Теге баамыны алыптасу факторлары
азастан экономикасын лемдік экономикамен байланыстыратын негізгі буын – валюта саясаты мен лтты аша бірлігіні валюталы баамындаы згерісі.
азастандаы нарыты реформаларды ерекшелігі болып валюталы саясат мселесі, негізінен валюталы атынастара туелділік, яни лтты валюта баамын алыптастыру жне оны лемдік валюталы нарыта траты ызмет атаруы басты мселе.
Валюта баамын реттеу экономиканы даму дегейіне тікелей сер етеді. Валюталы реттеу дисконтты, девиздік, валюталы ор диверсификациясы, валютаны айналымдылыын реттеу, девальвация, ревальвация, валюта баамын реттеу саясаттары арылы іске асырылады. Валюталы шектеу жне валютаны айналым абілеттілігіні дрежесін адаалау валюталы реттеуді кімшілік дісі болып табылады. Сонымен атар, экономиканы жадайын сипаттайтын крсеткіштерді бірі – валюта баамы, валюта саясаты. Валютаны айырбас баамы саясаты – валюталарды сатып алу абілетін амтамасыз ету жне ішкі валюта нарыында валюталы алып – сатушылы (саудагерлік) операцияларды белсенді дамуына жол бермеу шаларын ескере отырып ралады. Бл саясатты масаты – барлы баса аржылы нарытарды дрыс ызмет етуі мен тегені ныайтуа жадай жасау.
Нарытаы шет елдермен арым – атынасты жасарту, одан рі дамыту барысында валюта баамы, оны тратылыы, айналыса тсу абілеті кптеген мселерді шешіп, біразын жеілдетеді. Сол себептен валюта баамын реттеу елді халыаралы саудада алатын орнын, даму арынын айатайтын бірден – бір шама болып табылады.
Баамды саясатты жргізген кезде азастан Республикасыны лтты Банкі траты трде згеріп тратын лемдік конъюнктура жадайларында отанды ндірісті бсекеге абілеттілігіне теріс сер етуі ммкін лтты валюта наты баамыны айтарлытай ауытуларына жол бермейді. Экономикалы жадайа байланысты азастан Республикасыны лтты Банкі теге баамыны икемділігін арттыру масатында зіні валюта нарыына атысуын одан рі тмендетуге мтылатын болады. аржылы тратылыты амтамасыз ету мселесіні де азастан Республикасы аша-кредит саясатыны негізгі міндеттеріне кіруіне орай, лтты Банк осы баытта барлы ажетті шараларды олданатын болады. аржы секторыны тратылыын амтамасыз ету масатында лтты Банк осы нарыты бкіл сегменттеріне мониторинг жне аымдаы жай-кйін баалауды жргізетді. андай да болмасын шараларды олдану жедел жзеге асырылады.
Теге баамыны ауытуына бiрнеше факторлар сер етедi. Елдi экспортты операциялары лтты валюта баамына ыпал ететiн басты факторларды бiрi болып саналады. азiргi стте сауда балансында лкен профицит байалуда. азастан аша трiнде импорттаана араанда кбiрек экспорттайды. Сондытан экспортты тсiм тегенi баамына ыпал ететiн озаушы кштердi бiрi болып табылады. Елiмiздi экспорт негiзiн уат кздерi: мнай, газ, газ конденсаты, металдар райды. Осыларды баалары валюта нарыында баа белгiлейтiн негiзгi факторларды бiрi болып табылады.
Сонымен бiрге, лтты валюта баамына сер ететiн келесi нрсе - бл кiмет жоспарлаан баам. азiргi стте, лтты валюта баамы нсыздануа ыпал етушi ралдарды бiрi болып саналады. кiметте екi арама-арсы мiндет бар. Бiрiншiсi - инфляция дегейiн баылау, оны жзеге асыратын бiрден-бiр рал - теге баамыны спеуi болып табылады.
Екiншiсi - отанды ндiрушiлердi олдау. Себебi, теге баамыны суiнен негiзiнен отанды ндiрушiлер зардап шегедi. Тегенi суi отанды тауарларды зiндiк ныны жоары болуына сер етедi. Ал бл з кезегiнде тауарларды бсекеге абiлетсiздiгiне келiп соады. Сондай-а, елеулi факторларды бiрi - экономиканы жоары долларлануына байланысты банктер мен аржы институттарыны сырттан доллармен арыз алуы. Бл аражаттар клемi тегеге айырбасталады. Яни экономикада бос доллар саны лаяды. Нтижесiнде доллар сынысы кбейедi де, доллар ны азаяды.
лтты банк тіркелген валюта баамын орната отырып, алдын ала белгіленген баам бойынша лтты валютаны сатуды немесе сатып алуды зіне міндеттейді. Бл жадайда ішкі тепе-тедікті алыптастыруа баытталан макроэкономикалы саясат шаралары детте, тлем балансыны о немесе теріс сальдосыны туындауына алып келеді. Тлем балансыны теріс сальдосы кезінде Б лтты валютаны нсыздануын болдырмау шін, валюта нарыында шетел валютасын сатады жне лтты валютаны сатып ала бастайды, яни валюталы интервенциялар жргізеді. Бл валюта резервтеріні жне аша базасы клеміні ысаруына алып келеді. Бл жадайда ынталандырушы бюджет-салы саясатыны салдарлары арастырылады (мысалы, мемлекеттік шыындарды арттыру немесе салытарды тмендету). Нтижесінде табыс седі жне бір уаытта пайыз млшерлемесі де артады. Табысты суі ашаа деген сранысты арттырады, ал пайызды жоары болуы ел ішіне шетел капиталыны аылуын ынталандырады, ол болса жалпы аланда тлем балансыны о сальдосын алыптастырады.
Осы жадайлара байланысты азастанны 2007 жылдан бастап азірге дейінгі аша-несиелік жне валюталы саясатыны жадайын талыласа:
1) Тегені 2006 жылды аяында бір АШ доллары шін 127 тегені раан номиналды баамы 2007 жылы суірде бір доллар шін 120,1 тегеге дейін ныайды, ал 2007 жылы маусымны аяына дейін бір АШ доллар шін 122,31 тегені рады. Капитал нарытарындаы аламды дадарысты крінуі 2007 жылы тамыздан бастап азастан банктері шін сырты ресурстарды тарту жадайыны айтарлытай нашарлауына жне нтижесінде азастан Республикасы экономикасыны жмыс істеуі жадайыны згеруіне алып келді. 2007 жыл тлем балансыны аымдаы шотыны дефициті 5,3 млрд. АШ долл. астам болды. азастан Республикасы лтты Банкіні алтынвалюта резервтері 2007 жылы тамыз – желтосан аралыындаы кезеде 6,0 млрд. АШ долл. дейін тмендеп, желтосанны аяында 17,4 млрд. АШ долл. рады.
2) 2008 жылды аяында – 2009 жылды басында ішкі валюта нарыында теріс девальвациялы ктулерді едуір суі байалды. Бл ретте азастан Республикасыны лтты Банкі айырбастау баамыны тратылыын амтамасыз ету жне наты емес длізді бір АШ доллар шін 120 теге ±2% шегінде сатау жнінде айтарлытай кш салды.
2008 жылы азаннан бастап 2009 жылы апан аралыындаы кезені зінде азастан Республикасыны лтты Банкі тегені айырбастау баамыны тратылыын амтамасыз етуге 9 млрд. АШ долларынан астам аржы жмсады. Алтынвалюта резервтеріні клемі осы кезеде 10,4%-а тмендеді.
2008 жылы доллар позициясындаы биржалы сауда-сатты клемі 2007 жылы осындай крсеткіштен 26,3% 11,7 млрд. доллара дейін асып тсті.
Биржадан тыс валюталы нарытаы резидент банктерді ммілелер клемі 19,6 млрд. доллара дейін 126,4% лайды.
1 сурет. Тегені АШ долларына, еуроа жне ресей рубліне баамны згеру динамикасы.
Ресей рублімен жне еуромен жасалан операцияларды валюталы нарыты биржалы жне биржадан тыс сегменттеріні айналымында шамалы лесі болды. Биржалы нарыта ресей рублімен жне еуромен жасалан операцияларды клемі 11,5% жне 62,9% тиісінше 106,7 млн. ресей рубліне жне 18,6 млн. еуроа дейін азайды. Биржадан тыс валюталы нарыта ресей рублімен жне еуромен жасалан айырбастау операцияларды клемі 12,1% жне 15,4%, тиісінше, 1306,8 млн. ресей рубліне жне 87,1 млн. еуроа дейін азайды.
3) Алайда, 2009 жылды басында лемдік экономикада алыптасан ахуал, оны ішінде азастан Республикасыны сауда-ріптес елдері валюталарыны девальвациясы жне азастанды экспортты негізі болып табылатын энергия ресурстары бааларыны айтарлытай тмендеуі тлем балансыны 2009 жылы крсеткіштеріні тратылыын амтамасыз етпеді жне оларды крт нашарлауына келіп соты.
азастан Республикасыны лтты Банкі 2009 жылы апанда тегені айырбастау баамыны бір АШ доллары шін 150 теге +/-3% дегейіндегі жаа длізін белгіледі. Бл нарытаы девальвациялы ктулерді тмендетіп ана оймай, отанды ндірушілерді бсекеге абілеттілігін айта алпына келтіруді жне алтынвалюта резервтерін сатауды амтамасыз етті.
Осы шараларды, сондай-а азастанды экспортты негізгі позияцияларыны лемдік бааларыны алпына келуі нтижесінде ішкі валюта нарыындаы ахуал тратанып, 2009 жылды аяында лтты валютаны ныаю рдісі байалды. азастан Республикасыны лтты Банкі алтынвалюта резервтеріні клемін толытыра алды. 2009 жылды аяында ол 23,2 млрд. АШ долл. рады, бл 2008 жылмен салыстыранда 16,8% арты.
4) 2010 жылды 9 айында тлем балансыны аымдаы операцияларыны шоты 4,7 млрд. АШ долл. (немесе ЖІ-ні 5%) профицитпен алыптасты. азастана келетін тікелей шетелдік инвестицияларды келуі жаласыып, оларды клемі 2010 жылы 9 айды орытындылары бойынша 8,2 млрд. АШ долл. рады.
азастан Республикасы лтты Банкіні шаралары, сондай-а азастанды экспортты негізгі баа станымына олайлы баа конъюнктурасы ішкі валюта нарыындаы траты ахуалды саталуына ыпал етті. Осындай жадайларда 2010 жылы 5 апаннан бастап азастан Республикасыны лтты Банкі теге баамы ауытуларыны длізін кеейтті: 150 теге/доллар (+)10% немесе 15 теге, (-)15% немесе 22,5 теге. Бл дліз 2011 жылы 20 наурыза дейін деп белгіленді.
2010 жыл ішінде тегені АШ долларына атысты айырбастау баамы азастан Республикасы лтты Банкіні ішкі валюта нарыына барынша аз атысуымен, берілген дліз шеберінде алды. Бл ретте лтты валютаны ныаю рдісі байалды.
2010 жылы азастан Республикасы лтты Банкіні пайызды ставкаларыны длізі згеріссіз алды. Жыл бойына осы длізді жоары шегі болып табылан ресми айта аржыландыру ставкасы 7,0% дегейінде саталды. Банктерден тартылатын депозиттер бойынша, аша нарыындаы ыса мерзімді ставкалар длізіні тменгі шегі болып табылатын ставка 7 кндік депозиттер бойынша 0,5% жне айлы депозиттер бойынша 1,0% рады.
азастан экспортыны негізгі баптарыны олайлы баа конъюнктурасы сырты сауда клеміні лаюына себепші болды. Алдын ала деректер бойынша 2011 жылы тлем балансыны аымдаы операцияларыны шоты 13,6 млрд. АШ долл. (немесе ЖІ-ні 7,3%-ы) млшеріндегі профицитпен алыптасты. азастана тікелей шетелдік инвестицияларды келінуі жаласуда, оларды клемі 2011 жылды орытындылары бойынша 13,1 млрд. АШ долл. рады.
2009 жылды соынан басталан лтты валютаны ныайту рдісі 2011 жылды басында да жаласты. Бл ретте нарыта теге баамыны ауыту диапазоны айтарлытай тар болды жне оны мндері 2010 жылы апанда кеейген валюталы длізді шекті мндеріне жаындаан жо. Тиісінше, 2010 жылы валюталы длізді болуы айтарлытай рл атаран жо. Осыан байланысты 2011 жылы апанны соында азастан Республикасыны лтты Банкі валюталы длізді алып тастай отырып, тегені басарылатын згермелі айырбастау баамыны режиміне туді жзеге асырды.
2011 жылды ортасында лемдік нарытаы ахуалды аздап трасыздануынан жне мнай баасыны тмендеуінен болан баам былмалылыы лайды. 2011 жылы мамырдан бастап теге баамыны лсіреу рдісі байалды, ол 2011 жылы тамызда жне ыркйекте кшейді.
2012 жылы тлем балансы аымдаы операциялар шотыны профициті 2012 жылы 9 айда 2011 жылы осындай кеземен салыстыранда 30,5%-а тмендей отырып, 7,8 млрд. АШ долл. дегейінде алыптасты.
азастан экспортыны негізгі баптарыны лемдік баалары 2012 жылы барынша жоары дегейде алыптасты. Нтижесінде ішкі валюта нарыындаы ахуал траты болды. Теге баамы 2012 жылы бір АШ доллары шін 147,50 – 150,86 теге шегінде ауытыды. 2012 жылы тегені АШ долларына айырбастау баамы номиналды крсетумен 1,6% бседеді.
2012 жылы азастан Республикасыны лтты Банкі баамды саясатты басарылатын згермелі режим шеберінде жзеге асыруды жаластырды.
былмалы (алымалы) валюта баамы кезінде Б валюта нарыына араласпай-а, лтты валютаны айырбас баамына (сйкесінше, таза экспорт клеміне де) тлем балансы тратананша дейін згеруіне ммкіндік бере алады. Мндай баам кезінде Б-ті валюталы резервтері мен аша базасы шамалары згермейді. Яни, елде еркін былмалы айырбас баамы олданылса, онда тлем балансыны тзетілуі мемлекетті араласуынсыз автоматты трде амтамасыз етіледі.
былмалы валюта баамы кезінде тлем балансыны тапшылыын жою шін лтты валютаны баамы тмендеуі тиіс. Б валюта нарыыны ызметіне араласпай-а, айырбас баамыны еркін былуына ммкіндік береді, соны салдарынан валютаны нсыздануы таза экспортты суін ынталандырады, жне сйкесінше, жиынты сраныс пен лтты табыс лаяды. Табысты суі ашаа деген сранысты арттырып пайыз млшерлемесін сіреді.