Арыма ат юл башлар 1 страница

 

А анлы миллттре теленн айырыу сйсте бик ентекле уйланылып, ксн тьире, атай-сйре кел несклеге ипк алынып, арынлап ына Аа алынан. И хйлле алым — балаларын туан телд уытыуан атай-сйре рене «баш тартыуы» тураында уйырмалар таратыу. Снки «донъяа тыуан р бала юары уыу йортона инерг тейеш, унда, рус телен белм, инеп булмай. Рус телен яшы беле сн мотла туан телде онотора крк, снки ул арты тел, ауылды сыансы ына эшкин, унан кркмй , юары белемле булыу сн тотарлы яай». Ошондай фекер алына атай-сй зиенен. Ундай фекерг мкиббн ышанан атай-сйр бер нмне аламай — туан телдн яырыу — келг ял бире, эске донъяны слмтлндере сараы булан туан модан да айырыу ул.

Бе быуын-быуындан андан ана кс килгн тбии лтебее л туан телебе аша асыра, терерг, бойома ашырыра — ябай ына итеп саыштырып йткнд, йоаты асысы менн асыра тейешбе. Туан телдн яыуы бала аына кире тьир яауын тбит ит тотан м кешег сикле телдр йрне лте биргн. Кеше бер ген телд йлшерг лтле тигн тшнс ю. йшйеше сн нис тел крк, й, барыын да йрн. Тик туан теледн яма, балаларыды ла яырма. абатлап йтерг крк: туан телде функциялары аралашыу, белем алыу ына тгел.

Кешелек донъяы йшйешенд туан телде мите баалап бтк. Тбит биргн и китмле мжиз ул — туан тел. Туан тел — ул тойо теле, мо теле. Бе туан телд йлшеп, туанлы тойоон яынайтабы, туан телд йырлап, шатлы ишйтбе, айы таратабы, кел сафландырабы. кел слмтлегене физик слмтлекк тьире и китмле. Быны медик-алимдар кптн ибат иткн.

мм совет идеологтары телде митен шул тиклем тарайттылар, йтере, тел — фт аралашыу сараы ына. лбитт, тел — аралашыу сараы ла. мм был уны анатомик функцияы, улланылышы. Танау — тын алыу, к — кре сараы тигн ыма тшнс. Тел бындай ына функция тй икн, бт донъя халын бер ген аралашыу телен ксереп т була. Лкин ул сата инде р миллтте рухи донъяыны асысы булып торан тел булмаа, был рухи донъя, тимк, миллт юа сыты тигн . рухи донъяы булмаан миллт ол хисабында ала. теленд, мни, снт, би ааныштарынан кел ялы ала алмаан кеше баша миллттре рухи аанышынан ял алып маташыра мжбр була. Был и асыанда тоо аш ашау менн бер. мтл, кешене йш масаты фт матди байлы туплауа ына айтып ала. Ундайар менн идара ите кпк еел, снки улар рене рухи ихтыяжын нтлндере сн бер ни талап итмй, улары кберк аса йки матау аыы менн д алдаштырыра ммкин. Шуны сн д а анлы миллттре туан теле, рухи донъяы алдырыу сйстен ткре юлдары уйлап табылан да инде. атнаш аиллр матала, уларан тыуан балалар вундеркинд була, тигн уйырмалар таратыла... (атнаш миллтле аилнн тыуан балалар вундеркинд булып фн лкенд бйк асыштар яауа лтле була, Япония лл асан артта алып, Волга буйындаы республикалар, бигерк т атнаш аиллр ороу яынан и юары крткестрг лгшкн башорттар, алда барыр ине.) Бйк комсомол тлштре, сим ер лштере, ауыл ерренд совхоздар ойоштороп, ситтн баша миллт кешелренн белгестр саырып, мктптре рус теллег йлндере, мктптр музыка дрестрен фт рус программаы буйынса ына алып барыу, туан республикады, туан халыды тарихын йрнм, й аил теле итеп рус телен тнлк бирее талап ите м баша юлдар менн лгштелр был «юары» крткеск...

Рсй халытарын руслаштырыуан рус халына отош булдымы? Ю. Ул, уйы тк ыу ушып кбйткн кеек, ан яынан арта ла, сифатын юалта бары. Совет власы йылдарында донъяны алтын фондына мнит лкенд л, снтт л, битт л барма менн ген анарлы классик рр тне. Рус телле баша миллт кешелре рус халы снтенн, ааныштарынан файалана ына ала, ниге, ниер тй алмай. Ошо хитте алатыусылары миллтселект йеплнелр. Даими пропаганда енекен итте, м леге кнг тиклем туан телен инар итеселр, балалары менн фт рус теленд ген йлшесе юары белемле, мм миллтен инар итесе бынамын тигн белгестр арта бара. Шуныы ифрат ур кенес тыуыра — улар арттарынан башорт миллте вкилдре алдыра алмай. бит бынамын тигн композиторар, олпат яыусылар, йырсылар аиленд танылыу, алау тапмай, рен дауам итесе алдыра алмай артайылар. Ике алимдан тыуан снс алим егет аптыратайны мине. Атаы ла, се л башорт миллтенн. Улдары аыллы, белемле, лтле матур башорт егете. Башорт теленд бтнлй йлшмй. «Мин емде туан ете процента рус тип иплйем, снки мин туан халымды телен д, традицияларын да белмйем, рус теленд фекер йртм. Минес, кеше ниндй телд фекерлй, шул миллт вкиле булып анала», тигн фекер был егет. Ул халы. Тик бер орау бирерг крк ул егетк: келенд л, анында ла рус традициялары йртме? Рустар уны миллте вкиле тип иплйме?

Быа тиклем алалара трби м трл ялы белем алан ерлекле белгестребе миллтен ят бауыра йлн бары, мнит-снтебе м фнебе ауыл мктптрен тамамлаан белгестр ибен тулылана. уы йылдара ына был йттн ала китеш бар. ала йштрене башортлашыуы, ауыл йштрене башортлотарын алара тырышыуы ктел.

Тбит трл-трл аастар, емлектр, оштар, хатта бжктр м башалары бар итеп, р береен енслек м тйенлнеш блгн икн — уны артабаны йшйеше хаында ла хстрлек кргн. Улар буталмай, аман рене енслеген алап йшй. р миллт т ен е алара, е хаында е хстрлек крерг тейеш. Шуны сн уа тел, мо, традиция бирелгн. Кешелек донъяы ниндй ген анундар ижад итмен, улар тбит анундарынан ситлшерг тейеш тгел. Тап шул тбит анундарынан ситлше араында ур хаталара дусар булабы, миллт-ара ыыштар, ан ойоштара барып етбе, тбит гзллектренн мхрм булабы.

Миллт булмышы ла — тбии анун. Кешелек донъяы кпме йшй, шул тиклем к ене традициялары, енслектре менн миллттр йшйск м гргн хлд фт булмышы нигеенд ген греш кисерск м камиллашаса. булмышынан ситлшкн халы миллт булара ер йнн юаласа, айырым вкилдре рухи ятан тараласа.

Ошо хитте алаан бер тркм зыялылар алтмышынсы йылдар уртаында балаларына башортса уытыу-трби эше алып барырлы мктп астырыуы юллай башлара булды.

фл бындай мктп м аатан балалар басаы ойоштороуа ем атнаштым. Мктп астыранда и ауыры балалар йыйыу ине. Башорт мктптре астырыуа меррен арнаан Мхммт Исужин менн Иел Агишевтаран да яшыра белгн кеше ютыр уны ауырлыын. Урамда башортса йлшкн кеше ишет, ола арп итеп ала. «ин кем, айан, мктп йшенд бала бармы, фл башорттаран таныштарыы бармы? Улары мктп йшенд балалары бармы?» — тигн орауар яуыра башлайы. Адрестар табаы, йрен бараы, сттр буйы алатыу эше ткре. Юары белемле, мм «совет кешелре бер миллтле булыра тейеш» тигн ялан арашты ны едергн мдрг сттр буйы туан телде ни сн крклеген алатып ултыраы.

Башорт кластарын т Красин урамындаы элекке туыынсы башорт мктбе, хер инглиз теле йнлешле мктпт астылар. Дррге, Мариф министры Фатима Мостафинаа егеттребе шул мктпт кластар асыуы тдим итте, снки инглиз теле йнлешле мктптр фл ю кимленд буланлытан, был мктпк конкурс шул тиклем ур ине, хатта ошо мктпк бире сн ген була ла балаларын башорт класына бирерг телселр табылды. Аа рус класына ксерерг теллр , балалар ре китмне. ан тартмаа, йн тарта тигндре шулдыр. Балалар ти арала -ара аралашып, татыулашып, дулашып кит ине. Атайары мктпк килтереп, «ни»лре йки «мама»лары рус кластарына ксерерг уйлаа ла, балалар ре китмй ине. Башорт кластары арыу ына эшлй башлаас, балалар басаы астырыу ихтыяжы тыуы. Ймтселек м инициатив тркм был эште ми йкмтте. фл ике балалар басаыны мдире башорт ине, берее тге йлше к баш тартты, икенсее — Слим Азмтова ихлас риза булды м бе берглшеп юллау эшен башланы. Слим Азмтова юллау мсьленд асытан-асы йрмне, снки унан бик еел отолорар, ылтау табып эштн ыуыр а уйырар ине. Мин декрет отпускыындамын, ваыт бар, алала йшсе башорт атай-сйр исеменн ариза яып, юллау эше башланым. Был эш буйынса ултамалар йыйып, ойн йг йрп алатыу мшттре, мктп юллауаы ыма у, ауыр булманы, снки балаларын урынлаштыра алмай йрсе башорт атай-сйре кп ине. фг эшк саырылан Диас Хтип улы Йнтриндары ына ла бер юлы с балаын индерек исемлекк. ебее ике бала, апайымды, ылыуымды балалары... Уты балаа тултырып, бер тркм асыу сн ариза яы. Ййге эе кндр вазифалы еткселре ишек тбнд сттр буйы абул итеен ктп тороуар еел булманы. Мариф министры алмаштырылайны инде. 1972 йылды август ааында Глнур ыым тыуы. Шулай булас, июнь — июль айарында ниндй хлд йргнемде к алдына батырып булалыр.

Киров РОНО-ы мдире Шерстобитов исемен яылан аризабыа кире яуап алас, мин Мариф министрыны абул итеен ораным. Индем. Министр ми Ленинды хемтен алып, асан була ла бт миллттре д бер телг кссге тураындаы ямаын уып ишеттере. Мине буш эш менн шллнеемде, башорт мктбене д килске булыуын алатты. Мин, лбитт, уны был арашын «аламаным». Шунан ул:

— Балаыы башортса йрткеге килгс, ауыла ына айтаы ни була? — тине.

— е аман Елизавета Указына таянып эш итегеме?

— Ниндй Указына?

— Башорттары алаа ыр сарымдан да яын ебрмк тигн.

— ни эшлп улай тиеге? Мин ем д башорт. мм ег тиклем бер кем д башорт басаы тип йрмне, м мин фл балаын башортса йлштергн бер кемде л ишеткнем ю.

— Иртг иртнск бее абул итегеме?

— Кемде ул «бее»?

— Балаын башортса трбил сн янып йргндре.

— ыы булыр ине. Килеге.

Бе бары. Унау инек. Геолог Дит Бурааев, телсе алим Радик Зарипов, нефтсе инженерар Шамил Туаев менн ст Биишев, уытыусы Айрат афаров, Мусин фамилиялы инженер егет — исемен онотанмын (1-се республика интернат-мктбен тамамлаайны. — М. Б.), шаир Рми арипов, яыусы Фрит Инолов, Ф. Байышев — кренекле телсе алим Таир Байышев аайы туаны.

Министр былай булырын ктмгйне, ахыры. Бер торо, бер ултыры. Шунан аптырауы бер а баылас, ултырышыра тдим итте. Егеттр баланы башортса трбиле мимлеге тураында йлнелр. Радик Зарипов фл кптн инде татар телле 1-се анлы балалар басаы м 15-се анлы татар мктбе булыуы хаында ла телг алды.

Министр бее алда Киров РОНО-ы мдирен телефондан шылтыратты:

— Товарищ Шерстобитов! У вас есть заявление от родителей об открытии башкирского детского сада? Откройте им одну группу, если смогут набрать детей.

ф алаыны Фрунзе урамында 12-се башорт балалар басаында тарихта беренсе тапыр башорт теленд трбил сн ике тркм асылды. (Башорт балалар басаы Архангель районыны Аау ауылында бар, тинелр. — М. Б.) р яы башланысты едн башлара крк. оро — уалта итек. Шуны сн ике балабыы легс йргн басаларынан алып, ун икенсе балалар басаына ксерерг булды. Путевкаларын 12-се балалар басаына алмаштырыра тип, РОНО-а биргйнек, бер аан йш кен ы килеп инде бее йг:

— е балалар басаындаы урындарыыы алмаштырыуы орап, ариза яаныы. Ун икенсе балалар басаы ег бик алы, йрг л уайы. Унда шарттар а ю. Бороно аас бинала ына урынлашан. йге, ишек алдындаы басаа урынлаштырайы, — ти. йтерг крк, бе «Океан» магазины тнн фатир алды та, Республика мктп-интернаты туталышындаы балалар басаында йргн балаларыбыы урынын тап шул ишек алдындаы басаа алмаштырыуы юллап бер йыл йргйнек инде. Баран айын «урын ю» тип яуап айтаралар ине. ле «тдим» е юллап килеп еткн. Башорт балалар басаына йыйылан балалар ибен кмете масаты менн ебрелгнлеге кн кеек асы. Башорт класына балалар йыйан сата ла шундай у хл булайны. Уты ариза йыйып, тге йыйылыш ткргн кнд, был егерме алтынсы август кн ине, ихтирам иткн бер алимыбыы атыны (ф ыы. — М. Б.) бик ентекле ерлнеп телмр тотто, башортса уытып, балаын наан алдырыы килмен, ирене д башорт мктбен тамамлаандан у фт башорт филология факультетында уытыра ына эшкинеен, русса акцент менн йлшеен, башорт телене баша бер нмг л эшкинмен, килске булыуын, херге заманда инглиз теленд йртерг крклеген алатты ла аризаын кире алды. Уны артынса у таы ун биш гариза кире алынды, м башорт класы асылыуы хеф алдында тороп алды. Почта блекслрен барып, башортса матбуата яылыусы кешелре орашып, йрен йрп, уларан таы башорт аиллре хаында белешеп, балалар анын тултырыра тотондо. мм ваыт бик а алайны м, тен, беренсе класа бараы балалары мктптр йыйылыштары булып, урынлашып бткйнелр. башорт класы асыу тураында приказ булайны м, балалар аны ун берг ген тула ла, класс асылды. Бындай приказды 1971 йыла тиклем Мариф министры булан Фатима Хмит ыы Мостафина сыары. Шуны сн д ф ала башорт гимназияы халы решт Ф. Х. Мостафина исемен йрт. мм балалар басаы юллаан млд Фатима Мостафина халы яла оатылайны.

Мхммт Исужин менн Иел Агишев аайар шул са ф башорттарыны исемлеген тй башланы. «ф алаыны р районында бер башорт мктбе булыра тейеш», — тип хыяллана м шул масат менн эшлй ине улар. Улары был хыялы тормоша ашма бер уйырма ыма булып тойола ине. мм уты йыл дауамында ф алаыны р районында тип йтерлек башорт мктптре асыуа лгште халы. Былара нигее Мхммт Исужин менн Иел Агишев алды.

Халы Мхммт Исужинды хемтен ихлас бааланы. Етмеш йше Башорт длт филармонияыны ур залында шыырым тулы тамашасы отлауы атында билдлнде. Кисне сценарийын мин тнм м Башорт длт филармонияы артисткаы нис Яхина менн берг алып та бары. Байта ына рсми юбилейар крелде. мм был юбилей айырыуса тулынландырыс булды, снки уны халы ткре. Таы шуныы ыуаныслы — Мхммт аай е ин сата халы бааын м йен кре.

Был кисл балаларын башорт мктптренд уытмаан атай-сйр ур аба алды. Снки кп кенлр: «Бе й л туан телд йлшбе ул. йрнерр ле», — тир балаларын рус мктбенд уыталар. мм мхитене д, уыан предметтары да, уытан уытыусылары да трби эшенд, рух алыуа ур митк эй буланлыын, фекерш дутарыны булыуын, аа туандар кеек аралашып йрйсктрен алап етмйр. Бгнг кнд егерменсе башорт мктбен, й уты алтынсы лицейы тамамлаан уыусылар бер-берее менн туандар кеек аралашалар, бер-береен ярам итлр, бер-береен таяныстар, улары рухтары бер-береен тартыла. Вазифаыны юары булыуына ылтанып, башорт мктбен балаларын бирмгн м леге кнд балалары менн бер ниндй урталы тапмаан бер алим атын минн: «ин балалары менн ним хаында йлше ул? Минекелр хл белерг кил, ике орау ына бир алам: «Хле нисек? Сй семе?» — баша йлшер урта нм ю. ин балалары менн тутауы йлше, клшеге, -ара бхслшеге. арап тороуы келле», — тип аптыраны.