ЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ЖМЫСТАРЫНЫ САТЫЛАРЫ ЖНЕ ЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУДІ БАЫТТАРЫ
Зерттеуді масаты: ылыми-зерттеу жмыстарыны сатыларын жаттау.
ылыми зерттеуді масаты-жан-жаты, яни былыс немесе процесті, объектіні дрыс (наты) оыту; ылымдаы тану тсілдерін жне принциптерін игеру негізінде оларды рылымын, байланысын жне атынасын оыту; сонымен атар адамзат орытындысы шін ндіріске ажеттіні діру жне оны абылдау.
Кез келген ылыми зерттеу зіні объект жне затынан трады. ылыми зерттеуді объектісі материальды немесе идеальды жйе болып табылады. Зат – ол жйені рылысы, яни жйе іші немесе жйе сырты элементтеріні зара серлесу задылыы жне ртрлі асиеттер, сапалар жне т.б. даму задылытары.
ылыми зерттеулер ауылшаруашылыы шін маыздылы дрежесі жне жалпы ндірістік байланысы трлері бойынша блінеді. (классификациясы). Сонымен атар масаты бойынша; зерттеуді жру затыы жне аржыландыру кздері бойынша да жіктеледі. Ттас ылым жйесін райтын ылыми пндерді шартты трде жаратылыстану, леуметтік жне техникалы ылым деп лкен ш топа блуге болады. Бларды арасында ата шекара жо, біратар ылыми пндер аралы жадайда алыптасан. Мысалы, техникалы ылым мен леуметтік ылымны тйіскен жерінде – техникалы эстетика, жаратылыстану ылымы мен техникалы ылымыны тйіскен жерінде – астроботаника, ал жаратылыстану ылымы мен леуметтік ылымны тйіскен жерінде экономикалы ылымдар алыптасан. ылымны ерекше маызды рл атаратын салалары – математика, апараттану жне басару теориясы болып табылады. ылымны белгілі бір саласында дстрлі зерттеулер жргізілуімен атар, пнаралы, кешенді зерттеулер жргізу азіргі ылымны ерекше даму баыты болып табылады. Мысалы, табиатты орау мселелерін зерттеуде осы баытты маызы айын болып отыр. Мнда биология мен техникалы ылымдар, жер туралы ылым мен медицина, экономика мен социология тйісіп, мселені бірге зерттеуде. зіні алан баыты, тікелей мірге атынасына байланысты ылымды іргелі жне олданбалы деп блу дстрі алыптасан. Іргелі ылым саласыны міндеті оамды, дниені, табиатты тсіндіретін задарды тану. Бл задар мен рылымдар «таза кйінде» зерттеледі, оларды тікелей пайдалану ммкіншілігі шартты емес. олданбалы ылымны тікелей масаты – іргелі ылымны ашан жаалытарын танымды, леуметтік-практикалы мселелерді шешуге олдану болып табылады. Яни оны міндеті – аиатты тану ана емес, леуметтік сранысты анааттандыру. олданбалы ылым теориялы та, практикалы та баытта дамуы ммкін. Мысалы, азіргі физикада электрдинамика мен квантты механика іргелі ылым саласы, ал осыан осымша натылы пндік саланы тану шін теориялы олданбалы физиканы трлі салалары (металл физикасы, шалаткізгіштер физикасы, т.б.) алыптасан. Ал оларды нтижесін одан рі практикада олдану шін, р трлі практикалы олданбалы ылым (металтану, шалаткізгіш технологиясы, т.б.) пайда болды, блар тікелей ндіріспен байланысты алыптасан. Барлы техникалы ылымдар олданбалы ылым саласына жатады. азастанда ылымды йымдастыру алашыда р трлі ылыми-зерттеу мекемелерінде жне біратар жоары оу орындарында шашыраы кйде жргізілді. 1945 ж. азастан ылым академиясы рыланнан кейін, ылыми-зерттеу институттарыны бірыай ттас жйесі алыптасты. ылым академиясы рыланнан бергі уаытта онда лкен зерттеу жмыстары жргізілді; ндіріске нды жаалытар енгізілді.
Жалпы ндірістік байланыс трі бойынша ылыми зерттеулер мына жмыстара блінеді: жаа технологиялы рдістерді ру баыттары, машиналар, конструкциялар, ндірісті тиімділігін арттыру, ебек жадайын жасарту, жеке тланы дамыту жне т.б.
Масаты бойынша ылыми зерттеу ш трге блінеді: фундаменттік, негізгі жне игеру.
Фундаменттік зерттеу- зерттеуді жаа принциптерін руа табиатты жне жаа былысты ашу жне оуа баытталады. Оларды масаты болып- адамзат тжірибелік рекетін олдану ммкіндігін жне оамны ылыми білімін кеейту болып табылады.
дебиет:Грушко И. М., Сиденко В. М. Основы научных исследований. Харьков, 1983; Пальчевский Б. А. Научное исследование: объект, направление, метод. Львов, 1979.
Негізгі зерттеу- адамзат рекетіні тсілдері жне жаа байыры заттарды ру шін табиат задарын олдану тсілдерін табуа баытталады.
Масат- адамзат тжірибелік рекетіндегі, фундаменттік зерттеу орытындысында алынан, ылыми білімді олдануды алыптастыру. Негізгі зерттеу негізінде ылыми тсініктен техникалы тсінік пайда болады. Негізгі зерттеу з кезегінде: іздеу, ылыми зерттеу жне тжірибелі-конструкторлы жмыстар болып блінеді.
Іздеу зерттеу жмысы- фундаменттік зерттеу орытындысында сынылан, жаа техника жне технология негізіні тсілдерін ру жолдрын іздеуге, объектке сер етуші факторларды руа баыттталады. ылыми-зерттеу жмыстар орытындысында жаа технологиялар, тжірибелі ондырылар, ралдар жне т.б. рылады. Тжірибелі-конструкторлы жмыстар масаты- конструкцияны логикалы негізін анытайтын конструктивті сипаттамаларды тадау болып табылады. Фундаменттік жне негізгі зерттеу орытындыларынан жаа ылыми жне ылыми-техникалы апараттар туындайды. Мндай апараттарды ндірісті игеру шін ажеттті формаа айналдыру рдісін детте, игеру деп атайды. Ол жаа техника, материал, технологияны руа баытталады. Игеруді соы масаты- зерттеу материалдарын дайындап, оларды олдану болып табылады.
ылыми зерттеуді ауылшаруашыляыы шін маыздылы дрежесі бойынша: мемлекеттік жоспар бойынша министрлер кеесі; жалпыылыми- техникалы бадарламалар; Республика жоспары; ылым жне техника бойынша азастан мемлекеттік комитеті.
- ндіріс министрі жне ведоство жоспары бойынша орындалатын жмыстар;
- ылыми-зерттеу мекемелер жоспары жне инициативі бойынша орындалатын жмыстар.
ылыми зерттеу жмысы аржылыандыру кзі бойынша: мемлекеттік, келісімшарт жне аржыландырусыз болып блінеді. Мемлекеттік ылыми зерттеуді мемлекет тарапынан аржыландырады. Келісімшартты ылыми зерттеулер белгілі бір мекеме арылы келісім бойынша аржыланады. Мндай мекемелерге ндірістік жне ылыми-зерттеу мекемелері жатады. 30
аржыландырусыз зерттеулер белгілі бір бірлестікпен келісім бойынша жзеге асады.
р ылыми зерттеу жмыстарын белгілі бір баытта жргізуге болады.
ылыми баыт деп- зерттеу облысында жретін ылыми комплекс немесе ылымны зін айтады. Осыан байланысты оларды: техникалы, биологиялы, социольды, физико-техникалы, тарихи жне т.б. баытта бледі. Техникалы баыта- техникалы термодинамика облысындаы зерттеуді жатызуа болады; биологиялы баыта- биохимия немесе гендік инженерия жне т.б. облысындаы зерттеуді жатызады.
Сол сияты, арнайы ылым немесе арнайы ылым заттары ылым баытыны негізі болып табылады. Сонымен атар зерттеуді арнайы тсілдері жне техникалы рылыстар (мысалы: газтрбалы рылыс жне т.б.) да жатады.
ылыми баытты рылымды бірлігі болып комплесті мселелер, мселелер, таырыптар жне ылыми сратар табылады. Комплексті мселелер- бірдей масатта бірлескен мселелер бірлігін айтады. Мселелер- оамдаы пайда болан теориялы жне тжірибелік есептер шешімдерін айтады. Социальды-психологиялы мселелер позициясы- бл білімге оамды ажеттілік пен оны белгілі жолдармен алудаы арама-арсы байланыс жне білім мен білімсізді зара байланысы. Мселе адамзат тжірибесі иындытара кездескен жадайда немесе масата жетуде «ммкін емеске» тірелген кезде туады. Мселелер: крделі, лтты, региональды, ндірістік, ндірісаралы болып келеді. Мысалы, оршаан ортаны орау крделі болып саналады, себебі оны шешу жалпыадамзат ажеттілігін анааттандыруа баытталады. Аталандардан баса мселелерді жалпы жне арнайы болып блінеді. Жалпы мселеге жалпыылыми, жалпыхалыты жне т.б. жатады. Жалпыхалыты мселеге: машина жйесі жне энерго- жне материалжинаушы технологиялы процестерді кіргізу; жоарысапалы жалпы ебекті ктеру жне профессиональды шеберлік; елді ауылшаруашылы комплексіні динамикалы жне пропорциональды бірдей дамуын амтамасыз ету жне оны барлы звеноларыны жне т.б. тиімді зарасерлесуі.
Арнайы мселелер белгілі бір ндіріс немесе мекемелер шін сипатталады. Мысалы: клік ндірісі шін жаар майды немдеу жне жанармайды жаа трлерін табу болып табылады.
ылыми зерттеу таырыптары- мселелерді белгілі бір блігі болып табылады. Зерттеу орытындысында таырып бойынша ылыми сратарды белгілі бір шеберіне жауаптар алынады. Жауаптар орытындыларды жалпылау жйесі ылыми мселелерді шешімдерін береді.
ылыми сратар деп- детте ылыми зерттеу таырыбына атысты са ылыми есептерді айтады.
ылыми зерттеу баыттарына мысалдар:
1. Тарих ылымдары: «Мдени мра» орталыы:
2. Педагогикалы ылымдар: Ы.Алтынсарин ат. БА ресурсты орталы:
3. Жаратылыстану ылымдары: Айматы экология жне табиатты пайдалану мселелері орталыы:
4. Филология ылымдары: Тіл дамыту орталыы:
5. Экономикалы ылымдар:
Экономикалы зерттеулер орталыы:
• Экономикалы ауіпсіздікті сатау мен ндірістік дерісті адаалау масатында аймата экономикалы ылыми-зерттеу жмыстарын ткізу;
• Экономика мселелері бойынша инвестициялы жобалар мен бадарламаларды жзеге асыру.
6. БМУ Жас алымдар кеесі:
ылыми жне олданбалы зерттеулерді дамыту орталыы:
• Дарынды жастарды бастамаларын олдау, ызыушылытарын арттыру жне оларды инновациялы іс-рекеттері мен белсенділіктерін демеу;
• конференциялар, конкурстар, форумдар жне трлі дегейдегі олимпиадалар ткізу;
• семинар-тренингтер, дрістер, дгелек стелдер ткізу.