Ним у ул а? гр торан тшнсме? грмй торанмы? 2 страница

Уны Япониянан ауыл старостаына рус теленд яан хаты ла алана, уышта ятып алан йки сир тшкн ирре атындарына балаларын баыуа ярам итерг, рнйетмк, тип хат яан. «Бе сир мге булмабы», — тип икртеп т уйан. Бурааевтар шжрен алып баран. Шжр исем-шрифтрн ген тормай, аил азаларыны р береене холо-те л яылан. Граждандар уышы мленд ауыла атары ла, ыылдары ла индертмй, ауыл иррен туплап, ауылды алара тырышан. Кпме ваыта еткндер уны был фиарлеге, мм, нисек кен булмаын, халыты енс урсалап маташан. Ауылды атар баып алас, халыты рнйеткне сн береен атып лтергн. Бйк Ватан уышы йылдарында, атындар блкй сана йрп урмана утына баран сата, йшерк атындара урмансы бйлнеп маташан. Быны ишетеп алан Зыяйетдин айным урмансыны йн саырып алан, ишеген биклп уйан да утын аасы алып «аыла ултыртып» сыаран. Бер са Дит балы тотора тип алан мураын арара бара, крше уры ауылы ирре мураны сыарып маташалар икн. Ун бер-ун ике йшлек Дит йгереп барып бер ире улына йбешкн. Уныы Дитте ктреп алып ыуа ырытыра торанда, икенсее: «Не трогай! Он же Зияйкин внук! Всю деревню дотла сожжет!» — тип ысырып ебргн. мере буйы ауылын яратып, ауылыны именлеген алап, улынан килгн тиклем урсалап йшгн айным бер етксене рге м Урта Мотал ауылдарын яратмауы араында ына «перспективаы ауылдар» исемлеген теркп ебргне, ене бер ни эшлй алмаанлыы, уландарыны бирешее сн сенеп трн крн ине.

— Эй-й-й, рге мсет, тбнге мсет тип йлр тариха ына алды инде. Ике мсетле рге Мотал бгнг кнд ю ителенсе! илг ул ниндй батырар бире! Бее ауылдан ына ла йг яын кеше Бйк Ватан уышында атнашты. Нимтша Рыолов, ариф Урабаевтар орден таып айттылар. Мине улым Насретдин батырарса лк булды. Бгн килеп улары ауылы ю. Шуны сн ан ойолармы ни ул егеттр? — тип таы ауыр крнп г ушылды Зыяйетдин айным.

— Дит улым, Моталды зыяратына була ла крт тотоп уйыра крк ине, исмаам. Бигерк мал аяы атында алан, тир бит.

— Июль башында бт ауылдаштар йыйылышыра йлштек. Шул сата кртлп китербе, олатай.

— Ярай, лй. руахтар тыныс ятын, исмаам.

— Атай, бделхай аайым айыу бейет башлаайны. Тамамлап уйын, — тине, атаыны т сенеен келе тулып киткн Фсхетдин айнаа.

— й, дауам ит. Тел элктереп алан млд йтеп тйем, тип уйлауым. лкнйгс, хтер келт итеп кен ала ул. ле ген бер фекер зиенде ярып килеп ин л, йт алып алмаа, тел осона етеп г йлнгелгнсе ю та була. бделхай, ин е, мсетте телг алып, йркте иллндереп ебре бит.

— уй инде, айным, ни йл д, ни тота да Мотал ик тшп тик тора шул. й, айнаа, мин аш ерлгнсе айыуыды бейет тор, — тип, ли егй, айныыны итлектрг бирелеп китеен алаандай, йома яаны ла, оло кешене ен блдерерг ыймай ултыран бделхай айнааа дилбеген тоттороп, ашъяулы йй башланы. ыары Люци, лфи тлнеп йрп ярам иттелр.
бделхай айнаа ен дауам итте:

— ... Айыу бейетесе ерен е белеп кен, тек баып, айая биреп тора. Майана халы йыйыланын кт. рге Мотал халы тотош йыйыла. Сгелдктге сабыйарын йомарлап, уйындарына ытырып, йш килендрг салы килеп ет. Майан уратып, кпереп ятан лн тн лыпын ултырып тамаша ктлр. Теге ир олпат ына ыланып айыуын сылбырынан ысындыра. Айыу халыа арап баш эй. Халы гж кил. Шунан хужаы урайа бейе кй уйнай башлай. Айыу кй ыайына имге елкенеп торан була. Теге ире мутлыыны сиге ю. Блки, айыу елкенеен тура килтереп т уйнаандыр урайын. Илл-мгр халыты ышандыра ине. Бер а бейетеп алас, едрен ыанып тороп айыуы менн крмклш башлай. Эй айпашалар, эй айпашалар. Шунан айыу е тегене. Е л, арты аятарына баып, таы баш эй. Был юлы хужаы шкр киге оондороп ебр. Халы тын да алмай арап тора был тамашаны. уы килеенд л шулай, айыуан еелеп, уныы баш эйеп, инде китбе тип кен торалар ине, крше ауылды данлылы кршсее... теге... кем ле, Зыяйетдин аай? — тип ндште айныма. арт аалын ыйпап алды ла:

— уй, мырам, исемен йтмй ген йл, кршеп дан аана, атап йтер ине. Быаса яулаан данын шул сатаы дыуамаллыы менн юа сыары бит. Артабан ни сндр крштр л атнашманы ла уйы ул. Хртн исемлмй йлп йрн ин уны. Келе арты ара нур йыйма, — тине.

— Айыуы ебрмйерк тотаы, шикелле, ауылдан. Ни эшлте хер? — тип ораны Фсхетдин айнаа таы.
бделхай айнаа, мк йлсе ифте алып, е л айайыбыра ултыры ла ен дауам итте:

— Теге кршсе сыты ла: «ана, ем кршеп арайым», — тип е ыана ла башланы. йрт ташып тора инде! Тир-ята абантуйара бер тапыр а еелгн кеше тгел ине.

— Кршке кил, аршылыым ю. Крш. Тик аслан айыуы ееп уйма. Алдан икртм. Айыу ен егнде яратмай. р са еесе булыра тейеш! — тине айыу хужаы. Кршсе ндшмне. «Аайыды белмйе икн ле!» тигндй клмрп уйы ла, майана сыып, айыу менн айпаша башланы. Йрге етеп сыыуы е батырлы инде барыбер, Зыяйетдин аай? Шулай бит?
айным бер килке ндшмй ултыры. Мин заманында батыр а, тккл д, ткер булан был ил артыны ни йтерен темелнеп кттм.

— Белмйем, уландар. Мин масаты батырлыты дыуамаллыа анайым,— тине ул. Был р мерлекк зиенем уйылып алды.

— Айыу холон белмндер инде... — тип, фекерен ытырып ебре Фсхетдин айнаа, кршсене дыуамаллыын алаандай.
бделхй айнаа ен дауам итте:

— Крмклш торас, ткей салан алды бит айыуы! Майан бер юлы «а!» тип, жплнеен йшермй тулынып уйы. мм айыу к асып йоман арала икереп торо ла тегене елтп т ебре. Ны теймне, ахыры. Тей, айыу егт алыр ине. Кршсе кршселеген итте, йылыр а, сос та булып сыты: крш майанынан ситкрк барып усына ырсынлы тупра йомарланы ла айыуы кен ипте. Уныы ул-был иткнсе, еесебе урам буйлап йн-фарман аса башланы. Трклп майан тирлп ултыран кешелр тигнсе ситк ибелде, ояы туырылан аыа ыма, гжлп ле бер яа, ле икенсе яа ташланды ла йрен инеп биклнде. Тамаша айыы китте. Айыу елдер ген тегене артынан. Еесе лл осоп бары, лл оймалар аша икере, керпек аан арала Зыяйетдин аайы бейек оймаына барып та етте, даырлап менеп т китте. Айыу тегене артынан рмлне. Уйланылмаан, аарматан килеп сыан хефле бер тамаша булды халыа. Дауам ит ле, Зыяйетдин аай, айыу ине оймады тумай бит.

— Мине ойма аша икере шул дыуамал батыр, — тип е ялап алып китте Зыяйетдин айным.

— Ул кн й беренс саырып йрнлр тамашаа, ашыыс эшем булас, бармай алайным. Ырымбуран килеп тгрмс алып китерг тейештр ине. Туын туыайным. Безелдеге сыып, йнг тейгн серекйре ыуыра ла ваыт тапмай баш баып эшлп йрм, бер са нимлер шатыр-шотор ит башланы. Ая кнд ни эшлп кк дрлй икн, тип ктрелеп араам, ойма аша бер икереп тшменме, обараы осоп. Алан-йолан аранды ла таш келтк инеп биклнде. Бй-бй, тинем д ынтылып ойма яына к ташлаам, аптырап киттем: айыу торасы алы аятары менн тотоноп. "арап тора бире л, ойма аша тш алмаын алап, апа яына китте. Унан да ин алманы. Эй, йрй бер заман ойма уратып кереп. ойманы биргеслп т ала. ойма тирелеп тшм тим уны ксн. Тик бирешмне. апаны иклшеп терп торабы. Ана асыла-бына асыланан са ала.

— Ярытаны бит йыртысты, шилма. Кршеп маташан булдымы лл? Хер ине ялпаштыра умайынса китмй ул, — тинем.
Айыу апаа емер яып уа. Айыу бейетесе йрй, ни эшлрг белмй аптырап. Байта ваыт ткс, айыу аыра тынысланды шикелле, хужа ир уны эрген килеп башынан ыйпаны, тосайынан валанан шкр киге алып аптыры. ен ген билдле тылсымы буландыр инде — ярыуын тамам баты. Тылсымы булмаа, айыуы ярыуын баыры бамай ни,

— Тылсым тип, айыу бейетесене к арашы зр булан, тир. Ысынмы-бушмы, халы бишк ткмстереп сурытып ебрме, — йлнгс, бисен ене ке тейеп йонсота башлаас, уныы ауырыуа йлнеп кит яан да айырылып асан, ти. Шунан баша йлнмгн д уйан, тир. Ярай, уныы араында. Зыяйетдин аай, таы ни эшлп кршеп маташты у теге батыр? — тип орау менн тамамланы ен бделхай айнаа.

— гтлп сыары. Юи айыу ауылдан китм ине. Ул алдына аланды уймай. ле ем л, адып йрп, асан була ла лтер уып китее л ихтимал. Егнг тиклем кт йрй ти ул орбанын. Еелеп уймаа, булма, — тинек. Мине бик хтр айыу бысаым бар ине. Ул-был була ала, ер торормон, тип, уны менн берг сытым.

Был юлы крш оа барманы — еесе алдан билдле ине. Айыу тынысланды.

Был ваиа мине уйландыры. Ысынлап та, ин р ваыт еесе булыра тейеше, тигн а айан кил айыуара? Айыу емешлеге трбинн тгел, ана алынан а.

Белорет районыны Ййк ауылында йшгн сата булан бер ваиа ит алана.

Олон

Бер са, яы ташын ваытында, йыла атындаы суйыр таштара ла, бер-береен л алыып, лл ниндй сйер тауыштар сыарып бо кит башлаан млд, с-дрт аналы ына олон Инйрг тшп киткн. олондо тше булан, артынан бей ырыан. Халы шаулашып яр буйына йыйыла башлаанда, мин мктптн эштн айтып кил инем. Яр тек. Аым ксл. Эре-эре боар бер ятан кешелре, икенсе ятан олон менн бейне яра яын ебрмй. Яр а ишелеп тшрй ген. Бей е ыуы ташын яынан й, олонон томшоо менн яра табан этргн була. олонайы башы са-са кренеп ала, алытан тырпайып ике ола ына кг салына. Яр буйлап таы бер ат ярып сабып теп китте. Ни эшлп отарышмайыы, тигн кеек тойолдо уны арашы. Ат кенд йш кргнем ю ине. ле уны кенд йш саылып аландай булды. Шаулашан-сыулашан халыты яра яын ебрмйр, олондо урытып уймаы, тир. егеттр Инйре к яры яына йгере. атындар олондо йллй, ин алырына ышанмай а башланылар. Бына бер са, байта араны теп, бей менн олон яры к ерен килеп етте. Егеттр боан боа икереп, олонайы олаынан элктереп лгрлр , ула-ул тотоношоп, бер-береен м олондо тартып та сыарылар. Ирр олон менн бей тн толоп ябындыра алдылар, ашытырып аршылаы йг алып инеп киттелр. Бейен д, олонон да араы менн ыуып, йылындырып отарып аландар. Яр буйынан улар сн кйп-янып сабыулап йргн бей тегелрен сыаранды апа тбнн китмй ктп алан.

слек тойоо ниндй жп! Балаы сн ута ла ин, ыуа ла ташлана. « бауырым» тигн тойо аа тбиттн к алына. олонон отарыра тип боло ыуа ташланан ин бей... Уны хефен алап, кешелрн ярам ораандай, яр буйлап сабыулап йргн икенсе бей... Мин башта айыр шулай сабып йрйм икн, тип уйлаайным. ул кршелрене бейе булып сыан.

Ана алынан слек тойоо ниндй ксл! ан аша кскн баша холо-фиел д, ылы-т т шулай ксл буламы икн?

* * *

«Тормош абатары» бтн башорт мктптренд л уытыла башлаас, байта ына лекциялара йррг, дрестр бирерг, телевидение аша дрестр кртерг тура килде. Лекциялар, тт, район генд уыла. Тир-я ауыл мктптренн уытыусылар иртнге автобус менн киллр , кискее менн айтып китлр. Иртгеен таы киллр. Ошо ваыта улайлаштырып, уытыусылары орауарына, телк-кштрен ваыт алдыра инем. Яынданыра аралашыра, эс серрен йлрг телселре араштарынан у тойоп була. Ошондай лекциялары береенн у Злиф исемле уытыусы яныма килеп, мине рен саыры.

— Ирем хер машина менн кил. е бгн бег барыы. Мунса ла инереге. ее килере кптн ктм. Лекция уыра саыры, тигнде ишеткс, шул тиклем ыуандым, — тине.

Злифне борсоулы йн, мооу арашына араанда, мине ярамыма т л мохтаж атын тора ине. Баш тартманым. Киттек. Район генн алы тгел бик матур тбкт урынлашан ауылда йшйр. Донъялары бик бтн, икеене д эшснлеге кренеп тора. Оло йорт тп ингндр. Брнлрн араас аыы ее аып тора.

— Донъя яырттыымы? Бигерк матур тгнеге, — тием.

— Бе бында яыра ксеп килдек. Башортостанды икенсе сигенд йшй инек. Иремде армияла берг хемт иткн дуы саыры ла, кстек т килдек, — тине л Злиф мооу ына йылмайып уйы. мм был ятара ксеп килее сббенд трн сер алананлыы м Злифне керпектре атына йшеренгн аышты да ксег бйле булыуын тойом. Шуа артабан орашманым.

Шулай булып сыты ла. Мунса инеп, ашап алас, айырым блмг урын ерлне л яныма инде Злиф.

— Апай, мин ее кшегег мохтажмын, — тине.

— Ярам итерлек булам, ихлас тылайым, — тинем. — Тик гр -ара мнсбт, трби хаында бара, ваыт йллмйек, бйн-бйн, эненн ебен салы йл. Бгн лекцияла йтеп киттем бит: тел ярамы бире сн хл-ваианы тп сббен белерг крк. Бтен д асытан-асы йлм, ваиалары фт баа, арашы аша ына ртл — кш др булмай. е ген уыр, уыандан у йыртып ташлар кндлеге нисек яыр ине — шулай йл.

Ыым сйем ошаан

...Атайыбы аварияа элгеп апыл ына лк булан, сйебе итк тулы бала менн алан. Мин — и тпсг, атайым лгнд йшем д тулмаан. Бег лсйем ксеп килде. сйем бее арашыра, терешерг ярам итте. ле л к алдымда: ут кеек ине ул. Кеше бер баанда, ул биш баыр ине.

сйем, йш була ла, р са, ауырыйым, ауырыйым, тине л йрн. Арын ына атлар, ипле ген йлшер ине. атыра ауырып кит, лермен инде, лермен, ти бтбее хефк алыр ине. Етмеш йшен тиклем йшне, мм леп китермен тип урытмаан бер ген кн л булмаандыр. Бее йрктребее ауырыу итеп бтт. Бе нисек бе, нисек уыйбы — уйлап та бирмне. Мктп — крше ауылда. улабыра айта: «Ни булды?» — тип ораманы. «Мине хлде белеге, ни эшлп улайыы? е айтыуа, блки, йн биреп уйырмын, уйына рп, мине уйлап та бирмйеге», — тип пклй ине. бе айы ваыт, асыыуан хлебе бтп, айы ваыт шп са айтып инбе. лсйем, сйеге бер е биш бала арай, уа ихтирамлы булыы, сйегее эшлтмге, алаы, тип кен торо. Мин шулай крктер тип уйлай инем. Тик сйемде т л кгсел, ен ген яратып йше аптырата ине. сй булара мин уны яраттым, мерене уы кнн тиклем батым. Мине менн йшне, мыжыуы да крген бире, лбитт. Теге ошаманы, был ошаманы. Ярай ле ирем йбт. Оло кеше бит, ндшм, тигн булыр ине. лсйем д алдан икртеп уйайны, юи бтнлй аптырар инем уны холона.