Территорияны рекреациялы баалау дістері
Жоспар
Кіріспе
Территориялы рекреациялы баалау дістері
Туристік ресурстара баа беруді негізгі ш трі
Технолигиялы баа беру
Орытынды
Пайдаланылан дебиеттер
Территорияны рекреациялы баалау дістері
Демалыс пен туризм шін табии ортаны ресурстарына баа беріп, жарамдылыып анытау — туризм географиясыны е басты масаты. Мдениет пен тарих объектілеріні туристік-рекреациялык ресурстардаы маыздылыына арамай, табиги жадайларды алатын орындары да ерекше, себебі рекреация мен туризмні дамуына негізі алышарттар жасайды. Сондыган, отанды жопе шетслдік зертеушілер ертеден-а гсографиялы дебиеттерде туристік-рекреа-циялы ресурстарды табии жаыгіа баа бергсн.
Рекреациялы табии алышарттары деп е алдымсн табии-территриялы жне аквальды кешендерді ор трлі дрежелерін айтатын болса, оларды компоненттері меп жеке асиеттерін, оны ішінде — аттрактинтік, коюлы пен ландшафт ыргагы, ксдергілерді жою ммкіндігі, географиялы ерекшеліктерін жне таы баскаларын атап корсстуге болады.
Демалыс пен туризм шін табии жагдайлара бага бсру те иын. Емдеу ресурстарына баа беруден айырмашылыгы, бл жерде келесі факторлар арылы айындалады: табии ландшафтарды тартымдылыы, оларды ктпегенділігі, экзотикалыы, айталанбайтындылыы.
Баа субъекті мен объектіні озара атыпасыи крсетсе, онда баа беру рсті тмендегідей міндетті кезецерден трады
1) объектіні болу, табии кешендердіц компонентері мен асиеттерін баалау;
2) субъектіні болу, соны позициясы бойынша баалау Рекреациялы ресурстарды бага беру субъектісі ретінде туризм жиі ала шыады: 3) баалау лшемін растыру, масштабы мен зерттеу масатын, содай-а субъект асиеттерін анытайды;
4) градациялы баа беру шкалаларынын, параметрлерін сасау. Бл градация синтетикалы сипата ие, себебі осы шкалалар баалауды озі. Шкшіалар субъектімен объектіні зара катынасыны баасын крсетеді. Бндайда шкаланы сатысыны саны жонінде сратар туады. Кбінесе 3-4 Немесе 5-6 сатылар олданылады. рбір саты берілген объектіні асиеті мен субъектіні жадайы арасындаы зара серлесу арындылыыны крсеткіші болып табылады.зара серлесу кші аздан кштіге дейін згеруі ммкін.
Бес сатылы баа шкаласы рекреация шін келесідей градацияны осады: 1 - е олайлы; 2 - колайлы; 3 - біршама колайлы: 4 - аз олайлы; 5 - олайсыз.
1.1.Туристік ресурстара баа беруді негізгі ш трі бар:
1. Медико-биологиялы (физиологиялы) — демалысты уйымдастыру шіп табиги ландшафты ортаны комфортты ережесін табу;
2. Психолого-эстетикалы — табии ортаны табиаггы жне модени-тарихи объектілерді демалушылара аттрак-і иіітік эмоциялы осерлеріне талдау жасау;
3. Технологиялы — арнайы жне кешенді ТРЖ руды ммкіндіктерін, туризмні р трлі трлерін йымдастыру шін ресурстарды жарамдылыын анытайды. Ресурстарды жалпы баалылыын анытау. шін, оларды трлерін тиімды пайдалану шін рекреациялы ресурстарды кешендік трі барлы ш турлі бааны йлесімді болуын керек етеді.
Баа беруді медико-биологиялы трі-табии факторлар-ды адам организміне серін корсетеді. Бл жагдайда рекреантты организм шін комфорттылыы бааланады. Мсдико-биологиялы баа бергенде климат басты роль аткдрады. Климатологгар мен курортологгар демалушылар мен туристерді климатты ресурстарына баа беруге толы жйсде сипатталан дістер берен (Чубуков, 1975). Климат дегеніміз белгілі бір аудандара лайыты ауа райыны коп жылды режимі. Оны адама сері натылы ауа райы арылы беріледі.
Ауа райыны кешенді серіне жауап ретінде басты баа адам организміні жадайы болу керек. Сондытан, климата рекреациялы баа беру адам оранизмініц метеорологиялы факторларга баііланысын тексеру болма Шартты температура ілімімен "комфорт зонасы" б.ійла-пысты, кптеен адамдар ушін 17° пен 23° арасында болады. Белсенді рекреанттар шін "комфорт зонасы" 12° пеп 16° арасындаы эквивалентті-серлі температурада болады.
Адам организміні жасы кйде болуы келесідей температура мен ауа ылалдыыны йлесімінде болатындыы аныталан
Температура, Шартты ылалдылы.
°С %
20 85
25 60
30 44
35 33
Комфортты жадай — денеге те жаымды."1-33° температурадаы жылы сезім, бл жадайда адам ыстыты да, суыты да сезбейді. Оны белгілі бір молшерге тмендеуі адам денесіні белгілі бір млшерде салындауына сер етеді. Ысты ауада температураны реттеу механизмі арылы адам терлеп-тепшісе, суы ауада тері температурасыныц орта олшем молшсрімен багаланады. Осы соысына баііла-нысты Е.М. Ратнер (1967) ауа райы грлерін баылауда кездссетін жайларды кластарга болді.
Корсетілген дістемені олданып, біратар олданбалы масаттарды шешуге болады: климат жадайыны олайлылыына байланысты демалу, туризм, емдеу шін география-лы аудандар жасауа болады. Климата медико-биологиялы бага беру жмысында е негізгі корсеткіш - адам оргаиизмі шін олайлы ортаны затыы.
Психологиялы-эстстикалы баа бергенде адамга тібии ландшафт пен оны компонентгеріні ерекше осерлерін багшіайды. Ол адамны табии кешенге эстетикалы реаісция-сымен аныгалып ана ояды. Соы жылдары психологтар, социологтар жне географтар ландшафты эстетикалы асиетін лшеу шін біркдтар крсеткіштер сынды. Сонымен, АКДІ-ты лтты паркінде туристерді орналасуы туралы зерттеуді нтижесі корсеткендей, е жоары тартымдылык сер алатыны — шектік зоналар мен фокустік пунктер.
Шектік зоналар деп р грлі екі ортаны арасындаы шекаралы сызыты айтады: су
рлы (атты сер), орман - алакяй (орташа сер), тбешіктер - жазы (нашар сер). Осындай баылауларды арасында біршама санды крсеткіштерді шыаруа ммкіндіктер туды, жеке аланда "шектік" сері дегеп территорияны аныты крсеткіші: Нш.. = ш I 8, мнда І.ш
шсгтік сызытыц зыпдыы, 3 — территорияны колемі. Герриторияны фокустік пунктгермен анытыы кобі-песе бедерлік сипата байланысты.
Коптсген зерттеушілерді айтуынша, эстетикалы к.ііді.ілык, ландшафты морфологиялык рылымына, табигат пеизаждарыны элементтеріні ртрлілігіне тоуелді. Міне, осылар "табиат пейзаждарыны ртрлілігі" деген тсінік енгізеді. Блар келесіден трады: 1 — табии кешенні ішкі крылымынан; 2 - баса да-' табии кешендермен сырты байланыстан.
Табиат пейзаждарыны ішкі ртурлілігі — ландшафт морфологиясыны ішкі рылымы арылы аныкталады (жер бедері, сімдік трлері, гидрологиялы ерекшеліктер, р трлі компоненттерді зара байланыстары арылы жне т. б.).
Табии кешендерді эстетикалы ішкі асиеттері мынадай крсеткіштермен де сипатталады: орманны тыызды дврежесі, ааштарды толытыы, орманны жік абаты, балауса орман ааштарыны молдыы жне т. б. Тегістіктегі орманды аудандар шін басым белгі — кеістікті оныстану дрежесі. оныстану пайызына байланысты кеістік аіпы, жартылай ашы жне жабы болып блінеді. Мысалы, орманны тыыздыы 50% асанда ландшаф-гы эстетикалы асиеті оте тмендейді. алы орманмеи рекреант жаяу жргенде жылдам шаршайды жне табиат пейзаждарыны згерістсрін дрыс абылдай алмайды. Ашы кеістік ртрлілік жаын амтамасыз етпейді.
Табиат пейзаждарыны сырты ртурлілігіне келесілер жатады: бірден крінетін крші табии кешендердін саны, сырты табиат пейзаждарын абылдау брышыныц тікелсй жне клдене млшері, тередік перспективасы, ккжиек сызыктарын кесіп оту, сондай-а кеп орынны болуы арылы сырты табиат суреттерін жасы кере алады. Мысалы, паулы аудандарда е жоары бааны тау шындары алуы керек, йткені солар арылы барлы табии кешендер кабылдапады, е томенгі бааны — тау шаталы алады.
1.2.Технолигиялы баа беру-адам мен табии ортаны зара серлері рекреациялы іс-рекетте "технология" арылы ерекшеленеді. Демек, бааны бл трі екі аспектіні амтиды. Бір жаынан, бкіл рекреациялы жйені жмыстарыны ммкіндіктерін бааласа, екііппі жагынан территорияны игерудегі инженерлік-рылыс ммкіндіктерін баалайды.
Копшілік географтарды пікірі бойынша, территорияны туристік-рскреациялы ресурстарына баа беруді е жасы негізі — ладшафт картасы болады, йткені бндай жадайда баалау объектісі синтетикалы бірлік (территориялы табии кешендер) болады.
Баа беру жмысыныц орытынды кезеі — бл бааны трін табу. азіргі жадайда баа беруді екі трі бар: сапалы жне баллды.
Орытынды
Рекреациялы масат шін табиат жадайларына объективті баа млшерін берумен лемні кптеген елдеріні алымдары айналысуда. Сондай зерттеулерді ішінен оте жоары іл аударуа жататыны, бізді кзарасымызша, Д.И. Мухинаны "Табии кешендерге технологиялы баа беруді дістері мен принциптері" атты ецбегі (1973), бда рекреациялы баалау шін дістемслік сыныстар келтірілген жоне КСРО- табии провинцияларына рекреациялы баа беру дістемелері туралы Ю.А. Веденина мен Н.Н. Мирошниченконы жумысы (1969) бар. Е.В. Ефременконы (1980) айтуынша, кешенді бааа келесілер кіруі керек.
1 - табиатты ммкіншіліктері;
2 -территорияны мдени игеруді дрежесі;
3 - экзотикалылы;
4 - туристік ммкіншіліктегі ртрлілікті дрежесі;
5 - тарихи-мдени объектілер;
6 - трмысты ызметтер:
7 - йгілілік дрежесі мен дстр,
Осы факторларды ішінен біреуіні басымдыына арай рекрсациялы іс-рекетті функциялы трін блуге болады.