Тланы социологиялы трыдан арастыру.

леуметтік атынастар субъекті рі леуметтік мнді асиеттерді иегері ретінде рбір адам - жеке адам болып сипатталады. «Жеке адам» тсінігімен атар бізді олдануымызда «адам», «дара адам», «даралы» терминдері бірге жр. Бл тсініктерді райсысы з ерекшеліктерімен ажыратылады, біра бір – бірімен тыыз байланысты. Осыларды ішінде е жалпыланан, кп асиеттерді бірігуін – «адам» тсінігі амтиды. Адам - мір дамуыны е жоары дегейіні крінісі, оамды ебек барысыны жемісі рі табиатпен леуметтік болмыс ттастыын адататын тіршілік иесі. Алайда, адам леуметтік – тектік мнге ие боланымен, ол жалпы табиат туындысы ретінде – дара адамды сипаты жаынан жанды малы дниесінен блектенбейді. Дара адам – «homo sapiens» тектілеріні кілі, адамды даму нышандарыны иесі – наты адам. Даралы - наты адамны табии жне леуметтік абылдаан айталанбас ерекшеліктері мен асиеттері «жеке адам» тсінігіне байланысты е алдымен адамны оамды мнді сапалары еленеді. Кісі болып, ер жету шін бала оы мен солын, зіні «менін» баса «мендерден», яни баса адамдардан ажырата білуі тиіс [53 бет, ]. Сондытан да нресте, сби, ббектерді кісі, тла деп айту иын. Есейіп, ер жетіп, з бетінше рекет ете алатын адамды ана кісі не тла дейміз. андай да болмасын бір іспен айналысатын, азды – кпті мір тжірибесі, білімі мен дадысы, икемі, дниетанымы, сенімі мен талам – мраты, баыт – бадары бар адамды тла деуге болады. Тланы леуметтік – психологиялы ерекшеліктерін анытау жолында негізінен Е. С. Кузьминні, А. А. Свинецскийді, К. Роджерсті, А. Маслоуды таы баса алымдарды тжырымдаулары бойынша тланы зін - зі баалауы, зіндік «Менін» баалауы, зіндік актуализациялануа талпынысы, оршаан ортаны субъективті абылдауы, леуметтік – психологиялы асиеттерін арастыруды маызы зор! Тланы оршаан ортамен арым – атынасы, жеткен жетістіктері мен ерекшеліктері кптеген жадайлара туелді, оларды тланы леуметтік есею ымымен тсіндіріледі. Шетел психологиясында тланы леуметтік есеюін «зіндік аяталу» терминімен белгілейді жне оны маынасын тланы з ммкіндіктерін ааруына жне дамытуына баыттылы деп сипаттайды. зіндік актуализацияланатын тла е алдымен дербестігімен, з мнді іске асыра алуымен, зіндік тжырымдауларымен, аиата талпынысымен сипатталады. Адамдар з жадайларын здері райды. Сонда леуметтік жадайды атысушыларды рекеттері райды. леуметтік орта здігінеен геретін ауа – райынан згеше болып келеді. Ол йі сияты, біз оны зіміз раймыз.

Ш.Айтматовты «Жмил» повестіні ндылытары."Жмил" повесі арапайым жандарды ізгілікке толы ке жрегін, асыл адамгершілік асиеттерін ашып крсетеді

Іріктеу.Негізгі талап-- іріктеп алынан жиынты бас жалпы жиынтыты рылымыны микромоделі болуы ажет.Іректеп алуды азіргі кезеде ылымда алыптасан дістері бар.Тадауды е негізгі дістері:1)механикалы тадау дісі. Басты жиынтытан бірдей аралытар арылы ажетті респонденттер саны аныталады (мысалы, рбір 10-ыншы);2)сериялы тадау дісі. Басты жиынты бірнегізді бліктерге блінеді жне рбір бліктен анытауа ажетті бірліктер пропорционалды трде алынады;3)ялы /кластерлы/ тадау дісі. Тадап алынатын объектілер кішігірім бірліктер ялары /кластерлер/, немесе топ.4)квотты тадау дісі. Респонденттер тадауы бірнеше крсеткіштер негізінде теді.Бл крсеткіштер жалпылай жиынтыты леуметтік-демографиялы жне де с.с. статисткалы крсеткіштерден растырылады.

Э.Гидденсті социологияа осан негізгі лесі.Энтони Гидденс /1938/ азіргі заманны крнекті британ социологы. Ол социологияда алыптасан рылым мен іс-рекет деп блінетін біржаты дстрді йлестірмек болды. Оны тжырымынша рылым іс-рекетсіз, іс-рекет рылымсыз мір сре алмайды. леуметтік іс-рекет рылымдарды тудырады жне де оларды жаадан ндіріп отырады. Ол осы мселені теориялы дегейде шешу шін «структурация» ымын ойлап тапты. Оны тжырымынша рылым леуметтік іс-рекетті іске араласуын амтамасыз етеді, ал леуметтік іс-рекет болса осы рылымды тудырады. Осыан длел ретінде ол мысал ретінде тілді алады. Тіл-бл луметтік рылым, ол жеке индивиттерге туелді емес секілді крінеді жне оан негіз де бар. йткені жеке индивидтер мірге келген кезде олар міндетті трде алыптасан ережеге байланысты сйлеп, жазып отырады. Бірата мірді талабына сай тіл де згеріске шырайды. Ескі сздер мытылып жаа сздер мірге келеді. Ал оларды мірге алып келген адамдар, яни басында олар тілді ережесіне баынса, енді олар тілді туелді жадай дрежесіне тсіреді.Гидденсті пайымдауынша адамдар туанынан леуметтік мірді тратылыын алайды. Оларда табиат пен леуметтік лемні тратылыына деген ттыным туанан алыптасан. Бл ммкін тнні з физиологиялы асиеттерін орап алу шін алыптасан жадай шыар. Сонымен атар адамдарды арасынан оамдаы алыптасан жадайа келіспейтіндері де кездеседі. Олар кп ойланады, з іс-рекеттеріні ойан масаттарына жеттіме, жо жете алмады ма соны арастырады. Егер де ол жеткізбесе, онда олар здеріні іс-рекеттерін згертеді. Ал ол дегеніміз оамдаы алыптасан арым-атынастарды згетрту. Гидденсті тжырымынша адамдарды оамдаы жріс-трыстары билік атынастарына байланысты.

Э.Дюркгеймні социологиялы кзарасы.Дау жан-жалды баыттаылар оамны даму негізінде ішкі арама-арсылытар жне соларды иелері топтар, таптар арасындаы крес жатады деген тжырым жасайды.«леуметтік факт» баытын олдаушы Э.Дюркгеймні (1858-1917) ымынша оам жеке индивидтерді ынытазарлыы арылы мірге келіп, мір среді. леуметтік фактілер адамдарды бірігін, оамны ттастыын сатап трады. Олар леуметтік нормалар, оамды моралді арапайым аиаты, отбасы міріні лгісі, діни ритуалдар мен ырымдар, дет-рыптар. Эмиль Дюргеймні (1858-1917)- француз социялогы, сологияны ылым, маманды жне оу пні ретінде алыптастырушыларды бірі. Францияны солтстік-шыысындаы Эпинал аласында 1858 жылы 15 суірде Раввин улетіні отбасында дниеге келді. Париждегі Жоары алыпты мектепті тамамдаан кейін,провинциалды лицейлерге бірнеше жыл бойы саба берді.1887 жылы Бордо аласындаы университетте леуметтік ылым жне педагогикаоытушысы ызметіне таайындалды.Он жылдан со ол бл жерде Фрациядаы е алашы ллеуметтік кафедрасын басарды. Дюркгейм зіні леуметтік кзарастар жйесін ран теориялы-методологиялы база “социологизм” деп аталды. Ол социологиялы реализмні бір трі деп есептеледі.Бл баытты басты ерекшелігі номинализмге арама-арсы ойылуына болды. Социологиялы реализм зіні парадигмасыретінде адамзат оамын ерекше шынды ретінде мойындау ажеттілігі мен міндеттілігін крсетті. Социология пайда болана дейін арнайы оу пн ретінде мндай леуметтік шындыты зерттеумен бірде-бір ылым саласы айналысан емес. Социологиялы діс ережелерінде Дюркгейм оамны психологиялы фактілерге сйкес келмейтін зіні жеке шындыы . леуметтік шындыты мндай ерекше сипатын мына фактіден круге болады, біз бл шындыты алауымыз бойынша жойып жібере алмаймыз.оам бізді ойларымыз бен тілектерімізге арама-арсы трады, себебі ол табиат объективттілігімен салыстыруа болатындай объевтивтілігімен ие, алайда ол екеуі бірдей емес. Длме-дл айтса, социологизм дербес жалпы социологиялы теория ретінде леуметтік мірге андай-да бір ерекше анытама беруге немесе тсіндіруге талпынбайды.Бл философиялы-социологиялы тжырымдаманы мні белгілі бір бастапы позицияны тжырымдауа саяды: яни ,адам болмысындаы леметтік шындыты басты жн ерекше маызын мойындау жне де б болмысты тсіндіруде социологиялы дістерді олдану. оам арапайым зіне тн ерекшелік ана емес, сонымен біге доминантты, жоары шынды деп мойындаландытан, оршаан лемде болып жатаны брін тсіндірудін социологиялы дісі е дрысы деп жарияланадыюОл зге дістерді не жоа шыаруы не жеке оиа ретінде зіне осып алуы тиіс. Социологизмні онтологиялы жаы, леуметтік шындыты баса да- физикалы биологиялы, психологиялы шындытара атысты автономия орнатуы болып табылады.Ол негізделген, траты жне белгілі бір задар рекетіне баынады. Осылайша,социялогияны зге ылымдардан ерекшелейтін, сондай-а зіні жеке зерттеу пні бар ылым салалары айналысатын фактілер тсіндірілетін жне баыланатын боланы сияты, оны да пні баыланатын жне тсіндірілетін болуы тиіс. Осыдан келіп “леуметтік факт теориясы” шыады. леуметтік шындыты мазмнын, Дюркгейм бойынша болмысты не экономикалы,не ытыты жне баса да фактілерін жатызуа болмайтын леуметтік фактілер райды.Бл леуметтік фактілерді мынадай з алдына дербес сипаттамалары бар: ылым мен дін арасындаы арым-атынас осы ылым саласы дамуыны “классикалык” кезедегі барлы социологтардын дерлік зерттеу таырыптар ішінен негізгілеріні бірі болады (бан билік етуші тапты стемдігі мен ол ран меншік формасын ныайта отырып,діни идеология леуметтік крылымнан келіп шыады деген тжырыммен шектелген Марксті осуа болмайды). XIX асырдын аяындаы леуметтік ылымдарда діни наным мен ылым арасындаы ымыраа келмейтін арама-айшылы туралы идея кш ала бастады,онын стіне оамды прогресті дамуына арай екіншісі біріншінілеуметтік мірдегі маызын тмндетіп дйекті трде ыыстырып шыарады. Дюркгеймге келетін болса ол негізінен бл айшылыты мойындайды,сонымен бірге,егер оамны барлы мшелерін біріктіруші андай да бір орта сенйм болан оам з рылымы мен оны райтын блшектер арасында жеткілікті трде мыты байланысты сатап алуа болатындыына кміл сенді.

Эксперимент.Аналитикалы зерттеу-социологиялы зерттеуді е иын жне е тере трі. Баянды зерттеу трімен салыстыранда, бл зерттеуді трі шиеленісті шешу жолын ана іздеп оймай, оны неден шыанын, алай пайда боланында зерттеуге де шамасы жетерлік. Бл зерттеу трі те лкен оамдарды зерттеуге кмектеседі. Мселен, ала, аудан, республика, мемлекет клемінде жргізіле береді. Бл зерттеу трінде эксперимент те олданылады. Мысалы: бл апаратты тбіне жету шін, социолог бір аны ситуацияны алады. Себебі, бл арылы байланыс факторларын таба алады. Бл зерттеу трін экспериментальды деп те атауа болады.Эксперимент ( лат. experіmentum – сынама, тжірибе), Тергеу эксперименті – азастан Республикасыны ылмысты іс жргізу кодексіні 203-бабыны ережелері бойынша жргізілетін тергеу рекеті, іске атысты мні бар деректерді тексеру жне натылау шін арнайы жасалатын тжірибе. Э. жргізу кезінде, атап айтанда, лдебір фактілерді абылдау, жекелеген рекеттерді жасалу, лдебір оианы болу ытималдыыны тексерілуі, сондай-а болан оианы реті жне іздеріні пайда болу тетігі аныталуы ммкін. Э. кугерлерді міндетті трде атысуымен жргізіледі. ажет болан жадайда Э-ке здеріні келісімі бойынша сезікті, айыпталушы, жбірленуші, ку, маман, сарапшы жне тжірибелік іс-имылдарды жргізетін адамдар атыстырылуы ммкін. Э. айта жаыртылып отыран оиалар немесе рекеттер болан жадайлара сас жадайларда жргізіледі. Психология жнінде ылыми-зерттеу жргізуде Эксперимент кеінен клданылады. Экспериментті артытылыы, бізге керекті рдіс пен былыс кашан крінеді деп ктіп отыруды ажеті жо. Эксперимент жасаанда психикалы рдістерді нерлым длме-дл крсететін оларды уаытын, ту шапшандыын т.б. лшейтін арнаулы аспаптар, аппараттар олданылады.