Ним у ул а? гр торан тшнсме? грмй торанмы? 3 страница

Ми ун биш йш тулан сата хушлашты был донъя менн лсйем. лер алда мине янына саырып алды ла: «ыым, т менн д, холо менн д атайыа тартаны. Темлее. сйеде и сабыр балаы ин. Ауыр була ла, уны е ара. сйеде холо ауыр. Холо тим д холотан тгел инде, лл ниндй рле бер нсп булды, кеше яфалатыс», — тине, трн крнп. лсйем: «Иш янына уш тигндй, имгк булып, ее яфалап ятмаам ярар ине. Хоайан телгнем шул», — ти торайны. Оа ятманы тшкт. сйемде яыра ерлнек. Биш бала менн йш кен кй тол алас, блки, ысынлап та ны ына ауырыандыр. Блки, атайымды бик яратып, юалтыуа йрге ылап яфаланандыр, тип уйлаам, лсйемде: «лл ниндй нсп булды, кеше яфалап», — тигн ре мине был фаразыма аршы кил. лсйемде, сенеп-сенеп: «Был салы ла атайыа ошары икн, Хоайым!» — тип сйем пк ре йткнен д ишеткйнем. «Ошатма крк ине. Мин йеплеме уа!» — тип яуап бире сйем, «у хер аыл ултыран бит. е сйе. грт холодо». «Ни эшлп гртеп трбилмне у?» Ирекен ошондай йлшее шаиты булайным м сйемде ны йллгйнем. лсйемде т л яратам да, «Ысынлап та, ни эшлп сйемде е кеек трбилмгн икн? хер асыулана», — тигн аптыраулы орау тыуайны блкй саымда. Ошо орауы шул сата у лсйем бирерг, асылара, ни эшлп ниндйер нспте ген теен тпснрг крк буландыр... «Алатайым лсйеде хлен», — тигндер инде Тре. «ин тигнс булмай икн тбит ямыштары», — тигндй, ур ыым шул тиклем сйем ошаан. ойоп уйан ыма. Т, буй-ыны — тотош ына ул инде. Тк бик сибр ине сйем. Ап-а йл, ары бр ссле, зп-згр кле ине. «сйеде тышы ифте бтнлй башорта ошамаан, арашы гына башортса!» — ти торайнылар. ыымды ла шулай тир. Т ген ошаа икн д ул... Уыуа ла барымы булманы. Ташланы. Эшк л ихласлыы ю. «Ауырыйым, мине хлемде аламайыы. лгс, аларыы а, у булыр», — тип йллт-йллт буй еткере. Тик ятыуына ла риза булыр ине хатта. Холо боо. Ни уйлаанын, ни ыласаын белеп булмай. Ирендрен ымтып ндшмй йрй бир л, абайламай а алаы — эш боа ла уя. Кешег иермй, айы сата атаына ла ндшмй, блкй туандарына белгертмй, ен тыйып, асыуланып й урытып ткреп ебрм, инде тынысландым ти — таы ыйы эше белен. Бер ваыт ситтн килгн егетте, кейг сыам тип, эйртеп айтты. Ризалашты. Блки, арыу ына йшп китер, тынысланыр, тинек. Ул егетте ауылынан й алып бирек. Бына тигн туй яаны.

Кп т торманы, айырылды ла айтты. Ярай, умаас, уманы. Ирн айырылыусы ул ына тгел. Ул хтле глмйем емде, тип уйлап, емдн хртрк ямышлы кешелр менн саыштырып, шкр итеп, аыра тынысланып йрй инем, икенсеен эйртеп айтты. «Бына, таныш булыы», — тип тора, ие л китмй. йтере, баара барып йбер атып алып айтан. Бер йыл торманы, уныы ла айтып китте. «е уытыусы, балаын йнлп трбилй алмаан», — тигн р ишет башланым. Ике блкйебе яшы уый, мктп эштренд л ем атнаша. Уларына хатта арты итибар а ю ыма. Бт булмышымды ошо лкн ыым билне. Эшк барыр булам, алтырана башлайым. Оят, рлек. Бте л барма менн тртп крткн ыма. Яшыы онотолдо, яманын телдн тшрмйр. Трби стенд берйен бер йтеп лгрмйе — балады ара, балаа йрт, тип йтеселр булыланы. Ярай, кеше ен ткреп т ебрер, итибар итмк л тырышыр ине д, ыым е, ктрг ткреп, се-се р йт башланы... Тамам ауырыуа йлндем. «Ниндй гонатарым бар ине алда, балаайым?» — тип илаан сатарым да а булманы. Борсоулы саымды креп ала, крендге быяла алынлыы менн теклп тора, бер ни ндшмй, хатта арашы менн мине ирлект, уны хлен аламауа йеплгн ыма. «Хоайым, таы ике балам бар бит, уларын аяа батырырлы кс бир ми», — тим. Барыын да атаына йлп булмай. Ир йрге л таштан яралмаан, иенеп йрй инде. Уны да сстрен сал тшт. ыымды хатта пк ре л сйемдекен ошаан. йтере, уны йне кскн. айы сата йн кс тигндрен ышанып та уям.

Бер ваыт мунсала сйемде рхтлндереп сабындырайым, гел ген оро йыуына ла сыа, тип уйлап, таша аыра эе алдым. алыуым булды... Э-, ул арашты к алдына килтерм, йргем шй башлай. «лтерерг уйлайымы мине?!» — тип икереп килеп торо элкл... арашы быяла ыма алын. Мине енйт тнд тотан кеек, ышанмай, икелнеп арай ине. урып киттем. Шул араш к алдыма килгн айын, емде йепле тоям. «Сабыныы килмгс, ни эшлп сабындырыра маташтым икн? Ни эшлп алдан ризалыын ораманым икн?» — тип емде битрлнем. Яыра ыым ошондай у араш ташланы ми. снс тапыр ир эйртеп айтас: «Балам, бер а ына яы йшп араасы! ин бит еде белеп бтмгне, шуны сн ниндй хололо кеше крклеген д айыра алмайы. И элек еде алара крк», — тигйнем: «Нис йшк тиклем емде элтерг ните бар? Яы артайтыра уйлайымы мине? Атыу ни эшлп е ир менн йшйе?» — тип ысырмаынмы! арашы... Тап сйемдеке. ыымды холона арап, лсйемде алай башланым; донъяын ташлап, бее арара килеене, сйем сенеп-сенеп пклене, «Ах шул нсбегее йтйем, арамдаланып ятыу ти, ег уш, улынан эш килм л, тел тигнд телеп ала, балаларыды арау урынына ине кйг ала алмай йонсойом да йрйм», — тип сенеене сббен тшндм. сйем менн баламды йл йркк л, келг л ауыр. Ике зиз кешем бит улар. Бер бауырбы. йеп итмге инде. Ошо хлде рсен тшнгм кил. Ысынлап та, баш балам булас, трбилй белмнемме? Ваытым алманымы? лл нел аны шул тиклем кслм? мер буйы кткн донъябыы, тыуан ере, дутары алдырып ксеп китерг тура килде ошо ыым араында. Ялауланыуы, насар уыуы ына тгел, трнн сыып асып китере, оон-оа ваыта юалыуары, мине йнп етмгн атындара мине йле ктрг тте. Атаына: «лл айыш кртеп алаымы?» — тинем бер са, аптырап. «Ю, — ти, — ы балаа уыра ярамай». ем д уртым, уа, йн биее, бтнлй айтмауы ихтимал, тип т уйланым. Намыы ни тора! ем битте, тормош абатарын шул тиклем яратып уытам, балам бер ниндй алыпа ыйма тртипе тормош алып бара...

Злиф йлен тутатты ла тартынып ына, мм шундай мт менн, ярама сарсап араны, йтере, мин бер елт уны бт айыларын ыпырып алырлы йки бер менн ген уны ыын аил алыбына алырлы ртк эймен.

Лекциямды и алы ртт ултырып, башын баып ына тылай ине ул. -ен биклнеп, уйара сумып ултыран икн.

— Злиф елем! Врачтары балалары ауырымаймы ни? Улар бит р ауырыуы сббен м уны булдырмау юлдарын беллр. ауырыу барыбер енекен ит. Хатта профессор држендге белгестре д аилен барып ин сир. Шулай бит? Насар холо та шулай у — ауырыу, кел ауырыуы. Ул андан кс. Уны сн еде сыбыртылара ярамай. Физик ятан зиф тыуан бала сн тутауы ен йеплмй бит с кеше. уны хлен еелйтерг тырыша. Кел ауырыуы ла шундай у сир, уны сн глнерг, еде битрлрг, яфалара ярамай. Дауалара крк ыыды. Медицина ксл бе. Нелдн ундай ан кскнг уны да йебе ю. Тик ваытында сараын крерг крк. ыы е алап, слмтлеген ныытыу хстрлеге крмй икн, юлын табыра крк.

— еше бит уны аламай. йеп ит. Бе ни эшлптер шулай бит: нервынан, психик ауырыуан дауаланып сыан кешег мнсбт трмл ултырып сыандара араанда ла хртрк.

— йеп элп, йбт йлп кн ткреселр бар донъяла. Ундайара итибар ите — ед йеп таныу тигн . «Ауыртмаан яыа ят» тигн аыллы бар бит халыта, и тыныслы айтарыра крк. Йрк ауырыуына йлнеп китмен борсолоуары. еде улай сыбыртылама.

— мин айырам да айырам. Уны холон нисек итеп гртерг икн, тип уйлайым. Ашымды тме, йшемде йме китте, ин др трбилмгне, тип пк ре ташлай башланы хер.

— Уныы ла барыр, блки. Бе, балаа др трби бирбе тип, ебе уйлап тапан алыпа алыра тырышабы. р кешене холо алыбы була. Уны ипк алмайбы. мтл, бе ебес др трби бирерг ынтылабы, уны бала абул ит алмай. йепте и т ебен тгел, ситтн элй башлайбы.

— Трбине бтнлй мите юмы икн ни? Бт холо-фиел ан аша ына ксме?

— Трбине мите ур. мм бе кешене Тышы донъяын ына трбилй алабы. Фт Тышы донъя трбие аша ына Эске донъяа тьир итерг ммкин. мм эске донъя а менн бйле. Шуа кр и тьирле трби — трби, Эске донъяын кеше е ген грт ала. с бала с трл хололомо?

— Эйе. Шуа аптырап орайым шул. Мин бит улара бер к трби бирм. Ни эшлп с с трл у улар?

— Бее бт блбе шунда ла инде. Кешене холон йрнгн сата андан кскн зады ипк алмайбы. Балаа др йнлеш бире сн, халы йтмешлй, эс-бауырына ине, уны йрне, уны Эске донъяы менн йшп арау, уны холо алыбын беле мим.

— ыымды ни эшлтйем икн?

— Намыы менн сыбыртылап, урытып, янап аыла ултыртып булмаын алааны. енс йшен. й алып биргнеге, нисек телй — шулай кн креп араын. е хаталанын, е тлен. кште ыыды яын кешее — серше йки психолог аша бирерг крк. Снки лег ул ее тыламаяса. уны ышанысына инеп алан кеше кш биргн сата бер к нмне тылыын. абатлау таблицаында билдле бер тртипк алынан андар бер тутауы абатлауан у ята биклн. Ятлап ала, и хемт ит башлай. Уйы ла, зиенг едерер сн, кн айын абатлара крк. абатланан уй-фекерг е инанаы, м бт булмышы шул фекерг буйона башлай. Шуны сн тормошон яйа алыра, килсге хаында хстрлрг крклеге хаындаы фекере тылыра, едерерг крк. намыы менн амсылау, уны араында ег оят килее тураында р уны оторо ярыта ына.

— Мин сйем улай ны ошамаанмын. балам уа тартан. Ни эшлп улай икн?

— Блки, оманлы сата сйе хаында т ны уйлааныдыр, борсоланыдыр, сйеде холо-фиелдрен айта-айта илп, балады уа ошамауын телберк т уйаныдыр.

— Балаа оманлы сата уйлаан уйар уны холона тьир итме икн?
Злифне орауарына яуаптар баша тылаусылара ла ыыыныу уятыр, тип уйлап, тормоштан алынан миалдаран сыып, был хата артабан лекциялара ла йлрг булдым.

 

ли-ли

 

Бик татыу йшгн йш аилл бер-бер артлы дрт ы бала тыуа. Ир кеше, тт, тге баланан башлап малай кт башлай. Был тбии. Нел дауам итерг, уны шжр ебе юалмаа тейеш. Шул — уны масаты. Атай кеше таы ыы тыуыуа, имен булыуына шатлана ла, ир бала булмаас, келе тшп йрй. Шунан бишенсеен мотла малай итерг яйын элй башлай. лкнерк таныштары менн кшлш, шым-шым ына тжриб урталаша башлайар. Крше ауылда бер аилл бик ыы хл ктел: балалар гел алмаш тыуа, бер малай, бер ы, снс — таы малай, дртенсее — таы ы, бишенсее — малай, алтынсыы — ы бала. Ошо аилг барып, тжриб урталашыра тдим итлр. Кит атай кеше кш алыра. Тжрибле аил башлыы бик мут булып сыа:

— Аптырааны икн! Кптн киллр уны! Ана, йлп ятан мендрре креме? Берее л тауы йн йки а йннн яалмаан. Бте л япратан. ыштырлап тора! — ти.

— Шунан?

— Йй кн япратар йыйып мендр тултырып алып ал. ы бала крк икн — айын, елк-емеш япратарынан яалан мендр алып ят баш атына. Ир бала крк икн, рхим ит — имн, омала япратарынан яалан мендр йола.

— Йыл буйы йоларамы?

— Ю, йыл буйына бармай ул, ике-с ай ет. Кш кен биреп алмай теге тжрибле ир, хатта япра мендр осалатып айтара.

— йткне раа сыып, ир бала тыуа ала, ине исемеде ушырмын.

— Исеме л ер булас, й, «ли, ли» тип абатлап йр. Бала сене ораында ятан сата у бтен д тойоп, ишетеп йрй. Мин, атыным ир балаа буйа ала, гел «Урал», «Ел, ернем» кеек йырар йырлайым, ыарыма и «Слимкй ыйас аш»ты уам. Бгндн к ыарыа ир бала урсаы алып бир. Ир бала итеп уйнатындар. Йырлай белеме?

— А-ма упалайым.

— Кйр бер-береенн айырылып торорло йырлаа, ярай. й, егет, уыш телйем.

Урау була ла, район ге аша айтып, магазиндаран ир бала урсаы элт атай кеше. Ю. айа барма — урсатар гел ы бала. Ниайт, баш барматай ына шыр яланас итеп эшлнгн сабый урсатар табып ала. Ир бала урсаы табыуан тлп бткн ерн былара юлыас, ата менгндй шатлана. Ул урсатары блкй ыар ни сндр «помпас та помпас» тип атайар, яратып уйнайар.

Шулай итеп, тжрибле ир кштрене р бер аие тел тл.

— Быныы малай, быныы малай! — тип шатланып кт атай кеше, япра мендрн, ысынлап та, омала етре аып торанына ыуанып. сй кеше л, ниайт, ирен шатландырасаына, дутарыны да ирен «бракодел» тип рт-мйсктрен эстн ыуанып, мтлнеп кт баланы. ыары ла ошо у мтт була. Тик атыны яынан айын-еге ген биксене ыйыр ауыра сглп ултыран сата ул яына кс тшркргнен арап тороп:

— Ай-ай, кей, улай бик ымынмаы ле. Бикс бер ир бала табыра ошамаан. Борон тйен бала ктрг рхст итмйр ине, — ти.

— ин белеме, силсит белме, тигндй, айан алып йте, айынег? Малай тигс, малай! — тип пклй кейе. е тыуаса ир балаы тураында шул тиклем хыяллана, ат менерг йртее л, балы тота барыуары ла, хатта унара сыыуары ла к алдына кил. айы сата хатта к алдына килгн кренештрг ыуанып йылмайып уя. атыны менн иклшеп хыялдара бирелеп китлр. айынеге башаса ул фекерен абатламай. «Улайтып ми ышанмаас, й, балаы тыуансы була ла малай атаы булып йшен», — ти уя.

Туы айа уылан хыял апыл селпрм кил — бишенсе бала ла ы булып тыуа.

— ли тип исем ерлгйнем — ли тип ушайы инде. Ярай, мине ыар, клшк ошап, уандар улар. айы берре малайарына биргее, — ти биш ы бала атаы, кинйкйене тас е булып еп килеен ихлас шатланып. Бер аан бт бошоноуары юа сыа, ли атаынан бер тотам да алмай эйреп йрй, уа ярамлаша, ат та мен, балыа ла эйреп бара, урман ырыра ла, беснг л атаы менн берг кит. алын уйы ссле, оон толомло, килешле кле ы булып еп кит л, клебе менн ир балалара тартыбыра тора. Малайар менн футбол уйнай, саыла йргнд уларан алышмай. Класташ ыары менн ярышан сата гел беренсе урынды алас, улар хатта, ли малайар менн ярышын, барыбер беренсе урынды ала ул, тир уытыусыа. ли мктпт малайар араында ла икенсе-снс урынды ала. Хатта фг л саы ярышына ебрлр. Тик унда малайар менн ярышыра рхст итмйр, ыар исемлеген индерелмгн була. Юа-бара бошонмай торан ли, фн креен л ны шатланып, тыныслана. Шунан ярыша килгн сит райондан бер малай, тудырманы кп ашап ауырып киткс, малайар кейеме кейеп, уны урынына ярыша сыа ла ботнлй икенсе район мктбен ее яулай.
ли игеенсе класта ваытта крше ауылдан килгн уыусылар араында тыныс ына хололо бит тигн малай менн дулаша. бит аилл алтынсы бала булып донъяа килгн. лкндре л ир бала. битте се л, башалар а ы бала булыр тип кткндр, снки сене оманлы сата ойа ашаыы килгн. се беснг тшр алда мал уйан кршеенн тоятар алып, ыуана-ыуана ойа бешергн: «Херге заман ыары лл ни эшлп ир се менн берг йш яында тгел, артайан кнмд килен улына арап алансы, исмаам, ыым тшгенд ятырмын», — тип хыялланан, ы бала булырына мт итеп. мм уйы ара ссле ир бала донъяа кил. Сабыйа бит тип исем ушалар. бит блкйн се тиренд урала, хатта бйлм бйлрг л йрн, амыр баа, икмк бешер, тумасына тиклем ки. Ошо ир бала менн ли тге кнд к бер-береен яын креп, дулашып китлр. Аа йлнешлр совхоз ген йшрг китлр. Татыу йшйр. Тик улар хаында ленн-ле лаап-мктр йлп сыарып ына торалар.