны мазмны мен мніне тере ілу шін, біз жалпы дстрлі аза ыыны ерекшеліктеріне, оны мір сру нысандарына жне рекет етуіні аясына тоталып туіміз керек. Себебі, дстрлі аза ыыны негізін райтын кптеген мселелер осы уаыта дейін алымдар арасында талас тудырып келеді.
Соы кезедерде аза дет ыы жйесін зерттеуде лкен серпілістер болуда. аза дет ыы жйесіндегі алым-салы атынастарында, осы жаа тжырымдар негізінде жне сол баытта арастырып, ашып мтылатын болса ана, біз оны оамдаы рлін крсете аламыз.

Дж.Хомансты социологияа енгізген лесі.Джордж Каспар Хоманс /1910-1989/ ,амриканды социолог, Гарвард университетіні профессоры. Ол алмасу теориясын мірге келген алым. Хоманс леуметтік рылым ымынан бас тартып, оны орнына алмасуды субмдениеті ымын енгізді. леуметтік іс-рекетті материалды жне материалдыемес ндылытарды алмасуы ретінде арастырды. Алмасуды дрежесі мен сапасы леуметтік атынастарды тратылыына сер етеді. Алмасу дерісіне атысушыларды р айсысы болмасын пайдаларын сіріп, керісінше шыындарын азайтуа тырысады.

Ж.Баласанны «тты білігін» социологиялы трыдан тсіну.“тты білік” дастаны орта асырларда бкіл тркі леміне тсінікті болан арахан улеті мемлекеті тріктеріні тілінде жазылан. Жсіп Баласан «тты білікті» 1069-1070 жылдары Баласан аласында бастап, он сегіз айды ішінде ашар аласында аятаан. Оны .Каримов збек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев аза тіліне (1986), бір топ аудармашылар йыр тіліне (Пекин, 1984) тржіма жасады. арахан улеті билік жргізген дуірде лан-айыр лкені алып жатан осы мемлекетті басару тртібін белгілейтін ережелер, сондай-а, оам мшелеріні ытары мен міндеттерін айындайтын тиісті задар жо еді. Міне, елдегі осы олылыты орнын толтыру масатымен Жсіп Баласанизіні “тты білік” дастанын жазды. Демек, дастан белгілі бір маынада елдегі Ата за (Конституция) ызметін атаран. Жсіп Баласани дастанда патшалар мен узірлерді, хан сарайы ызметкерлері мен елшілерді, скербасылар мен нкерлерді, туіптер мен аспаздарды, диандар мен малшыларды, т.б. оам мшелеріні мінез-лы, білім дрежесі, аыл-парасаты, ытары мен міндеттері андай болу керектігін жеке-жеке баяндап шыады. Аын мселені мірші-патшаны зінен бастайды. Ел-жртты басаратын адам – аыл-парасаты шан-теіз, ниеті тзу, сзі шырын, білім мен нерге жетік, олы ашы, пейілі ке, жзі жарын, ешкімге кек сатамайтын жан болуы шарт екенін айтады. Ел басаран кімдерді кншілдік, ашкздік, сауы-сайрана штарлы, атыгездік, кекшілдік сияты жаман ылытардан сатандырады. Бдан кейін аын патшаны крер кзі, естір лаы “хас хажиб”, яни бас узір міндеттерін тізбектеп, зор білгірлікпен айтып шыады. Бас узір халыты талап-тілектерін патшаа, ал патшаны айтар ой-пікірін, жарлытарын халыа жеткізіп отыруы тиіс. “тты білікте” елшіге ойылатын талаптар егжей-тегжейлі сипатталып жазылан. Елші ерекше зерек, зі крікті, кп тіл білетін, шешен,жасы ашы, сбегі, жлдызшы (астролог), тс жори білетін, музыкант сияты кптеген асиеттерге ие жан болуы ажет. Аын сзімен айтанда, “елші ерді трт быласы те болсын, елде – кісі, сыртта – бтін ел болсын!” – дейді. Дастанда осылайша елдегі барлы лауазым, ксіп иелеріне ойылатын моральдік-этик. талаптар сипатталып крсетілген.

К.Марксті социологиялы кзарасы.Жан-жалдасты баытты алаушылады бірі немісті саяси айраткері, философ, социолог, тарихшы, экономист К.Маркс. Ол адамзат тарихын материалистік кзарас трысынан арайтын теория жасап шыарды жне де сол теорияны іске асыру шін лемдік дегейде лкен революциялы озалыстар жрді. Соны нтижесінде социалистік мемлекеттер, социалистік жйе алыптасан еді. Сондай мемлекеттерді бірі КСРО болатын. оамны даму негізінде таптарды кресі жатады жне де ол кресті негізгі масаты тапсыз оам орынату. Капиталистік оамдаы негізгі таптар болып буржуазия мен жмысшы табы саналады, сондытан негізгі крес осыларды арасында жреді. Жмысшы табы міндетті трде жеіске жетеді, біра та оларды масаты билікті здерінде мгілік сатап алу емес , керісінше тапты оамды жойып тапсыз, леуметтік біртекті ділетті оам орынату. Бірата бл теория іс жзінде мірше болмай небары 70 жылдай мір срге ана жарады. Маркс капиталистік оамда иеліктен айыруды трт трлі ерекшелігін керсетеді. 1. Жмысшы з ебегіні німінен айрылып отыр, себебі ол ндірген затты басалар иемденеді, ал ол осы німні кейінгі тадырына баылау жасай алмайды. 2. Жмысшы ндіріс актісіне иелік жасаудан айырылан. Жмыс іштей анааттандырмайтын нрсеге айналады да, жмысшыа сырты мжбрлеуші кш ретінде ысым жасайды. Бл ретте ебек з аясына баса біреу мжбрлеп сынатын бааны да амтиды. Жмыс іс жзінде сауда тріне айналады, ол сатыладьг жне жмысшы шін мндаы бірден-бір ндылы – ндіріс агенті ретіндегі оан деген сраныс болып табылады. 3. Жмысшы зіні табии болмысынан немесе “леуметтік болмысынан” алшатайды, себебі осы екі нрсе оны жануарлардан ерекшелендіріп тратын ндірістік белсенділігінен айырады. 4. Жмысшы баса адамдардан ошаулана береді, себебі капитализм оны баса адамдармен атынастарын нарыты атынастара айналдырып жібереді. ылыми социализмні теориялы ерекшелігі негізінен Марксті социализмге немісті классикалы философиясы арылы келуімен тсіндіріледі. Маркс пен Энгельс ошаулануды жойылуы (длірек айтанда, рып кетуі) коммунизмні материалды алышарты ретіндегі ндіргіш кштерді орасан дамуымен тыыз байланысты деп санады. Маркс зіні зерттеулерінде олданан леуметтану дісі тарихи материализм деп аталады. Оны мні мынада: К.Маркс тарихты материалистік тсіндірмесін сынады, ол бойыша леуметтік, мдени жне саяси былыстар кез келген оамда материалды кндылытарды ндіру дісімен аныталады (“табии-тарихи даму”). Тарихи процестерді тсіндіруде бл тжырымдама оамды санадаы баса идеялар сайьгп келгенде экономикалы трмыс-тіршілік шартьшы туындысы деп есептеп, е алдымен экономикаа себепті басымды береді. Басаша айтанда, адамдар араласатын барлы арым-атынастарды ішінде Маркс материалды игіліктер ндіру, тарату жне ттыну жніндегі арым-атынастарды бірінші орына ояды. Сйтіп, оны ойынша, адамдар ылыми пікірталас жргізбес брын, лшылы етпес брын, ле жазып, гимн айтпас брын здеріне тама, киім, баспана жасаулары керек. Осы лгіні кмегімен Маркс оамны леуметтік мірі мен баса леуметтік институттар арасында тым бір жаты жне тптіштеп тсіндірілген байланыс орнатады. Маркс заманынан бері леуметтануда “материализм” ымыны барлы леуметтік былыстарды негізгі себебі экономикалы атынастар болып табылатын теориялара атысты ерекше мні бар.

Контент- талдау. жаттарды талдау тсілдері.Контент-анализ(англ.: contents - мазмн, содержимое) немесе мазмнны саралаy-зерттеу стандартты дістемесі оамды ылымны облысында саралау пнімен мтіндік алапты жне коммуникативті хат-хабарды мазмны болып табылады. жаттарды саралау дiстерi. Зерттеу олданылатын зерттеушi абылдауларды барлы алуантрлiкте жаттар, екi негiзгi трлердi ерекшелейдi: кейде ол салалы талдау дстрлi деп атайды ) жне атау формализацияланан, алып жрген лi контент-талдау. Бiр жаынан екi бл жатты млiметтi зерттеуiне жолдар кпшiлiгiнде згешеленедi, дегенмен биiк дрежеде дос толытыруа жеткiлiкти алады дос, йткенi екiсi бл дiстер мселеге жан-жаты кзарастар бiрге бередi. Салалы талдау келесi алышартпен кбiнесе ызмет крсетедi жаттарды формализацияланан зерттеулерi. Дербес дiс алай ерекше мн оны бiрегей жаттарды зерттеуiнде алады: оларды саны рдайым те аз жне сондытан санды апаратты деуiндегi керектiктерi жо. Дстрлi жолды мнi сондытан тере логикалы болады зерттеу жаттарды мазмниды. Максимал дрежедегi талпынысы субъективизм, ажеттiк тылу млiметтер, баыт социологиялы зерттеу жне лкен клемнi жалпылауы мазмндарды деудi жанында олдану азiргi есептеушi техника мтiндер дiсiнi пайда болуына формализацияланан келтiрдi, (контент-талдау ) жаттарды сапалы - санды зерттеуi. Бл дiсте мтiннi мазмныды жиынтыы бар сияты аныталады млiметтердi оны, бiрттас тжырымдамамен белгiсiз жиынты бiрiккен баа, ниетпен. Формализацияланан жаттарды талдауды процедура ерекшелеуден екi бастайды талдауды бiрлiктерi: (сапалы ) маыналы жне есептi бiрлiктерi. Зерттеудi масаты шiн таырыпты жатындаы бар болу крсетушi индикаторлар маыналы iздеп табу талдау, жне мтiндiк млiметтi ашатын мазмндары. Жемiстi йткенi мселенi жолы мтiндердi талдауында. Осы жадайда барлы мтiн наты мселенi ахуалыны сипаттамасын сияты аралады оларды арасындаы субъекттер жне атынасты атары ай барып тр. Формализацияланан кйiнде жаттарды талдау здi ызметтерiн жан-жаты арайды, сонымен бiрге оны субъекттерiн ерекшелейдi, масат жне ол жасалатын аракеттердi себептерi; ызмет ажеттiк не бiр тудыран жадай, себептер (рекетсiздiк - бл ызметтi ол да трi); оны баытыны объектi.жатты млiметтi талдауы артышылытарды атары салыстыранда аладыбаса дiстермен:1. жаттарды талдау туралы график трiнде млiметтер айаты алуа жедел ммкiндiк бередiксiпорын негiзiнен жне оны жмыс жне ызметшiлерi.2. Бл млiметтер наты сипатты тасысады.Сонымен бiрге бiра сапаа атысты шектеулер туралы мытуа болмайдыосы талдау алынатын млiметтер:) есептiк жне есеп беру млiметi достоверде рдайым болады тасы жне ажетсiнедiбаылау сраулары баылаулары арылы;) бл млiметтi блiгi ескiрер едi;) жаттарды жасауыны масаттары сол ай есептермен ай жиiрек дл келмейдiз зерттеуiндегi социологтi шешедi, сондытан болатын млiметайта деу тиiстi жаттар айта деу тиiстi, айта маынала;г ) млiметтердi ментацияны мекемелiк догiндегi басым кпшiлiгiнде болмайдыызметкерлердi санасыны кйi туралы млiметтер. жаттарды талдау сондытанесептi шешiмдерi шiн жеткiлiктi жадайлар тек ана жеткiлiктiфактограф млiметi.

азастанда азаматты оам мен ыты мемлекет руды зекті леуметтік мселелері.Бгінгі кезде «оам» ымы бкіл лемдік ауымдастыты амтиды, йткені жаандану процесі жершарыны андай мемлекеті болмасын басаларымен таыз байланыста екенінін длелдеп отыр. айсыбір елге тнген ауіпке баса елдерде кмекке келге тырысу тенденциясы да бет тзеп келеді. рине бан арама-арсы баытта да болып жатан процестер жо емес. Оны кпшілігіні негізінде брыны империалы амбицияны жатаны сзсіз. Соны бір мысалы ресейді азіргі Отстік Оссетия мен Абхазияны лемді халыаралы шарттара арамыстан дербес мемлекеттер деп жариялауы. лемдік ауымдастыты орталы басару органы болып Біріккен лттар Одаы есептеледі. Бгінгі кезде Еуропа Одаы з атарына 28 мемлекеттерді рап 500 млн адамдардан турады. Баралы апарат ралдары бкіл лемдегі жадайды бір уаытта тарату арылы адамдарды санасын, ой сезімудін жаа планетарлы дегейге сай асиеттерге трибелеуде. лемдік валюта-аржы жйесіні тыырыа тиелі лмдік экономикалы дадарыса алып келді. азастан посттоталитарлы оама тн сипаттармен белгілі. Оны негізгі кріністері жарияланан демократиялы аидалар, задар іске баяу асырылуында, мемлекет пен азаматты оамны арасында мемлекетті басымдылыы, азаматты оамны лі де кенжелеп алыптаса алмауы, керісінше мемлекетті, атарушы билікті шексіз билікке ие болуа мтылуында, жеморлы, соны ішінде жоары дегейдегі мемлекеттік шененіктерді лесіні сі жне т.б. азастан оамы азіргі дірді талабына сай даму шін е алдыменен нім шыаратын секторларды дамытуы тиісті.

азастандаы социология ылымыны алыптасуы.азастанда социология гылымыны негізі КСРО аясында алыптасты. ХХ асырды 30-жылдары социология ылымы уына шырап 50-жылдары екінші жартысында марксистік-лениндік идеологияны трысынан мірге келген болатын. Егеменді мемлекет рылып топталитарлы жйе ыдыраан со социология лемдік социологияны даму аясында дамуа бет брыс жасауда. азастанда социология ылымдары тек ана алашы адамдарын жасауда. зірше зімдік жасампазды ылым алыптасан жо. Кбіне шетелдік ебектердегі теориялар мен станымдар негізінде жазылан «кшірмелер» десек те болады. Социологияны ылым болып дамуыны материалды техникалы базасы, ажетті аражаты да жоты асы. Жоары оу орындарында жретін социология пні негізінен апарат беру, аартушылы дегейінде тіршілік етуде. азастан оамы шін леуметтану ылымыны берері кп. оамды атынастар мен леуметтік процестер, т.б. зерттейтін леуметтану мемлекетті дамуына да серін тигізбей оймайды.

М.уезовті Абай жолы романындаы аза оамыны сипаттары. «Абай жолы» – азаты кркем прозасын классикалы дегейіне ктеріп, лем дебиетіне кркемдік уат келген здік туынды. уезов зіні роман-эпопеясында аза халын, оны лтты дстрін барлы ырынан энциклопедиялы дегейде жан-жаты ашып крсетті.Осы трт томнан тратын «Абай жолында» аза оамыны алуан трлі топтары ке амтылып, сан ырлы ттас галерея жасалды. Онда аза халыны этнографиялы, діни, жалпы мдени-танымды дстрлері: жаз жайлауа кшу, далыа бару мен той жасау, кісі лімі мен аза тту, ас беру, жт, болыс сайлауы, дауа билік айту, а аулау мен табиат кріністері, т.б. брі бар.

Трт томды эпопеялы клемді роман аза оамыны жарты асырлы леуметтік, трмысты, отбасылы, мырын мейлінше дл, айын, адал бейнелейді. Оиалар жыл маусымдарыны трт мезгіліне бірдей, тулікті ртрлі сттерінде, кн демей, тн демей, толассыз тіп жатады. Аталар буыны нанбайлар міріні соы кезеі, орта буын Абайлар мірі тгелдей дерлік, жаа буын зімбайлар міріні тал тсі, жас тл Рахымдар міріні басы – бірімен-бірі жалас, зілмейтін тіршілік кшіні керуені іспеттес, бірін-бірі уалай жосыан дария толындары секілді сабатас, жалас алпында крініс табады. Бл бір м­гілік толас таппас жасылы пен жаманды, махаббат пен адауат, ділет пен злымды шайасы ретінде бейнеленеді.
Романдаы негізгі соталы оиа, бас майдан тетін орта – тобыты рулары мекендеген Шыыстау аймаы. Кршілес елдер аракесек, уа, керей, матай авторлы баяндау барысында, кейбір тартыс, дау-дамай кезінде ана айтылып отырады. Шыыстауды айналасы, іші-сырты, Хан, Орда, Машан, Доала, Семейтау секілді йгілі биіктер, Шаан, Ащысу, арауыл, Баанас, Ертіс зендері, белгілі кзеу, кктеу, жайлау, ыстаулар, толып жатан адыр, шоы, бел, асу, тбе, ды, бастау-бла, кл, ши, оры, зират, орым, шатал, сай, аар, тоай, гір, срлеу-сопа, жолдар алаана саландай ап-айын кркем суретке айналан. Роман бірінші бетінен бастап соы жолына дейін ссты мірді атал шындыына суарылан. демі, таза шаарда лкен стаздардан білім алып жатан он ш жасар шкіртті оуын еріксіз зіп, ырдаы крес майданына салмашы ке рекеті зорлы емей немене? Ауыла деген саыныш таы бар. одар-ама тра­гедиясыны стінен шыан со, екідай кілдегі Абайды мрттай шуы тн жарасы ана емес, жан жарасы болып бейнеленеді.
Жас жректі ота арыандай болан осы анды лімнен кейін бала кіл айнала оршаан ортаа, лкендер рекетіне шошынан кзбен арап, бірте-бірте суы та атал шындытарды сезіп ана оймай, оларды леуметтік, философиялы астарлы мндерін а бастайды.
Содан барып, уелгі нсіз арсылы, ішкі наразылы лая келіп, саналы крес жо­­­лына арай беттетеді. Абайды азамат, айраткер ретіндегі сіп-толыуы аынды дарыныны тйін тастап, бршік атып, гл шашып, жапыра жаюымен атар егіз отырады.