Арыма ат юл башлар 2 страница

— «Юары вазифа» араында башорт мктбенд уытыра «уран» сртт л, й йлшерг кем тыйы у ее? Бала менн туан телд йлшм — кел берлеген юалтыу бит, — тип орау менн яуап бирем.

Ошо урында «уран, урытылан» тигн рг алатма биреп ките крктер.

КПСС-ты Башортостан лк комитетында эшлгн бер егет ене ике балаын да башорт мктбен уыра бире. Был хата лк комитетта билдле булан, м идеология буйынса срктип ыайында ына:

— ине балалары 20-се мктпт уыйар икн, — тип йтеп ысындыран.

— Эйе, унда уыйар. Тыйылан мктпме лл ул? — тип яуап айтаран йш атай.

Бер аан был ире республикабыы и артта алан райондарыны береен КПСС-ты райком секретары итеп эшк тйенлнелр. Ул «партия ушыуы буйынса» китерг мжбр булды, аа, «т буйынса план тй алмаанлытан», секретарлытан алынды м халы яла киткнсе бтнлй икенсе районда белгес булып эшлне.

Донъя кимленд ткрелгн фестивалдрг, р трл баша саралара илебен трл миллт вкилен атнаштырып, бее илд бт миллттрг л ирекле еш, снтен, мнитен тере сн ммкинлек тыуырылан, телгндр туан телдренд уый алалар, тип кртерг маташалар. миллттре, милли снтте алауа шул тиклем ны аршылы кртлр. Ни сн шулай? Бт миллттре д енслеген алау донъя алдында матанып ккрк уырлы ааныш булас, ни эшлп асылда и уа аршы булыра? Илебе миллттр ни тиклем кберк, ни тиклем трлрк була, урта снт т шул хтлем байый. р миллтк еш сн ни тиклем кберк ммкинлек бирел, дйм рухи байлыа шул тиклем тосора лш индерел. Халы рухи ятан байыан айын, кел ктренкелеге, эшк дрте арта. Дртлнеп башаран эш сифатлы ла, мтле л була. Был — хит. Быны ибат итерг кркмй. ни сн шундай тотарлы? Ни сн амасаулау? Юарынан тшкн кртмме ул, лл урындаы берй яуызыны эшеме? Ошоно алай алмайым. Таы шуныы жп: лл кпме аршылытар аша йырып сыан берй эште, шуа у аршы сыан вазифалы елдр ре, мин эшлнем д, мин эшлнем, тип, ккрк уып матана башлайар.

Илебе халытарын бер ген миллтле, рус телле миллт итег ынтылыш кптн кил. Бындай масата динде христианлаштырыу юлы менн лгшерг уйлаусылар а булан. Башорт балалары сн кириллица нигеенд «лифба» тлгн. Революциянан у Ленин тарафынан йтелгн: «Тел — аралашыу оралы» тигн фекер кеше мейеен ны бутаны. р ер ошо р яылды. «Совет Башортостаны» гзитенд л ошондай рубрика бар ине. Мин редактора бындай рубриканы др тгеллеген ибат итеп, алдыртыуа лгштем. Юары урында ултыран вазифалы кешелр, уытыусылар йренд балалары менн рус теленд йлшее юары мнилек тип ананылар. Ауылдарынан ситк сыып киткндр бер йыл да йрмй, айтып ата-се менн ят телд йлшее мртбг ананылар.

Бгнг кнд бе р уайы килгн осрата туан телебее мртбен ктрмк, уны улланылыш даирен кийтмк, бее балаларыбыа ла «туан тел ул ауылды сыансы ына крк» тигн фекер еск. Бе былай а туан тел улланылышын мктпт башорт теле дресе м й кухняла йлше теле кимлен тиклем тарайтып килбе. Туан телг длт статусы тип янып йргн елдребее байтаы ре к йренд ейндре менн рус теленд йлш. Бер тел алимы, фн докторы минн: «Хер нис внукка бабуля булып китте инде?» — тип ораны. бер са урамда, бер елебе менн йлшеп торан сата, рен саыры ла, блкй ыым Тасулпана мржт итеп: «Мама менн бег килеге, йме?» — тигйне, ул: «Мине мамам ю», — тине. Танышым аптырап китте. «Ни эшлп улай? Был бала инеке тгелме ни?» — ти. «Мине мамам ю, сйем бар», — тип алатты алты йшлек ыым е. унаа барас, таы бер тапыр тнитк дусар булдылар таныштарым. Балалары менн рус теленд йлшкндрен ишеткс, ыым ихлас аптыраны м таы: «Мин балаы менн русса йлшкн кешене аламайым ул!» — тине. ыым лсене рен абатланы, бала исеменн йтелгн был р таныштарымды ыарын уйа алан булыра крк, снки Мск бит институтыны тржем блегенд уыан Зр ыымды «Известия Башкортостана» гзитенд башортсанан рус телен мине хикймде тржеме баылып сыас, теге танышымды ыы: «Зухра русский язык знает лучше, чем мы, потому что к русскому она пришла через родной», — тип, атаы менн сен пк ре йткн.

Телевидение аша «аил мхите» тигн тапшырыу алып баран сата тапшырыуа атнашыу сн ф алаында -ара оа булышан башорт аиллре, килене л, йне л башортса йлшесе аил, ейн-ейнсрре менн башортса йлшесе артатай менн лсйр элп тек орой торайны. Барар улар, мм ирктр. Буландары ла, башлыса, юары трибуналаран телде мите тураында йлселр тгел, улары аылын тылаусы — ябай хемт кешелре. Млн, мере буйы заводта инженер булып эшлгн Фни Тимеразина ене башорт килене Глназ менн, физик Салауат бслмов с балаы м атыны менн м баша шундай телдрене мли патриоттарын саырым. Бер нис елде — тел белгестрене — йн шылтыратып тапшырыуа атнашыу тураында йлшерг тура килде. Шылтыратам. Телефонды ейне йки ейнсре ала.

— аумыыы! лсйе йме? — тип орайым. Бала лсен ысыра.

— Бабуль, тебя к телефону!

— Кто приглашает?

— Я не понял. Улясай только понял.

трибуналаран ниндй матур сыыштар яайар улар!

Миллтте белемле, лтле кешелр ктр, алы кешелр алай. а кимле и белем кимле менн тап килмй. А кимле л, белем кимле л юары булан шхестре ишле миллт ала бара, .

гр аыллы хбр йлсе елдребе аылдарын ре тоталар, тен, алы ла булалар, шхси лг кртлр, ниндй яшы булыр ине. Снки и тьирлее — шхси лг. Быа мин ышананмын, инананмын, м был хит ибат итее талап итмй. 1975 йылда Ейнсура районына яла айтан сата халы араында таралан бер хбре йлнелр ми. Аталы урайсы Нжметдин Хснов фг командировкаа баран. Ул район гзите редакцияында эшлй ине. Йрп айтас, унан ф яылытарын орашалар икн. «Баша и китерлек яылыа тап булманым. бына бер хл шатландыры. Троллейбуста китеп бара инем, блкй-блкй дрт балаын эйртеп Бурааевтар килеп инде. Балалары ысырып тороп тап-таа башортса йлш. Бына лмт! фг нис барып, урамда башортса йлшкн кеше осратаным булмаайны. Аптыраным да, ыуандым да. Тылап кил торас, туталышты ткн д киткнмен», — тип йлгн.

Йыл айын берй ауыла барып ял ит торайны. Балалары башортса йлшеен, ысынлап та, р са аптырай а, шатлана ла инелр. фл бер ваыт урамда китеп баран сата кренекле драма артистары Зки апай менн ата аай Арылановтар тутаттылар: «ине балалар тап-таа башортса йлш, — тир. — й йлштереп арайы ле», — тип, балалар менн оа ына гм ороп торолар.

Алтмышынсы йылдара фл башорт телен аил теле итесе аиллр бик а ине. Мфир лиева менн Николай Головтар, Нфис менн Жлил Кейекбаевтар, ли менн Рамаан отошовтар, Лили менн Вли Пснчиндар, Лена менн Нияз Мжитовтар, Надя менн Рми ариповтар, Клара менн мир Сиразетдиновтар, ли менн нр Вахитовтар, Нажи Аллаярова менн Абрар абдрахманов, Иел Агишев аиле, Марина-Мсрр менн Ршит Шкревтр, Рйс менн Мст Бикжановтар, и менн ирфан Яуповтар, Лена менн Урал Нероловтар, Алма Слмновна Аллаолова, хмтужиндар, Фни менн Нил Тимеразиндар, Роза менн Шрифйн Ишимовтар м таы барма менн ген анарлы бер нис ген аилл башортса йлшеп була ине. Аа, 70-се йылдара, бындай аиллр кбйеп китте. Сибайан ксеп килесе Сбил Слймнова менн Айрат афаровтар аиле, Мирас Иелбаев менн Глфи Юнысова, Брйндн килгн Флр менн хмт Слймновтар, Мсетле ятарынан килгн Тнзил менн Диас Йнтриндар, Салауат районынан Таылыу менн Мхммт ниевтары биш улы, апайым Мрфуа Мусинаны дрт балаы, ылыуымды м башалары башортса йлшесе балалары тлде. Хер бындай аиллр артандан-арта бара. Барма менн анарлы ына тгел. уы йылдар келдрг мт сатылары алды. фл хер бер кем д башортса йлшкнг аптырамай, башорт мктптрен бермлп балалар йыйып йр бтт, башорт гимназияларына конкурс нигеенд ген абул итлр. ф алаыны р районында тиерлек башорт гимназияы йки мктбе, рус мктптренд башорт кластары бар. Мин 1966— 1967 йылдара радио м телевидение буйынса комитетты балалар сн тапшырыуар редакцияына тапшырыуар ерлгн сата, Республика башорт интернат-мктбенн ген уыусылар саыра инем. Хер «Тамыр» студияына балалары айлап алырлы кимлдбе. исемдре матурлыы! Азамат, Урал, Илдархан, Сыы, Слим, Злхиз, Буранбай, Нурислам, Глдр, Алтынай, Дауыт... Мине Илгизр, Глназ, Глнур, Зр, Тасулпан тигн балаларымды балалары — ейн-ейнсррем д Айгиз, Нркс, Сураол, мил, Айназа, Айсулпан, Юрматы, Мортаза исемле.

Исем — милли орурлы билде. миллтен яратан кеше уны бт традицияларын, шул иптн исемдрен д, ярата.

Йштре аында бындай фекер уяныу фт яшыа ына.

Халыбыы ткнен орурланып ик аланда, таы бер мим сифата итибар итерг крк: бее атай-олатайар телебег длт статусы бирее ктп тормаан, улар р берее келенд туан телен статус биргн м килск быуына бына тигн тел алдыран. бее елдребее кптре балаларын башорт телен йрте сн длт статусы ктп йрн...

ндшмй-нитмй ген урындарында мли эш атарандар а булды.

Шундай зыялыларыбыы берее — ата аай Слймнов.

Данлылы урайсыбы ата Слймнов халыбы араында урай уйнаусылары кмеен р са сенеп йрн. урайы нотаа алып, жп хемт сыары. Шунан училищела урай блеге асыу инициативаы менн йрй башланы. ене уй-хыялдары менн «Совет Башортостаны» гзитен килеп урталашып китер ине. «Училище директоры Камил Влиев юллап астыры блекте, быйыл уыусылар йыябы», — тип шатланып йлп китте бер тапыр. «Курайсы малайар элшеге ле», — тип мржт иткс, республика мктптре буйлап урай уйнаусылар элш башланы. Беренсе йылда данлылы урайсы Ришат Рхимовтар тркм йыйылды. Икенсе йылына таы элш башланы. Республикабыа урайсылар бик иргйгн осора Ейнсура урайсылары Нжметдин Хснов еткселегенд ансамбль тп, беренселрн булып с тауыша уйнап йрнлр. Ансамблде с урайсыы Ибрай ауылы ингн «Чапаев» колхозынан ине. Ибрай мктбенд урай трге эшлй, йш урайсылар бар, тип ишеттем. Киттем. Мктпк барайным, урай трге етксее хмтслим Яупов, Дауытовтары быйыл игеенсе класты тамамлаан улдары урайа яшы уйнай, тине. Уны мин фг алып килдем. Хат аша баша райондаран да элштек. урай блеге асыла, тигнг аптыранылар а, ышанмайыра та аранылар. Таы бер курслы йыйылды. абул ите имтихандары башланды. Бер са гзит редакцияына Гата аай йгереп килеп ингн. «Рус теленн изложение ине, бтен л икеле спгндр. урай блеген яратмаусылара ул булды был имтихан. Быйыл блек асыу урыныс атында. Камил Влиев икенсе тапыр имтихан ткррерг риза ла, таы шул у хл абатланыр, тип урабы», — ти. Ул сата абул ите имтихандары барышында журналистара репортаж йки мл яыу сн имтихандара ине рхст ител ине. «Совет Башортостаны» гзитенд «Вуздара ыыу кндр» тигн рубрика башлаайны. Мин байта ына уыу йорттарынан мллр яайным инде. Училищеа киттем. Камил Влиевты Роза исемле (башорт ыы, фамилияын хтерлмйем. — М. Б.) секретары бар ине. Башорт длт университетында филология факультетыны рус блеген тамамлаайны. Шунан таныш ине. Иклшеп имтихана инеп, уытыусылара иермй ген малайары изложениеларын тикшерешеп, хаталарын ттеп сыты. Тркм йыйылды. Таы бер курс асылды. Дауытов уый башланы, м бег килгелп, бик ыуанып, яылытарын йлп кит ине.

— Апай, мин Ибрайа айтам да ун баланы урайа йртм. Гата аай шулай ушты. «ее р береге унар урайсы йртен, улар таы унары йртендр. Шул сата урай таралып китер», — тине, — тип дртлнеп йрй торайны. («Торайны», тип йтеем фжи бйле — Дауытовтар аиле тотош фажиле лк булды. — М. Б.)

Рус телен бик яшы белерг крк, мм ижад кешее сн и миме — талант. Талант тбиттн кил, белемде уып алып була. Талантты табыра, алара, ерен белерг крк т бит... Ю, быны ик л алманылар: и миме рус телене етен мейег едере, зиенг алыу. «Ана бит, урайа яшы уйнаа ла, рус теленн насар билд алыу араында урай блеген л ин алмаан», — тигн фекер алыу сн ниге был.

Утыынсы йылдара йырсы, композитор зиз лмхмтов П. И. Чайковский исемендге Мск длт консерваторияы эргенд башорт студияы ойоштороуы башлап ебр м башорт егеттрен халы араынан таланттар элп йыйыу бурысы йкмт. Снт елдре Фзи Саттаров, адир Бакировтар был эшт емлек кртлр. Башорт эстрадаына ниге алыусы, башорт халыны и яратан йырсыларыны берее Мгфир лиеваны ошо студияа уыра адир Бакиров алып кил. мм Мфирне тыуан ауылы оло юлдан бер я ситтрк ята, рус кешелре менн аралашыу ирк булан ытан, р с телен н сар бел. Шулай булыуа араматан, жп енслекле м к сл тауыш а эй б лан Мфир лиеваны педаго В арин уыра ала м рус теленн тм дрестр билдлй. Хер и Мфир лиева рус теленд йлше ген тгелда е мыш телд йырлау лтен эй булд . Бтн илебе трл телдр йырлай белесе Ирма Яунземдан у икенсе йырсы булып танылыу алды.

Мин у та мктпт уыан йылдара, илленсе йылдар ааы — алтмышынсы йылдар башында, Инолда укытыус лар уыусылары йрен йрп, аилл рус теленд йлшерг крклеген, рус телен белм, института юл бикле булыуын алатыу эштре алып баралар ине. сйем улара ни тип яуап биргндер, мм бее -ара фт туан телд ген йлштере. Бер ваыт атай-сйре дйм йыйылышында сйемде сыыш яара, нисек трбиле хаында йлрг м бер уайан й рус теленд йлшбе, шуа балаларым рус телен яшы бел, тигн фекер йтерг уштылар.

сйем сыты схнг. Йыйылыш клубта бара ине.

— Балаларым гел ген китапа теклеп ултырмай, й эш кп, хужалы эштрен блешеп алып ярам итлр, ыу алы, мал бар, шл бйлйр, шулай а би китап уыра ла, дрес ерлрг л ваыт табалар. Дртеене д иптштре килеп, балаларымдан йрн. Арифметикаын да, рус телен д, немец телен д йрнлр. Диктант яалар. мм балаларымды рен й бер ген ауы а рус теленд йлштермйем. Ни эшлп мин балаларым менн белер-белм кй рус теленд йлшйем, ти! Улыма мандолина, гармун алды, кистрен берглшеп башортса йырлашып та алалар. Бер зыянын да крмйемсе. Балаларымды белеге. йлнгн айын еге матап тораыы. Балаларымды дрте л мктпте Почет татаынан тшмй. Насар уыу кешене тбитен бйлнгн ул. Зиене абул итмй икн, ни эшлп уны, рус теленд йлштереп, барлы-юлы мейеен мирлтерг?! Ундайарын кслп уытмааы а була. Тбит бтен л кимле менн икмк эшлрлек нр бир ул. Уымаандар а млен таба, астан лмй.