Ним у ул а? гр торан тшнсме? грмй торанмы? 1 страница

Бурааева М. С. Арыма. Кел донъяына сйхт.

Яыусы, педагог м журналист Мрйм Бурааеваны мемуар-эссе жанрында яылан был китабы ете блектн тора. Автор а, рух, м, ыры, мо, аыл м от — бына ошо ете изге тшнсне йшене асылы ит алан кеше ген арыматы — ткндр аманатына торолото м яты килскк ынтылышты клндересе мифологик йн эйен эйрлй алыр, тигн фекер ткр.

Баш урынына

Туаным! Мине йштшемме, лл балам йшендеме, блки, ейндремде тидшеедер! Нис йшт була да, мин ине бик яратып, яын итеп, туаным, тип ндшм.

Туаным! Дауылдара, бурандара юлдан ялыып аашан кеше кеек, аптыранып, е тынысланыр урын, кел бушатыр серш таба алмай йргнед, мине ошо китабымды уып сыас, зиене ятырып, башыда сыуалан уйарыды кйлнеп китерен, келед мт осоно абынырына ышаны кил.

Кешене кел донъяында баран алашылмаусанлы аптырата. Кг кренмгн ошо донъяла аыл менн тойо, телге менн башалары кше, ымыныу менн мохтажлы, тормош ихтыяжы менн хыялыдаы ынтылыш араында р са алыш бара. Кел донъяы — бтн булмышты ен буйондоран жп енслекле аллы донъя. Унда эе селлл дауыл убыуы ла, ете тн уртаында апыл ояш балып китее л, ыжыр елдр оторонан млд, андуастар айрап, ккк саырыуы ла ихтимал.

Кел донъяын алауы ла, яйа алып ебрее л ыйын. мм тормошто именлеге л, тыныслыы ла тап уны кйллгн бйлнгн. Кеше шуа ла мере буйы ошо эске донъяын яйа алыра ынтыла. Бтнлй икенсе трл, хатаы, яылышыуы, аа кенеск алмалы итеп йшп ките тураында хыяллана, ерлн, тл башлау стен билдлй, кнн тйенлй. «Бына, — ти ул ен е, — флнс йшем ген тулын, тыуан кнмд ткрм д яыса йшй башлайым. грм. Ю, хатта йшем туланды ла ктп тормайым, ошо дшмбенн башлайым», — тип масат уя. Был — тбии. Кеше ен алара, хаталарын ттерг тырыша, камиллыа, йни лилекк, ынтыла. «ен белгн — ли», — ти халы. Уны фекеренс, ли-лек — ул еде тота беле, кел донъяындаы грештре алау, крк сата е телгнс яйа алып ебр алыу, бер ваытта ла яылышмау, и аыллы, и камил кеше булыу. мм айы берре был телге оро хыял ына булып ала: улар меррене ааынаса рен ре эшк егеп, ихтыяр ксн туплай алмай яфалана. Икенселре и, рен ула алып, эске энергияларын уятып ебреп, жйеп етк эй булып алалар м еерн-ее-рг, уыштан-уыша лгшеп, юары ктреллр. Ундайар рен бар иткн Тбит м Кешелек донъяы, тыуан ил м туан тел, мо м илам биргн, тйкле иткн м анат тергн Халы алдында бурысын тп, килскк яты э алдыралар.

Тимк, рен яан меррен Ысын Кеше булып йшп ткрлр.

быа ирешер сн и элек еде алара, белерг тырышыра крк. р кеше сн и ауыр бурыс тап ошо ла инде.

И миме л шул.

еде ни тиклем яшыра бел, шул хтлем масатыа тиерк лгшере, аыра хаталаныры. Тбиттн бирелгн лтеде тотош асыу сн мотла булан ике шартты т — тормошода иш м нр айлауа яылышмаы. нреде др айлаа, алан белеме тбит тарафынан аныа алынан оталыыды артабан тер бараса, тутауы тжриб туплара, камиллашыра тура юл асаса. аил ороу сн ишеде др айлаа — тормош юлдашы ине тбиттн килгн холо-фиеледе др алар, ине енс гртеп алыра маташма, нисек бары — шулай абул итер, ин айлаан масатты урталашыр; бер к хыял менн янырыы, бер-берегее ямышына ыай йоонто яарыы, татыу аил оророо, тимк, килск сн бхетле балалар трбилреге.

еде яшыра алаан айын, слмтлеге ыай йоонто яарлы тьораттар кберк булыр.
ен алаан, асылын тапан кеше оло масат менн йшй. Оло масат менн йшгндр тормошто ыы-зыыынан тн була. был и и ур ааныштары берее. Ыы-зыы кешене бтр, слмтлекте ашата, мере и матур минуттарын, хатта йш мнен урлай. Халы ойткнс, ат тауа рлкмй, тмгкк рлг.

ег тдим иткн китабым йш мнен билдл ярамсы булыр, тип мтлнм. мерем эсенд осратан, аралашан зирк, аыллы кешелре кштренн, мер аымында юлыан фемле ваиаларан, ем лгшкн уыштар м башымдан ткн хаталаран, ошо хаталар менн кршер м ттер сн уылан китаптаран, и миме — халыбы аылы алынан тормош абатарынан тупланды был китап...

Ете блектн торора тейешле был ре АРЫМАтип атауым осралы тгел.

Арыма ат юл башлар,
Аыллы ир ил башлар, ти халы мле.

ним у ул АРЫМА? Юл башлар ата бирелгн был атама берй ним алатмаймы икн? Ни сн серле ете хрефтн тора? Ни сн ул е йте менн, кел анаты елпенеп уя? Атаманы мнен нылабыра итибар итк, кел ке менн байау яаа, ысынлап та, ябай ына тгел АРЫМА! Ул и, ми, халыбыа, килскк юл башлаусы серле рн хасил булан:

А

Рух

м

Ыры

Мо

Аыл

от

Бына ошо ете тшнс бег ебее алауа юл башлар, снки ошо ете тшнс эсен ыйан мнг эй булыу араында Кеше, Кешелек донъяы, Халы, Миллт барлыа килгн, м йшйеш хасил булан. мм бгнг кнд ошо тшнслре бер а ашауы иел.

Халыбыы жп флсфи эпостарыны берее «Заятлк менн ыуылыу» а ыу батшаы Заятлкк былай ти:
— Бына и бер АРЫМА. Шуны ялына тотон. Илл-мгр ыуан сыанда, артыа йлнеп арама.

Бгн халыбы, Заятлкте ыуан сыгып баран мле кеек, хл иткес осор кисер. мм тутауы арта боролоп арау хеф тыуыра. гр бе халыбыы ниндй мл кисереен алап, замандан алышмай, ала ынтыла, ткндрг фт аыл, фем м аба алыу, ткндре бгнгг хемт иттере сн айырылып араа, Арыматы ялынан элктереп алып атланырбы. Ул сата:

Аыбы ятырыр,

Рухыбы анатланыр,

мебе уяуланыр,

Ырыыбы ишйер,

Мообо дртлнер,

Аылыбы зирклнер,

отобо нурланыр!...

 

 

А

Халыбыа А тигн ике трл мнне иен алган. мм ике осрата ла А кешене донъяны танып-беле кимлен, шул белемде йшйешк яралаштырып файалана алыуына, трбиен, намыына м тоя беле еен бйлнгн.

Беренсе мненд а — ул аыл, зиен, белем аша ткнде, бгнгн, килскте тоташтырыусы.

Икенсе мне кел тойомо менн бйле м Кешене Эске донъяын билдлй. АДАН АНА, АНДАН ЗАА, ти халы. А енн-е бар булмай. Ул нелдн нелг ан аша кс кил. А Мине кемг ошауыа, айы нелдн булыуыа, ниндй мохитт йше ны бйле.
А ан аша кс килгс, уны гртеп буламы?

«Урал батыр» эпосында Урал батыр ааы Шлгнг былай ти:

Кешелре й, ин Берг йшп, ил ороп, Батыр булам, ти ин, Кешелрг дошманды е аршы яу ана, Дошман анын кл итеп, Бите йыуыр ыу ана. Кешелрг яу асып, Буштан буша ан ойоп, Яуызлыты дан анап, Яшылыты хур анап, Олпатланып, маайып, Кперйгн тнед Рхтлнгн йнеде, арайып бткн аныды, ткнеде уйлатып, Йргеде ылатып, Тне ылап арайын, Йне ытап аарын, Йргедге ара ан Кибеп абат ыарын, Шунда кеше булыры, Илд берг алыры, Яуа батыр булыры.

«Урал батыр» эпосында йтелгн фекерг араанда, холо-фиелде грте сн, насар анды тотош киптереп, яынан ыартыра крк. млд ул ммкин тгел. грерг, ене хаталарын алап яыса йшй башлара телгн кеше ни эшлрг тейеш у? Ады трби аша гртеп буламы?
Кешелек донъяында р халыта быуындан быуына кс килгн, камиллашан иммтле м йт митле трби анундары бар. Ошо анундар нигеенд р халы ене килсген традицияларында трбилй. Шунлытан, кп анлы миллттрн башлап Филиппин утрауарында йшгн м 50-г яын ына кешенн торан и а анлы тасадайара тиклем традицияларын алап кил.

Традициялары трби менн биреп булас, блки, холо-ттре л гртеп булалыр?

холо-ттре трби менн гртеп була, ни сн бер к аилл трл хололо балалар ? Ни сн хатта игек балалары да холотары трл була? Улары айылай ына трбилм — барыбер андарына алынан холотары яына айыра. Ни сн бынамын тигн матаулы атай-сйе балаы улары йн оят килтерерлек хололо булып киткн йки, киреенс, балаыны килсге хаында бтнлй борсолоп та бирмгн атай-сйр аиленд бынамын тигн аллы кешелр еп сыан осратар а бар у?

Ним у ул а? гр торан тшнсме? грмй торанмы?

Тормоштаы миалдара, хл-ваиалара к алайы. И элек «аы» тип аталан хайуандар донъяынан ем кргн м ишеткн бер-ике миала туталайым.

Балаларымды атаы, ирем — Бурааев Дитте тыуан ауылы рге Мотал (Кйрге районы), «килске» («перспективаы») ауылдар исемлеген индерелеп, мгег ю ителде. 1960—1970 йылдара ауылды уы кешелре тырым-тыраай таралышып бтт. Бер аары, шул иптн Дитте айы бер туандары ла, «Холодный ключ» тигн атнаш миллтле ауыла ксеп йшй башланы. Уны хатта ауыл тип т атаманылар, «ферма» тип кен йрттлр. Бе ййгеен унда йшгн туандара бара, эебе бошоп айта торайны. рге Моталды бынамын тигн традицияы, ен ген хас рф-ттре, йолалары, йыр-моо, урам кйре юа сыан. Балалар рус мктбенд уый, туан телдрен аламай, русса ла йнлп йрнмгндр, берй атмарлыра орау бир, й башортса, й русса яуап бир алмай, «че? » тип кг теклй торалар. се менн туан теленд алашмаан бт балалара хас буланса, улары да арашында йылылы — кел нуры саылмай башлаан. Балалар уйындары, блкйрс йырлау-бейе, кел асыуы ре л алмаан. Тик айырым аиллр ген, ауыл тен тотоп, моталса йшп маташалар.

Дитте атаыны бер туан устыы Фсхетдин Бурааев (ми айнаа була. — М. Б.) менн ли егйрг килеп, хл белеп, уна булып киткелй инек. ли егй гжп уан, эшсн хужабик. Аш-ыуы мул, тшк-аралтыы таа, биш балаы ла бхт кейен, е совхозда алдыны быау араусы.

Йорт алдында бик матур басалары бар. Унда алма тбн урынды алайнылар. Бер кн урындыта ял итеп йлшеп ултырабы. Эер тшп кил. Кт айтан мл. айнаа балаларына:
— Йгереге, ана араы — ыйыр таы Мотал яына ыпыртты, — тип ысыры. (Халы Моталдан кс башлаас, айнаалар унан ыйыр атып аландар икн.)
Фсхетдин айнаа балаларына йомош ушып ебре л башлаан ен дауам итте:
— Малды аы, тир. Итере улары аы! Тки онотмайар Моталды. Бына мин мер буйы мал араында эшлйем, ли егерме биш йылдан ашыу быау арай. Малды аы тураында лл нис китап яырлы. Кеше ыма бит улар. Бтен д алап торалар. Имеш, мал уйлай белмй, улара т кен, тир. Уйлайар, айылайыра уйлайар ле улар! айы сата м ынлы м башым менн ем аптырап уям улары аына. Бына ошо ыйыры аланыбыа хер снс йыл, тыуан яын аынып айта ла кит. Быауын да эйртеп киткелй. Хатта бер тапыр башма булып бткн элекке быауын да, йш быауын да эйртеп алып, слшеп киткндр рге Мотала. ебее элекке йорт урынына барып, элек арай торан урында ятан булалар кйшп. «уыр буа» йыры буштан сымаан ул, — тип, малдары улдан таныуарын, кешене кйефен иерен, бер ыйыран тыуан быауары трл холота булыуарын, инене д, быауарыны холотарына арап, трл мнсбтт булыуын ие китеп йлне. Хатта имемй ауан ыйыр тн тме греен д телг алды. «йнм кил, ферма т алмаы сйг, имемй ауан ыйыры т таты була ул, тигнг ышанмай торайным, олоан кил ем тм айыра башланым», — тип бее сн яылы асты.
— Фсхетдин айнаа, ыйырыы, блки, Мотала айтып тлнгнг ген шул яа ыайлап кит л баралыр? — тип орау бирм. емде нитем — таы берй ыылы фекер йтмме тип ктм.
— Башта мин д шулайыр тип уйлаайным. Ю икн. Ул бит ашынып, баыра-баыра, башын болай-болай айта. Элекке й урынына бара, арай торан ерг кил л ктрг терлек итеп баырып ебр... Эйреп барып кткнем бар. Хс тыуан ерен аынып айтан кеше ыма. Улары ктеп, крг йш тула хатта.

Был йлше Дитте артатаы Зыяйетдин Бурааев та, бее крерг тип килгн бделхай айнаа ла бар ине. бделхай айнаа уны ен йплп дауам итеп алып китте:

— Кешенн баша бт йн эйе л аы тигнг мин д аршы ул. ин, Фсхетдин мырам, йорт малын йте, бына ыраы йн эйлрен ара. Улары ла ара тип йтеп булмай бит. Нисек трбилнлер а? жпк алыр миалдар байта. Зыяйетдин аай, иедме, бер йыл ауыла айыу бейет килгйне бер, — тине л, бег арап, — килен, Дит устым, тылара форсатыы була, йлйем? — тип ндште. (оланырлы эске п бар ауыл халында!)

— йл, аай, йл. Бе ундай хлдре ыыып тылайбы ул, — тип етлп ебре Дит.

— Элек ауылдан ауыла йрп мк кртеселр кп була торайны. Хер ундай мктр бтт, яылары ла ю. Айыу етклп ауылдан ауыла йрсе бер кеше бар ине бее ята. е ула эйлштереп йртеп алайнымы икн — уныын орашан кеше ю, илл-мгр: «Айыу бейетесе килгн!» — тигн хбр ишетеле менн, халы эркелешеп рге мсет эрген йыйыла торайны. Иркен, ыу т ыма тиге майан бар ине унда.

бделхай айнааны, рге мсет, тип телг алыуы булды — Зыяйетдин айным трн крнп уйы. Ике ке л тома уыр алан, туанды ткн айным — Дитте артатаы — кинй улы Фсхетдин менн килененд ине. Кберк мерен лкн ыы Фтхи бикмд Ермолаевкала ткр. Йй кндре ауыл тип килеелер, кре. Зиене яп-яты, хтере и китмле яшы арт ине ул. Мин т килгн сата у: «айы йыла буйында те, йш килен?» — тип орашып, тыуан ауылымды йткс, Инолда ,ур мсет, имге билдле баар булыуын телг алды. Дитте йле буйынса, уны йш саын оон омол буйлы, бркт арашлы, тарамыштары бртеп, тимер сым ыма аты, бт тир-ята еллек ялаусы булып даны таралан блен итеп к алдына килтер инем. Шулай а туанды ыуан артты бршйеп, блкйлнеп кен алан бер бабайыр тип уйлаайным. мм йш саындаы гйрте ле л ен таныта ине. Бына-бына икереп тороп, сумарын улына алып: «Ни эшлп ташлап киттеге тыуан итгегее, мртттр? Бурааевтар неленн Сураол карт менн улы Мотал тигн олатайарыы ниге алан бит уа!» — тип ысырып ебрер , ата атланып, айтылдап, Моталын урсалара сабып та китер ыма ине уны ифте. Кем бел, ке кр, блки, ле л сыап ултырма ине! «Туан йшт л былай буй ташламаас, ыр йштр ниндй булды икн блен арт?» — тигн уй теп киткйне, уны ифтен, тек малайына, тура ынына карап. Заманында Кйрге буйарында уаллыы м арунлыы менн яманатлы даны сыан Шотт баярын суда биреп, еег ирешкн арт тураында: «Рус теленд сатнатып йлш ине ул!» — тир ауылдаштары. Баяр тиклем баяры егс, ышаныра була. Шотт баяр, Ермолаевкала тткн спирт етештере заводы сн картуф сселеген кийте масатында, Мотал еррен алмасы булан. Зыяйетдин айным Ырымбур судында судлашып, ерре кире айтарып алан.