I.I Мемлекеттік басару аидаттарыны трлері

I. Мемлекет басару аидалары.

Мемлекет – дегеніміз белгілі бір территорияа иелік ететін, жергілікті халыа еркін дамуына ммкіндік беретін,жоары дрежеде йымдасан, крделі йым. Кез – келген мемлекет институттарыны бірі – халы (мемлекет азаматтары)пен оам. Мемлекет ішінде тртіп сатау шін, атарушы органдар арылы, мемлекет басару ажет.

Басару - дегеніміз реттеуге, орауа, ойылан масата сай нысанны жйесін згертуге немесе жоюа баытталан, субъектіні нысана рекет ету процессі [1] .

аида - латын тілінен негіз, бастау мен ереже дегенді білдіретін термин.

Мемлекет басару аидасы мемлекет басару жйесіні негізгі элементі мен басарушылы бастамасы ретінде олданылады. Мемлекет басару бл мемлекет сияты жоары дегейде йымдасан крделі былыс. Мемлекет реттеу мен басару белгілі задылытар мен аидалар арылы жзеге асатын процесс. Мемлекеттік басару аидаттары – басару органдары сйенетін, басшылы бастамасы, яни мемлекет басару шін олданылатын ережелер. Ол белгілі задар жйесі мен нормативтік актілерде зады трде бекітілген. Мемлекет басару аидаттары: леуметтік – ыты жне йымдастырушылы трге блінеді.

Мемлекет басарудаы аидаларды ажеттіліктерін келесідей сипаттауа болады:

1. аидалар басару тжербиесі шін болжам ретінде олданылады.

2. Басарушылы атынастарды ыты реттеу шін олданылады.

3. Мемлекет басарудаы ыты негізіне тратылы береді

4. Басару аидалары мемлекет ызметшілері, лауазымды адамадар мен азаматтара трбиелік серін тигізеді.

5. Мемлекет басаруды фундамент рлін атарады.

I.I Мемлекеттік басару аидаттарыны трлері

леуметтік – ыты мемлекет аидасы келесі институттардан трады:

1. мемлекет органдарымен абылданан, демократия нормативтік актілерге негізделген демократиялы орталышану аидасы.

2. Мемлекет территориясында тратын барлы лт кілдеріні те ыы - лттарды тедігі аидаты.

3. Мемлекет басару органдарыны іс - рекеттері белгілі жоспар, стратегия мен бадарлама шеберінде ызмет ету - жоспарлы аидат.

4. оам пікірімен санасу - бараны, халыты басаруа араласуы аидаты.

йымдастырушылы аидаты келемі институттардан трады:

1. ызметтер мен аидаларды реттеу аидасы.

2. зіреттілік шеберінде жауаптылы аидасы.

3. Мемлекет басарудаы салааралы пен ауматы бастамаларды біріктіру аидасы.

4. Мемлекеттік органдарда тменгі орган жоары органа баынушылы негіздерді йлестіру аидасы.

5. Кпшілік пен жеке басару дістеріні біріктіру

II. Мемлекет басаруды негізгі жне салааралы аидалары.

Кез – келген мемлекетті негізгі аидалары задар жинаында немесе Конституцияда бекітілген. Конституция – мемлекет басару ережелеріні басты айнар кзі. Ол мемлекет саяси басаруыны аидаларын анытайды. Осыдан мемлекет басару аидаларын:

1. Негізгі Конституциялы аидалары;

2. Салааралы аидалары.

Бл екі тр бір-біріммен тыыс байланысы бар, бір тпкілікті жйені райды.

Мемлекет басаруды Конституциялы Негізгі аидасы

ü мемлекеттік билік пен басару билігі;

ü задылы;

ü мемлекет мддесі алдындаы азаматтарды ытары, бостандытары мен зады мдделеріні басымдыы (приоритет);

ü мемлекеттік басаруды атысуа азаматтарды те ытыы;

ü мемлекеттік басарудаы оамды пікір мен жариялылыты есебі;

ü Ауматы – салалы; мемлекеттік басарудаы орталытандыру мен орталысыздандыруды тиімділігі;

ü Халыаралы іскерлік.

Мемлекеттік билік пен басару билігі аидасы – мемлекетті саяси мні мен оны баыныштылы серіні оамды жйеге серін крсетеді. Билік зін мемлекеттік басару, мемлекет сипаттамасыны ажырамас компоненті ретінде крсетеді. Ол Конституция мен Задар арылы жзеге асырылады.

Задылы аидасы мемлекеттік органдары мен оны ызметшілері, лауазымды тлаларды жне Р азаматтарды ы-бостандытарын мен адір – асиеттерін сыйлауын талап етуін білдіреді

Басару органдарыны жне ондаы лауазымды тлаларды оамды пікірмен ызмет тжірибесіні тіркелуін, есеп жргізу міндеттілігін талап етуін - Мемлекеттік басарудаы оамды пікір мен жариялылы есебі аидасы. ол р трлі нысанда болуы ммкін (мыс: басару органдары ызметі туралы сын материалдары, тікелей басару органдарына баытталан ылыми нсаулар немесе сыныстар тріндегі мр (печать).

Мемлекеттік басарудаы орталытандыру мен орталысыздандыруды тиімді тіркесі мемлекеттік басару аппаратыны барлы дегейі мен буындарына басару органдарыны ызметі мен кілеттіліктерін айта блу шін негіз болып табылады. аралып отыран аида мемлекеттік аппаратты ру тртібін, нысаны мен дістерін анытайды.

http://euko.kz/publ/referaty_na_kazakhskom_jazyke/y_negizderi/memlekettik_bas_aru_ymy_a_idattary_bas_aru_organdary/21-1-0-417

Мемлекеттік басару аидаларыны мні мен жіктелуі.

“аида” ымы (латынны – бастау, негізгі деген сзінен шыан) адамны негізгі тртіп ережесі, бастапы, басшы идея дегенді білдіреді. аида зіне мемлекеттік басаруды мндік асиеттерін тадайды жне соны рамынан блініп шыады. Осыан сйкес мемлекеттік басару аидасы мемлекеттік басару жйесі рылымды элементтеріні ішкі келісімі мен мнін білдіретін, негізгі басшылы бастамасы болады. Мемлекеттік басаруды мні мен жіктелуі бір жаынан Р леуметтік – экономикалы жне саяси дамуыны жалпы задылытарын, екінші жаынан – мемлекеттік басарушылы саладаы обьективтік процесске негізделеді.

Мемлекеттік басару жйесіні негізгі элементі ретінде аида задарда белгіленіп, бекітілуі тиіс. Тек осындай кезде ана олар басарушылы тжірибе шін міндетті зады мнге ие болады.

Басаруды ыты (міндетті) аидаларды басарушылы жадайдаы задылыта жзеге асан болып табылады. Бан длел ретінде Р Конституциясыны 1-ші бабыны 2-ші тармаында бекітілген: оамды келісіммен саяси тратылы, бкіл халы игілігі шін экономикалы ркендеу, азастанды патриотизм.

Республикалы референдум немесе Парламенттегі дауыс беруді оса, мемлекеттік мірді маызды мселелерін демократиялы дістермен шешу аидалары мысал бола алады. Ары арай, Конституцияны 2 – тарауы “Адам жне азамат” блімінде (33 бап) басшылытаы идея азаматтарды мемлекетті басару істеріне атысу ыына, мемлекеттік ызметке кіруге тедей ы жне т.б. негізделген.

Мемлекеттік басару аидаларыны жетекші ролін тмендегі негізгі позицияларда айындауа болады:

аидалар басару тжірибесі шін арнайы болжам ретінде ызмет етеді, немесе олар зады актілерде бекітілген жне басарушылы атынастарыны атысушыларыны тртібі мемлекеттік рылысты мемлекеттік аппарат пен мемлекеттік ызмет йымдарыны реформалауыны басарушы идеяларына сйкес баыттайды;

аидалар басарушылы атынастарды ыты реттеу шін алашы негіз болып табылады. Бл ретте аидалар ыты нысанда мемлекеттік басарушыларды мні мен мазмнын айындайды, сондай-а за шыарушыларды жаа задарды абылдау мен шыару кезінде мемлекеттік басаруды жзеге асыру мселесі бойынша осы басарушы идеяларды іске асырылу механизмін кздеуін болжайды

аидалар мемлекеттік басаруды ыты дадысына тратылы береді. Бл сіресе Р –да нарыты атынастарда ру мселесіне те маызды. оамды істерді басару саласындаы басарушылы идеялар задарды бекіте отырып мемлекет осылайша зіні бкіл мемлекеттік басару механизмі шін алашы ыты негіз руды сонымен атар басаруды оам міріндегі жеке салаларын руды амтамасыз етеді (экономика, леуметтік жне кімшілік саяси рылыс саласын);

басару аидалары мемлекеттік ызметшілер мен баса да лауазымды тлалара, мемлекеттік аппарат ызметкерлеріне, ксіпорындар мекемелер йым азаматтары мен жымдарына трбиелік серін тигізеді. Басарушылы атынастарды тараптар рекеттегі задарды маынасын анытай отырып жне нормативтік ыты актілердегі мемлекеттік басару аидаларын игере отырып, сонда крсетілген тртіп ережелеріне ерікті трде баынады.

басару теориясы мен мемлекеттік тжірибеде дамуа ие болан аталан аидаларды асиеттері мемлекеттік басару механизміні фундаментальды негізін райды.

Мемлекеттік басару аидалары зіні мазмны бойынша, рекет ету саласы бойынша, масатты баыты бойынша, байланыс сипатымен басару тжірибесіндегі крініс нысаны бойынша рекеті.

Бкіл оам шін сер ететін негізгі аидалар Р Конституциясында бекітілген. Олар мемлекеттік басаруды леуметтік саяси мнін бтіндей анытайды. Осыан байланысты мемлекеттік басару аидалары Конституциялы (негізгі) жне салалы болып блінеді. Аталан екі топ аидалары бтіндей бір жйені райды, олар зара тыыз байланысты жне бір-бірімен бтіндей, сонымен атар крсетілген топтарды ішінде де рекет етеді.

Мемлекеттік басќарушылардыњ конституциялыќ (негізгі) ќаѓидалары.

Мемлекеттік басаруды Конституциялы (негізгі) аидалары:

- мемлекеттік билік пен басару билігі;

- задылы;

- мемлекет мддесі алдындаы азаматтарды ытары, бостандытары мен зады мдделеріні басымдыы (приоритет);

- мемлекеттік басаруды атысуа азаматтарды те ытыы;

- мемлекеттік басарудаы оамды пікір мен жариялылыты есебі;

- Ауматы – салалы; мемлекеттік басарудаы орталытандыру мен орталысыздандыруды тиімділігі;

- Халыаралы іскерлік болып табылады.

Мемлекеттік билік пен басару билігі аидасы – мемлекетті йымды – саяси мні мен оны баыныштылы серіні оамды жйеге серін білдіреді. Ол соан сйкес мемлекеттік органдар тарапынан ажетті ралдар олдануыны арнайы нысанында айындалады. Бл жадайда билік зін мемлекеттік басару, мемлекет сипаттамасыны ажырамас компоненті ретінде крсетеді. Мемлекеттік билік бтін, бірегей екенін ерекше крсетуіміз ажет. Ол Конституция мен Задар негізінде жзеге асырылады. Сондай-а конституциялы аида бтіндей мемлекеттік билікті за шыарушы, атарушы жне сот тарматарына бледі.

Задылы аидасы мемлекеттік органдарды, оамды бірлестіктер мен азаматтарды Р-ны рекеттегі задары мен конституциясын, баса тлаларды ытары, бостандытары мен ар-намысы адір – асиеттерін сыйлауын талап етуін білдіреді. За мен сот алдында барлыы те.

Ешкімге зіні пайда болу жадайы, леуметтік, лауазымды жне мліктік жадайына, жынысына, тегіне, лтына, тіліне, дінге кзарасы, трылыты жері жне т.б. жадайлара байланысты ешандай дикреминацияа жол берілмейді.(Р Конст.14 бап).

Мемлекеттік басару саласында задылы аидасыны саталуы бкіл мемлекеттік тжірибе мен бтіндей оамды мір негізделетін зады кепілдіктермен амтамасыз етіледі. Аталан аиданы талаптары басару актілерін шыарумен атар, оларды олдану барысында да жргізіледі.

Азаматтарды мемлекет мддесі алдындаы ытары, бостандытары мен зады мдделерін іске асыру барысындаы азаматтарды кбінесе басымдылы жадайын білдіреді. Р Конституциясыны 1-бабына сйкес, азастан зін демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ретінде жариялай отырып, адам мірі, ыы мен бостандытарын жоары ндылыы, байлыы деп есептейді. Мемлекет ркімге тумысынан берілетін конституциялы ытары мен бостандытарын мойындайды жне олар абсолютті, ол сылмайтын болып табылады. Мемлекет задар мен баса да ыты нормативтік актілерді олдануы мен мазмнын белгілейді.

Азаматтарды мемлекеттік басаруа атысуды те ытыы. Р Конституциясыны 33-бабына сйкес Р азаматтары мемлекетті басару істеріне атысуа тікелей жне сонымен атар здеріні кілдері арылы, жеке, сондай-а мемлекеттік органдар мен жергілікті зін зі басару органдарына жеке дара жне жымды жолдаулар жіберуге ыы бар.

Сондай-а азаматтар здеріні абілеттері мен ксіпойлы дайындатарымен мемлекеттік ызметке кіруге те ылы болып табылады. Мемлекеттік ызметшілер ызметіне міткерлерге ойылатын талаптар ызметтік міндеттер сипатына арай тек заа сйкес белгіленеді.

Мемлекеттік басарудаы оамды пікір мен жариялылы есебі аидасы басару органдарыны жне ондаы лауазымды тлаларды оамды пікірмен ызмет тжірибесіні тіркелуін, есеп жргізу міндеттілігін талап етуде, ол р трлі нысанда болуы ммкін (мыс: басару органдары ызметі туралы сын материалдары, тікелей басару органдарына баытталан ылыми нсаулар немесе сыныстар тріндегі мр (печать).

Р Конституциясында (5 бап) мемлекет пен оам арасындаы атынастарды жалпы негіздері аныталан. Жекеше оамды бірлестіктерді мемлекет істеріне засыз араласуына, мемлекеттік органдарды ызметіні оамды бірлестіктерге жктеуіне сондай-а оамды бірлестіктер ызметін мемлекеттік аржыландыруа жол берілмейді.

Жариялылы мемлекеттік органдар ызметі туралы БА мен баса да басылымдарда лкен оамды апараттарды білдіреді. Жариялылыты мысалы ретінде мемлекеттік ызметті бос кімшілік ызмет орындарына конкурс жариялау бола алады. Сонымен атар жариялылы аидасы зіне сйкес мемлекеттік органдарды арнайы кілеттіктерін есепке ала отырып белгілі бір шектеулерге де ие болады.

Жекеше (вчасности), прокуратура органдары ызметіндегі жариялылы тек азаматтарды ытары мен бостандытарын орау мен мемлекеттік пияларды сатау туралы задарды талаптарына айшы келмейтін жадайда ана жол беріледі (Р “Прокуратура туралы” 21.12.1995ж. № 2709 Заы, 3-бап).

Мемлекеттік басару рылымды негізін ауматы – салалы аида бейнелейді. Бл аиданы мні мемлекеттік басару органдарыны ызметі мен рылысында ауматы жне салалы бастауларды органикалы бірігуімен ралады. Крсетілген бастауларды тіркелуі мемлекеттік басару органдары зыретінде бекітіледі. Ауматы басару зыреттері белгілі бір территорияа ата таратылатын басару органдарыны ызметінде іске асады (аудан, ала, облыс, республика). Бл жадайда басару соан сйкес территорияда орналасан обьектіге атысты жзеге асырылады.

Р-ны Президенті мемлекеттік басшысы болып табылады, оны жоары лауазымды тла ретінде мемлекеттік билікті барлы тарматарыны келісімді жйелеуі мен билік органдарыны халы алдындаы жауапкершілігі амтамасыз етеді.

Президент Конституцияда кзделген тртіппен атарушылы органдар жйесін басаратын жне оларды ызметіне басшылыты жзеге асыратын кіметті рады. Мемлекеттік басарудаы орталытандыру.

Мемлекеттік басаруды салалы аидалары.

Мемлекеттік басаруды Конституциялы (негізгі) аидалары салалы пен толытырылады. Салалы аидаларды ызметтік ролі – олар бір басару саласын екіншісімен шектеу шін негізін райды. йгілі ылыми ереже бойынша басаруды негізгі рылымды задылыы болып обьектіні масата, басару субьектісі мен аидасыны анытаушы ролі танылады. Осыан байланысты салалы аида жйесін ру басару обьектсінде пайда болады.

Ке олданылуыны жалпы сипатына ие Конституциялы аидалардан айырмашылыы, салалы мемлекеттік басаруды жеке салалары экономикада, леуметтік салада жне кімшілік – саяси рылысты арнайы ерекшеліктерін бейнелейді. Басаруды салалы аидалары зіне сйкес оамды атынастарды реттейтін зады актілерде тіркеледі.

Экономика саласындаы мемлекеттік басаруды салалы аидалары республиканы нарыты атынастарыны дамуы жне задылыты алыптасу сері мен ралады.

Елімізді Президентіні “азастан –2030” азастан халына жолдауында мыты нарыты экономикада аланатын, мемлекетті белсенді ролі мен едуір шетел инвестицияларын тарту мен пайда болатын, экономикалы су стратегиясында рылатын негізігі аидаларды анытайды. Бл жерде мемлекеттік белсенді роліндегі экономикасына мемлекетті шектеулі трде кедергі келтіруі, нарыты ережелерді сатауды баылаудаы, жеке сектор мен лтты капиталды белсенділігін алыптастыру мен кмек крсетуде аидалы мнге ие негіздік ережелер туралы сз болып отыр.

Экономиканы блек саласындаы басару аидалары ндірісті йымдастыруа, басару органдарын руа, оларды ведомостваралы ксіпорындармен жне баса да шаруашылы субьектілер мен зара атынастарына ойылатын негізгі талаптар трінде айындалады, мысалы: 1999 жылы 1 суірдегі “Р бюджет жйесі туралы” Заында келесі аидалар растырылан: бірлік, бтіндік немесе толыты, шынайлы, барлы бюджеттерді биліктілігі мен з бетіншелігі.