Арыма ат юл башлар 4 страница

Кешене тормоша арашы, фекерле алыпа алыныра тейеш тгел, кеше фекерен фт йнлеш крте м масат уйыу ына крк. Ошо изге масатты би рр аша бит уытыусылары атара, алай шп булыр ине!

Ейнсура башорт гимназияында эшлгн сата рус теле м бите уытыусыы итеп Рши рип ыы адированы саырым. Уны уытыусы булара матамайар ине, снки ул ст бленешен ктмй, мктп администрацияы термины менн йткнд, ваыта ыймай икн. Нис минут журнал тултырыра, нис минут яы дрес алатыра, йг эш тикшерерг м баша шуны кеек талаптары тмй, айы бер дрестре журнала билдлрг л онотоп сыып кит л аа ына тултырып уя икн. мин уны рус бите дресенд буландан у эшк саырыра булдым. И китмле дрестр бир ине ул! Уыусылар ауыарын асып тылап ултыра. Уны интонацияы, уны би рге образдара инеп китее, й йылмайып, й крен йш тулып, шиырар уыуы... Бер яыусыны йки шаиры ижадын ткн сата башалар менн саыштырыу, сит ил, башорт бите вкилдрене ошаш рренн миалдар килтере... Ми был уытыусыны алыпа ыйыуы тгел, балалара битк й уятыуы иммт ине. Уа фт бит дрестрен ген бирем, снки тел дрестрен ткре сн, ысынлап та, алыпа ыйыу мотла. Мин директор булып эшлгн сата гимназияла уыан уыусылары рипова дрестрен тылауарына, ыымды да уны уыусыы булыуына бик шатмын. Тик мин гимназиянан киткс, уны дрестрен анализ яаусылар, уытыу эшен яраы, тип тапандар м гимназиянан эштн сыарандар. Кпме белем уыусылара бирелмйенс рм ала...

Ах, ошо алып! Ах, ошо стандарт! Кем тгн уны? Кем уйлап сыаран? Тбитт алып ю, ниндй гармония! Ниндй кй, кйлнеш! Тормош е ошо гармонияа нигелнгн. бее системала бит дрестрен ген тгел, хатта милли енслектре л, тамыры, традицияы, теле, моо булан халытары бер алыпа алыра маташыу сйсте кпме ямыштары юа сыары.

Кел бушлыына килтересе сбптре берее — кешене, хатта тотош халытары ла бер алыпа, стандарта алыра маташыу м фт шул алыптан сыып баалау.

мм шуныы ыуаныслы: халы был алыпты абул итмй, ул енс тбит анундарына яын йшйеш аилрен яралы мер ит. Шуны сн, ниндй ген миллт булмаын, икенсе миллтте алыбына алыра ынтылыу ю. р берее енс м барыы ла берг.

Инолда йшсе рус халы, блкй саымдан у, ки келле, ихлас булып хтеремд алан. Башорттара йшелс ултыртыра ла, толара ла йртерр, ре л толап бирерр ине. сиратында улар башорт атын-ыарынан сс икмк, атлама бешерерг, талан яара, тол бйлрг йрнлр ине. «Шабра» тигн айан килеп сыандыр, рустар а, башорттар а кршелрен «шабра» тип йрттлр. Рус атындары ла, ирре л башорт ре ушылап ебрлр йки башорттары руссалап йлшеен ошатып аралашалар ине. Мин быны аа аланым. Юи, крше Полина апай: «Мархаба апай, ты не серчай инде, минэ пт мунса тапит нада», — тип килеп ин, был апай е мрй, ни эшлп русса шулай насар ойлш икн, тип аптырай торайным. Яыусы Николай Задорновты «Могусюмка и Гурьяныч» рен уыас, тап Инол халыны -ара аралашыуына ошаттым. Унда рус менн башорт дулыы бик матур тбии ртлнгн. Бынан тыш, знакумдар була торайны. Улар — атайымдары арыташ, ыуанды баарына баран сата унып кит торан таныштары. Знакумдар ре л килгн сата йолап китерр ине. Был знакумдар башортсара упалап, башорттар менн русса еш-теш итеп, хатта берглшеп йырлашып та ултыра торайнылар. Атайым мандолинала башорт кйре уйнап, знакумдары тыпырлата баып бейеп йргндре к алдымда. Шуа улар рен ти миллттр анап, береен икенсеенн тн уймайар а ине.

кем тарафынандыр бер миллтте юары ктреп, башаларын кмете сйсте алып барылды. м был фекер фнде д, тормошто да бтн лклрен л теп инде. йтйек, азатлы хркттренд, илде алау сн баран уыштара фт бер ген халы батырлы крткн, башалар эйреп кен йргн, тигн фекер алынды. Мер йыллы тарихы булан м илебег афт янаан р уышта бер е оралланып алдан ташланан халыбыы бер ген батырын ктрелр. Титлрс баша батырарыбы, хатта 17-се быуат ааында ырым м Аау (Азов) походтарындаы аарманлыы сн 1696 йылда Петр I врии тарханлы ярлыы м алтын яыулы кмш ынлы ылыс алан Алдар Ингилдин д телг алынмай ине. Руда ятылытарын, нефть ятылыын ре асып, ре эшкртеп файалана башлаан, аылдары менн дары яау, металл ирете оталыына лгшкн, нефть эшкртее л, тау промышленносын да фнни нигег алыра крклеге хаында Бергколлегияа мржт итеп хаттар яан илемле башорттар хаында ла к ншер иткн тарихтан бе бтнлй белмнек. Булат ылысы эшл ысулын уйлап сыаран башорттар хатта яалма алмас яау кимлен килеп еткндр. булат ойоу ысулдарын айан ына элмнелр , авторлыты кемдрг ген айтарып алдырманылар. Башорттары булат яау ысулын Златоуст алаы инженеры Амосов асан м булатты башорттар яаан, тип ибат ит. Ул булат ылысты углеродты билдле бер температурала иретелеп, яынан ыуытыландан у барлыа килгнен асылаан. Башорт илеме хаында факттар бик кп. Бе «Тормош абатары»нда байта млмттрг туталды. Бороно башорттары да, баша кп халытары да илеме хаында бер кем д белмй. Киреенс, хатта ямабыы да булмауы хаында уйыртыу бары. йтйек, башорт рун тамалары, унан у рп хрефтре менн яан м уый белгн икн, ни сн кириллицаны белмгнг ген наан тип аталыра тейеш? Башорт мер буйы малын ысулдары менн дауалаан, хужалыын е яйа алан, кешелре л е дауалаан, лндре бик яшы белгн, уымышлы кешелре лн менн д, металл, иммтле таштар менн д, шкрп т — психотерапия алымы м башалар менн дауалаан. иммтле таштары, металды дауалау ксн эй икнлеген ле яы-яы аса башланылар, башорттар уны борон-борондан дауалау сараы итеп файаланан. Йшен айтарыстары ла булан. Хатта тирм эсен йылан м баша бжктр инмлек ысулды ла уйлап тапандар. Былар, илми термин менн аталып, йрнелеп, донъя кимлен сыарылмаан икн, ни сн халы наан булыра тейеш? Музыка, музыка оралдары, яу алымдары, аш-ыу, туланыу гигиенаы, йылысылы серре м башалары бт донъя халы сн лг булырлы кимлг еткерерлек алимдарыбы ына крк. Бик кп лклрге, йтйек, халы медицинаындаы дауалау ысулдарын, «наанлытан килеп сыан», тип тгел, илем булыу яынан йрне фарыз. Ижадыбыа кпме илем йшеренгн! аа академигы К. И. Сатпаевты «Урал батыр» эпосы тураында йткн фекерен килтереп ките урынлы булыр. «Башорт легендаында, Урал батыр ирке менн лемелектн баш тартандан у уны йктре аыл хазиналара м алтына, аны ер майына — нефтк йлн, тиел. Был, ере е кеек к, бик бороно легенда. Башорт халы уны кп быуаттар элек, фн нефтте Кнья Урал тиренд асана тиклем к, ижад иткн. Ошонан у фольклор рренд халы аылы м халыты тормош ысынбарлыы хаында арашы ятанлыын кем кире аыр!» Ошо у бйк эпоста херге тауар урынында борон диге булыуы хаында ла йтелгн. Эпос ижад ителгндн у быуаттар ткс, Урта Азия энциклопедистары балисина менн Бируни йткн.

Халыбыы а анлы булыуы кмселектн тгел, тарихи шарттаран килеп сыан. Кренекле кешелрене телг алынмауы улар булмаанлытан тгел, буландарын ипк алмауан, халыты «ысынлап та наан икнлеген, фт ниндйер «бйк» миллт араында ына белемле була башлауыбыы» ыы тн алыу масатынан эшлнгн.

Ошондай ышандырыуар, аа едерерг тырышыуар бары, м ышандырылар а. и китмле кск эй, тинек.

Халыды ямаы ю, халы наан, туан телеге менн ауылдан баша айа бараыы, атнаш аилнн вундеркиндтар тыуа, атнаш аил — ул интернационалистик тойо саылышы, тигн фекерр кн-тн матбуат биттренд баылып, радио аша яырап торас, бик кптр ошо фекере олона йлнде. Республиканы кнья-кнсыыш тбктрен итибар бирмй, фт бер нис районды ына хстрлп, итибаран ситт алан тбк кешелрен ялаулыта йеплп таратылды. Ышандырылар. Халы рухын е ындыра башланы. Колхоздар, совхоздар, сим ер эшкртер, айалыр яшы тормош барлыы хаында уйырмалар таратылды... Былар барыы ла халыбыы таратты, таратты. Снки башорт халын туплап тороусы тп факторары берее — тыуан ер. Шуны сн д тыуан ер тураында сыарылан обайырар, йырар и китмле кп м келдре тетрндергес. Йыр арнап сыарылмаан берй йыла, тбк, тау, артылыштар бармы икн башорт йшгн тйкт?! Тыуан тйк тураында йырары менн иленн айырылып китмлек й трбилгн ул халы аылы.

мм кс араында халы аына шундай ксл тьир яалды — бгнг кнд халыбыы яртыы тиклеме Башортостандан ситт йшй. тбктренд эш шарты насар буланлытан, ауылдары бтрлгнлектн, йыл айын сит ятара мерлгн кеше аылды. «Кубанские казаки» фильмында кртелгн рхт м мул тормошло тбктрг, «йлнешкс т яы фатир бирел торан» сим еррг юл алынды.

Башортостана исем биресе, уны длтселеген тотоп килесе башорт халын сит ятара таратыу саралары трлс бары. Сеймала бай бынамын тигн райондарында промышленность предприятиелары тлмне, фт сеймал сыанаына ерелдерелде. Хатта мал аырау менн шллнгн колхоз-совхоз ерренд л ит бытырыу цехтары тлмне, ыйыр малдарын «ер аяы-ер башына» терелй алып кит торайнылар. алимдары асылауынса, Башортостанды Урал м тнья-кнсыыш региондарында — территорияны уты алты ярым процентын билгн тбгенд — халыты ун дрт кен проценты йшй, снки промышленность потенциалыны алты ына проценты тупланан. Шуны сн етмешенсе-туанынсы йылдара был райондаран ике й медн ашыу кеше ситк сыып киткн. (Млмттр Беренсе Бт донъя башорттары оролтайыны стенографик отчетынан алынды. — М. Б.) Итисади м социаль еште, етештере кстрене алы решт ел урынлаштырылмауыны мте — халыты артта алыуы, насар йше. Хатта еренд сыарылан сеймалдан да е файалана алмай ине халы.

Белорет районыны Ййк ауылында йшгн сата, барыы ла йорт яыртыра тотона башлаайны. Элекке йорттары блкй ген булан, улары мал й итеп алдырыла ине.

— Урман тгг ауып тора, ни эшлп йорттары баштан у ур итеп алманыы? — тип орашам.

— Рхст итмнелр. Урмансы итеп ситтн берйен алып килеп уя инелр. Уныы иплп, наы ына, насарын ына, йрг уайы ятан бир аасты, са ына артыыра ауара, утарансы килтереп штраф ала... яшы брнлре улдарыбы менн ситк ебре сн ырабы... Шулай, мер буйы тимерсе бысаа йлсемне. Яы-яы егеттребе урмансы итеп билдлн башланы.

Бына бит нисек булан!

Бер ваыт урман ятарынан командировканан айтып килгн Илеш егете аптырап та, сенеп т йлгйне: «Бее ята буланыы бармы? Йорттары нисек тйр бе! Ктрелеп араанда, бреге тшп китер! ле бына Белорет-Шишм тимер юлы алынан ятара булып айттым. Ни эшлп шулай ялау ул башорттар? Урман бит емерелеп тора. йре тауы кетгендй ген», — тип ие киткйне.

р беребе ямышыбыа ебе хужа булмаа, бгнгб килск мнфтенн сыып ормаа, суверенлы республикабыы лкг йлнее бына ына тора.

лкне башорт сн ни икнен бгнг кнд Ырымбур, Силбе, уран, Свердловск, Пермь, арт лклренд йшгн башорттар бик яшы бел. Бт донъя башорттары оролтайында атнашыусылар ре йшгн лклр етксе урында ла, депутаттар араында ла бер ген башортто да булмауы хаында сенеп сыыш яанылар. Хатта Бт донъя башорттары оролтайыны Рсй Федерацияыны башорттар кплп йшгн лклре администрация башлытарына мржтенд л «был хлг итибар итерг м башорт миллте вкилдрен етксе органдара емерк ылытырыра» тип телг алынды. Был мржт 1995 йылды 2 июненд абул ителгйне. Администрация башлытары был мржтте дрр трг тотондолармы икн? Бер ген греш т ю. Шкр, баша лклр йшсе миллттштребее урсалап мржттр, хаттар яыра, телефондан шылтыратыра, ниер талап итерг, длрг, килешер трг Башортостаныбы бар.

 

 

* * *

60 — 70-се йылдара «перспективаы ауылдар» тигн термин атында ауылдар ксерел, эрелтел башланы. Был сара ла, имеш, халы мнфтенд башарылды. Аа шулай едереп маташтылар: балалар ур мктптр белем аласа, ур коллективта трбилнск, ауылдара уайлытар булдырыу сн д эрелтелгн хужалытар улайлыра м башалар. бындай «хстрлек» Башортостанды кнья-кнбайыш райондарында, бигерк т Кгрсен, Кйрге (Кмертау), Млез, Ишембай райондарында, ем алып барылды. Партияны Башортостан лк комитетыны элекке беренсе секретары Зыя Нуриевты итлектренд яыланса, бее республикабыа был сйстте ммкин тиклем таратмаа тырышандар. Мин «перспективаы» ауылдары бтр кампанияы ыыу баран сата «Совет Башортостаны» гзите редакцияында эшлй инем м был мсьл менн яшы танышмын. Республикабыы айы бер еткселре «е ыанып» тотондо был эшк. («Башортостан» гзитене 1998 йылы 231-се анында баылан млне м- килтерм. — М. Б.)
«..Тап шул йылдара барлыа килде ошо «перспективаы ауылдар» термины, — тип яа Зыя Нуриев. — Уны авторы — бгнг итисад академигы, ен бик ур белгес тип иплгн Татьяна Ивановка Заславская. Был профессиональ баш бутаусы ханым ене халыа аршы йнлтелгн теорияын Хрущева нисектер едереп, хатта уны советнигы булып китте. гртеп ороу осоро башланас, был академик яынан алып сыты м йн кптре аын томаланы. Дйм аланда, бее Башортостанда ул кампания ки таралманы. Мске баымына аршы тора алды, трлс хйллшеп, ауылдары алап ала алды. Ауылдары юа сыарыу бее халы сн тамырары юалтыуа ти икнен онотора ярамай. Заславская кеек геройары ла онотора ярамайыр...»
кенес, республикабыа Заславская теорияын тормоша ашырыра атлыып тороусылар, рене уал ниттре сн файаланыусылар байта ине.
...Йй кндре отпускыла Дит менн берг экспедицияа сыа торайным. (Дитте ан баымы даими юары булды, шуа уны аулыы, мере сн р са борсола инем. — М. Б.) Республика буйлап балалары алып экспедициялара йргн сата, Заславскаяны а бутауыны халыбы тамырына ни тиклем зыян иткнлеген креп йн сей ине. Шул тиклем матур тбктге йшг, мал аырауа уайлы ауылдар а, оло юла яын урынлашандары ла, иге йыллы мктбе буландары ла, тарихи митлелре л аяуы решт таратылды. Шул у ваытта еткселр ю итерг телмгн блкй ген ауылдар а ур олас алып еп китте. 1976 йылда «Советская Башкирия» гзитенд яын йылдара республикала 3005 (р района уртаса 50 — 60 ауыл тура кил! — М.Б.) ауылды ксерелерг тейешлеге хаындаы мл бтнлй аптыратты бее. тен, Кйрге районына бара, заманында ике мсетле рге Моталды уы кешелре китеп бткн. Бее «Холодный ключ» фермаына килеебее ишетеп, Туай Кинйе ауылынан Хмитова Мфтуха исемле апай килеп етте. «с герой биргн ауылыбыы юа сыаралар бит. Ярам итеге ле», — тип тен. Дит менн кшлшеп, редакторыбы Абдулла инит улы Исмилевк индем. ебее борсоан мсьлне йттем. Гзитт сыыш яара рхст ораным. Рхмт. Риза булды. 1979 йылды 6 декабренд мине «Бгнгб м иртгее кнб хаына» тигн млм донъя кре.
Млнн ктр килтерм.
«...Перспективаы ауылдар» тигн сйст атында ауылдары эрелтбе тигн булып, бе кешене йше сн и митле шарттары берее булан йн аыы хаында онотабы. Перспектив план тгнд экономик клектн ген сыып эш итерг ярамай. Тарихи ятан митле, итлекле урындара бай булан, кренекле кешелр йшгн ауылдары алап алдырыу а, беес, масата ярашлы булыр ине. Юи килск быуын алдында тт алмалы хата эшлебе ихтимал. Млн, Ейнсура районыны Байдлт ауылы бер нис йг алып бара. ул ауыл урамдарында комсомолец шаир Сергей Чекмаревты, Советтар Союзы Геройы отлохмт Хйбуллинды эре аланан. Кренекле яыусыбы Салауат Юлаев премияы лауреаты Зйнб Биишеваны тыуан ауылы Туймбт айа? Нис й алды икн унда? Революцияа тиклем к мктбе булан грлп торан ауыл булан бит ул. Халы геройы Салауат Юлаевты тыуан ауылын ун игеенсе быуат ааында батша алдаттары кл иткн. Быны балаларыбы бел. Пугачевты крштше, и яын кшсее Кинй Арылановты исемен йрткн, алтмыш йлк саында илебег с герой биргн Кинй ауылы айа, тип ораалар, балаларыбыа ни тип яуап бирербе?
...Кешелре ген тгел, ауылдары да биографиялары була. Яын кндр республикала 3005 перспективаы ауыл ксерелерг тейеш икн — аа тт алмалы хатаа юл уйылмаын ине.
... Йш быуынды трбил р аилне ген тгел, р ауылды да традицияы бар. ул традициялары ауылдары менн берг емереп ташлау, ю ите трби нигеен ашатыу тгелме?
...Йштре ауылдара кире айтарыу сйстенн алда улары ебрм яын хстрлрг крктер. уны тп хикмте, йтеп теебес, тыуан ерг, ауыл традицияларына й трбил.
...Республиканы социаль еше буйынса комплекслы планын тгнд, ауылдары килсген хл иткнд, был проблема бер ялы, дйм проект буйынса ына хл ителмен, уны биографияы ипк алынын ине».
Мл баылып сыас, ул сата Башорт АССР-ы Тлш эштре буйынса длт комитеты рйесе Л. В. Хих-лухаа мржт иттем.
— Ауылдары эрелте буйынса перспектив план тгнд, ауылдары ямышын кем хл ит?
— Бе планды халы депутаттарыны район Советтары башарма комитеттарыны тдиме нигеенд тйб. Хер был эшк КПСС-ты район комитеттары ла йлеп ителде. Тимк, был мсьлне, ниге, район еткселре хл ит. Улар, р хлд, райондарыны патриоты булыра, ниндй ауылдары ксерерг крклеген ентеклп тикшерерг тейештр, — тине Л. В. Хихлуха.
Мин телг алынан райондары еткселре исемен млмде ебрем. Бер аан яуаптар а килде.
Халы депутаттарыны Кгрсен район Советы башарма комитеты рйесе М. Шриповтан ошондай яуап килде:
«Туймбт ауылы Октябрь совхозы территорияында. Херге кнд унда уты туы й бар, й уты ике кеше йшй, ауылда башланыс мктп эшлй, магазин, биш й баш ыйыр малына иплнгн ферма бар. Районды гене-ральный планы буйынса Туймбт перспективаы ауылдар ибен ингн. Шулай булыуа араматан, халыты яын йылдара ына ксере к тотолмай».
Халы депутаттарыны Кмертау район Советы башарма комитеты рйесе Р. бдршитов иптште яуабы:
«Икенсе Кинй ауылы перспективаы. Унда егерме ете й туан бер ген кеше йшй, яртыынан кберге пенсионер».
Ошо яуаптар нигеенд таы бер мл яым («Совет Башортостаны», 17.02.80. — М. Б.) м Зйнб Биишева апай менн берг Аназарова индек. Ул бее ихлас тыланы. Млне алдырып китеебее ораны, уны бик ваытлы яыланлыын, телг алынан ауылдара арата битараф алмаясаын йтте. (3. Аназаров ене итлектренд Кинй ауылын алап алып алыуы и ур ааныштарыны берее тип билдлй. — М. Б.) м, ысынлап та, бо уалды. Мин бындай шатлылы хбре Хмитова Мфтуха апайы рхмт хатынан белдем. «Рхмт, Мрйм ылыу. Рхмт, Дит усты. Ме рхмт. Алып алдыы бит Кинйбыы (ауыл халы Кинй ауылын шулай тип йрт. — М. Б.) лемдн. Бына уны туайында кн ссклре алам. Бее ыуанысыбы тип абул итеге. Яыра Аназаров унлаан министры менн килеп китте. Хатта зыярата ла барып аранылар. йрг инеп сытылар. лкндр менн йлштелр. Илле й алдырабы ауылыыа, ситк киткндр айтындар, балаларыыа яыы, тине, рхмт тшкр. бдршитов та килгн булан эйреп, янынан китмй».
Бе Зйнб Биишева апай менн 1980 йылды март айында ингйнек Зекери аай янына, май айында ул Кинйбыа булан. Ауыла бер атлы илле йорт, ике атлы мктп, юл м баша объекттар тт сн бик кп аса блдерткн. бдршитов ауылды алап алып алыуа хатта Зекери Аназаровты да ролен инар итеп маташты. «Ауылды Аназаров тгел, район Советы арары менн алып алды», — тип мл яып сыты «Йшлек» гзитенд. бег рхмте шул булды: «Бурааеваны ике аяыны береен д района батыртмайым. Бее района ебрмге», — тип редактора шылтыратан. Мине ая баыу-бамауымды ул хл ит алмай ине, лбитт, Дитте тыуан яына барып йрйб. Мине сн и миме — ауыл аланып алды.
Ауылды ике й илле йыллыын билдлгн сата ул ысын герой ролен «уйнаны».
Бер аан Кгрсен районынан да шатлылы хбр килде.
«Ауылдар еше планын ралаан сата, Кгрсен районыны Туймбт ауылы перспектив ауылдар ибен индерелде», — тип яуап биргйне район Советы башарма комитеты рйесе урынбаары А. Степкин.
Шулай итеп, «Совет Башортостаны» ярамында кренекле яыусыбыы ауылы ла аланып алды.
Бер орау тыны бирмй, снки алай алмайым м алмам да. Ауылдары эрелтее др тгеллеген КПСС-ты Башортостан лк комитетында ла алаандар, район еткселре л аа, тарихи ауылдары алып аланлытарын батырлы тип баалап, Герой булып иплнделр, хатта матаулы исемдрг лайы булдылар. Ни эшлп ваытында бер ген шылтыратыу йки ултама менн хл ит алырлы м аа халы решт матанырлы мсьлне хл итмй, киреенс, тотарлап, аршы тороп, ул эште башлап йрселре диссидентлыта йеплп маташтылар у? Ни сн? Ниндй масат менн? Мин меремд бындай байта хл-ваиалары башымдан ткрем, мм алай алманым. Шул у башорт мктбе, балалар басаы астырыу мсьленд л, «Башортостан ыы» журналын ншер ит башлауа ла, башорт мтптрен яптырмау, башорт кластары астырыу кеек мсьллр л... Ейнсурала гимназия астырыу мсьленд ул йылдара эшлгн РОНО мдире теше-тырнаы менн аршы торо. «Ми арты мшт ркмй», — тине. Ул сатаы Халы марифы министры Рфт Тимербай улы Гардановты ти талабы ына уны ризалашыра мжбр итте. Мктптрг индерелгн «Тормош абатары» предметы буйынса ла республика гзите биттренд бхсле мллр баылып торо, махсус решт «яллап» яырыусылар, хатта был предметты пландан алдыртыу буйынса «махсус йшерен комиссия» туплаусылар а булды. мм предметты шул тиклем яратып абул иткн уыусылар, айы бер «елдрн» айырмалы решт, предметты митен алаан уытыусылар, атай-сйр, кпселек алимдар, атап йткнд, Марат олшрипов, Ирек Аманов, нр сфндиров, Мирас Иелбаевтар ялап алып алды. Ошо урында бер ваианы телг алыу урынлы ла, фемле л булыр. Фемле, тип йтеем шул, — кп кен кешелр ре белмгн нм хаында кеше е аша фекер йртсндр.
Ваиа. Бер алим менн осрашты.
— уы баылан илми хемте менн таныштым. Шп хемт. Ана шундай млмттр менн уыусылары мктп эскмйенн к таныштырыуа нисек арайы? Уыусылар халыны рухи иммттре хаында блкйн хбрар була, орурлы сифаты, а трбилнер ине, — тинем.
— лбитт, яшы булыр ине. Тик уны ниндй предмет аша уытып була у? бит дрестрен индереп булмай...
— ин «Тормош абатары» дреслектрен к аланы бармы? ине был млде балалар кптн йрн инде. Мл гзитт сыас у, алып индереп ебрек. ин теге комиссияы ултырышында бее предметты арты йк, уыусылары башын бутау, тип сыыш яааны. Тимк, е е аршы сыаны.
— ни эшлп унда берее л был хата ми йтмне?
— Ул «комиссияыа» бее дреслектре тотоп араан, белгн, йрнгн м предмета аршы буландар тгел, авторара аршы кешелр тупланандыр, тип уйлайым. Снки аршы сыыш яаусы елдре барыыны да тиерлек хемттре дреслект й телг алынды, й тотош индерелде, — тинем д алима мле сыан дреслекте тоттороп киттем. Бер аан дреслектребе хаында ыай фекере менн уны мле гзитт баылып сыты. емде л, урамда креп, улымды ыып:
— е, авторар, башорт миллте алдында бурысыыы тнеге. Дреслекте тн йоламай бер тынала уып сытым, — тип отлап китте. алим ен тотторан бер ген дреслек хаында шундай фекер йтте. бе бит 1 -се кластан башлап 10-сы класа тиклем яы.
Телг алып китеемс, гимназия кластары т 1-се мктп нигеенд асылайны. Ул сатаы мктп директоры (е башорт, Бтн донъя башорттары оролтайы делегаты. — М. Б.) мине педсоветта тикшерег уйып: «Буракаева своим предметом проводит узконациональную политику», — тип сыыш яаайны, тарих уытыусыы, татар егете Ирек Смиулла улы Мстов ялап сыты: «Бтн милли мктптр л р халыты ошондай предметы уытыла, бик яшы булыр ине», — тине ул. Шуныы ыы: уытыусылар кшмен директор уны ауырып ятан еренн, дауахананан машинаында алып кил. Йне, татар миллте вкиле Бурааеваны тнитлп сыыш яар. Киреенс булып сыты.
Демократик грештр байта алашылмаан орауара ке асты м халыбыы «ялаулыы», «эш белме» м баша шундай кп кен кире сифаттары яалма барлыа килтерелеп, халы зиенен едерел баранлыы асыланды. Йылдар буйы бтн итибар, матди ярам, хатта химик ашламалара тиклем республикабыы бер нис районы ына мул тьмин ителгн. Юлдар йбт, газ ткрелгн, мктптр, дауаханалар яы булас, белгестр ул ятара кплп кит, башорт ыары ла ул я егеттрен иш ит. Урал аръяы райондары гйетеле араында «башорт ялау, йшй белмй» тигн фекер таратыла. Бгн и был ауырыуан отолора крк, ебеге эшснлекте, татыулыты кире айтарыу зарур. аныбыа бар, алана м уяныу кт бее бындай матур сифаттар. Тик быны р башортто ене алауы, трби менн шллнее, яалма решт ашатылан рухын яыртыуы м эске донъяына греш индерее крк.
бгнг кнд башорт ауылдарында баран тлштрг к алыы ле! А ына ммкинлек булыу менн, зиенендге эшснлек, емлек, егрлелек, зауы уянып китте! Тимк, осон нмгн, рух ындырылмаан. Башорт тураындаы кире фекерр ады грт алмаан.
гр трбиг зарланып, кемделер йеплп йки ткндре ген уйлап айырып ултырабы икн, ер йнн ю булыуыбы а ихтимал. Кеше булара ына тгел, халы булара та. халы булара ю була, кеше булып йше йме, ме булырмы? Кеше келене ыйыныр тйге булыра тейеш. кеше келе халы йнен ыйына.
Бгнг кнд ткнебе анлы, тип тутауы илау йки, ткнебе данлы, ткнебе шанлы, тип ткндрг мхи йырлау араында йштребее айы берре башорт-лотан би. «Хер ю ул элекке башорттар. Башорт тигн исем ген алан. Ысын башорттары ихтилал айын ырандар. Ике й йыл буйы азатлы сн крш барышында, Салауат Юлаев ихтилалында, француздара аршы егерме туы полк тп яуа ктрелгнд ю ителгндр, граждандар уышында атаран да, ыылдаран да ырыландар, уты етенсе йылда бесн сапандай сабып аландар таланттары, Бйк Ватан уышында дивизия яугирары «пушка ите»н йлнгн. Ошонан у мандый алмаан башорттар. Хер тамыры улыан тал сыбытай белеп-белеп ороп барабы», — тир. Бт ул башорт, тигн тшнклкк биреллр. "Канлы тарих тураында тутауы йл, килскк бер ниндй мт уятмау; тарихты аба сн йрнме, бгнг крсктн сыыу, отолоу юлы кртме мте был. 2001 йылы Зки Влиди уыуарында ла ошо хата уйлап ултырайным. Тарихсылар а, баша фн лкендге алимдар а Влиди хаында шул тиклем йбт йлнелр. Тарих йлнелр. ренн ике-с тапыра кесерк булан ул сатаы йш Влидиг оландылар. бит бгнг кн д Влиди заманындаы кеек к атмарлы. Бгнг кн д ниндйер алатыу, сиселеш, алимдары аны ен, мтл йнлеш биреен талап ит. Залда алимдаран мтл ктп ултырыусы йштр байта ине. мм алимдары, исмаам, бере була ла бгнгб хаында йт! Бгнг кнд тап леге заман менн саыштырып, артабан ни эшлрг тейешлегебег йнлеш бирерлек сыыштар крк ине. «айа Влидир? айа Бабичтар?» тигн орау тыуы ихтыярыан. Килскте кр белгн, мт ала алан, артынан эйрт алан шхестрг мохтажбы. Тура юл кртесе, аты аранан айырып кртесе шаирар крк. «Уяныр мл етте» тип, халытан у к асыусы шаирарыбыа Бабич уяулыы етмй.
Демократик грештр башланас, «Урал» Башорт халы гене яуаплы срктибе итеп айлаайнылар. Рйесе Ршит Шкр булды. Аа Ршит Шкре «Башорт энциклопедияы» ншритен директор итеп тйенлнелр, мин гимназия м асы ауала этнографик музей асыу хыялы менн Ейнсураа айтып киттем. «Урал» генд рйес итеп Марат олшрипов айланды. Был йылдара халы ге л депутатлыа кандидат крте хоуына эй ине. Мине фг саыртып алдылар а, Татарстанда халы ойошмаы рйесе депутат мандатына эй, бе олшриповты депутатлыа ткрйек, Ейнсура районы, моайын, яташын айлар, ярам ит, тинелр. Республикабыа башорттар аны кмегндн-кмей бара, ситк китеселр арта, ситтн айтыусылар араында ла башорттар бик а. мм юарыла вазифалы урын билселр халыбы мнфтенд лл ни «ыл ыбырлатмай», снки депутаттар араында асылы тшкил итбе, вазифалы урындары башлыса паспорты буйынса ына башорттар билй. Демократик грештрн файаланып, ис юы башорттар кпселек йшгн райондаран башорт миллтле м, и миме, рухлы егеттребее м ыарыбыы депутатлыа ткрйек, тигн масаттан сыып, е ыанып эш башланы. «Урал» Башорт халы ге идараы азаы булара, ми Ейнсура районында Марат Мхмт улы олшриповты ышаныслыы булыра тигн яуаплы бурыс тапшырылды.
Шулай итеп, уйламаанда «айлау» тигн сйси уйында атнашыра тура килде. Был хата ентекле яылыр ле. лег туны ына йте масатым: халы алдында тос, ыа, темле сыыш яау, фекерремде анатлы р менн ныытып уйыу сн шаир ен мохтаж инем. Мин бгнг шаирарыбыы кнк темаына яылан шиырары булмаанлытан, осрашыуар баран сата Бабич шиырын файаландым. Халы ауы асып тылай торайны.