Арыма ат юл башлар 5 страница

 

 

Список 9
Ошо кнд бер кпер алдында е — ылдан нек,
урыныс, бик урыныс, а, китге юлдан яып.
Ул кпер аты тамутыр, аръяында — фирдес,
Кисге, ух... ниндй ыы, удан аы, улдан аы.
е кисере ул кперн шатланып, рхтлнеп,
Тик фт башорт сн булан пыраа атланып.
Башалар биргн ары-уйара атланаы,
Ант итм, йыылып тшр аы ата апланып.
Нр ул ее тамутан отара торан пыра?
Ул пыратыр туыынсы номерлы списка — сыра.
Шул номера бир тауыш, алмасы була тупра,
Юа тауышы ситк кит, ймле ерр лфира!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Эй, туан башорт, гр булмаа бдбхет,
Ере ала, ер осала, ер и алтын тхет!
Бе туы абат йтбе: алдаусылар байта булыр,
«Дин» тиеп, «миллт» тиеп майлаусылар а тап булыр.
Тылама, алданма, башорт, бир тауыш туыынсыа,
Шул ваыт й а булыр м изге келе шат булыр.

(1917 йылды октябренд Учредительный собраниеа айлау буйынса башорттаран кандидаттар 9-сы список буйынса кртел. — М. Б.)
Шаир е! Шиыры уыйым да халы йн баам. Ни тиклем тьире ксл уны! Бабич е замандаштарына ла шулай ук йоонто яаандыр.
Бгн крк бит ошондай кнген уан — юл ятыртыусы шиырар! Юи, айы берребе и тьирле трибунаны масатлы файаланмайынса, тыуан ауылды аыныу, яуапы мхббт йки алтмыш йшлек шаиры ун ете йшендге йе, мне рифмалара оролан мне шиырар менн халыты ерле ваытын, итибарын алалар. Икелнгн уйарыды атарып ебреп, др йнлеш бирерлек, зиендре апыл балытып ебрерлек шиырар крк т бит...
уы йылдараы сйстте каллайы. Билдле булыуынса, республикабыы аллылыын и элек сйсмндр ялап сыты, айлауары башланыуы булды, сйс-мндрг, яыусылара м баша шундай юары трибунанан тороп йтег лтле елдребег ан бтт. Аыл менн эш итесе еткселре булан бер нис тбктн ген ниндйер мжиз араында суверенитет сн алдан йргн бер нис егетебе айланып алды. Улар бгнг кнд л тос, аыллы фекерре менн республикабы ямышында ур роль уйнай. Ундайары берее — Зфр Ирли улы Еникеев. Ул да айлаусыларына «торба ла, асфальт та» в ит алманы, мм бгнг хл иткес кндр сйси аллылыты алап алыуа тейешле м тос ен йт.
Сйси азатлы яуланандан у ына итисади аллылы яулап була. Республикабыа ла суверенлы яулап алынас ына итисади, мни еш буйынса и китмле длт программаы тлд. Ошо длт программаына ярашлы решт тлш, мни еш ки олас йй. улары айы берр аман да вазифалары буйынса итисад менн еткселек иткн депутаттары аанышы итеп кртерг маташалар, м хатта имге алы кешелр шуа ышана. айы берр: «ин олшрипов тип буша йрн. Ана бе айлаан депутат ниндй юлдар алдыры!» — тип уялар. Мин уларан былай тип орайым: «е белмйегеме, лл Брйн, Хйбулла, Балаатай м баша байта райондар а ндшмй ген Ейнсура депутатын айланылармы икн? Ул ятара ла бына тигн юлдар алынды, газ ткрелде бит?!»
Бгнг кнд таы р тарафтан кк арап алды. Ш. Бабич ре менн йткнд, «аы ата апланып тш» был. Быа бе «ебе айлаан» депутаттар араында «лгштек». Халыбы элек-электн ааалдар, ссндр ен ола алан. Бгн ссн кимлендге елдребе е ата ала. Ошо сифатты юалтыу араында лктк килбе инде. Аыбыаы уяулыты айтарыра крк бгн. р беребе булмышыбыы кйлй алабы икн, тимк, бтнб берг халы ямышын яйа алып ебрерлек т ммкинлегебе бар. бее ямышыбы улыбыа, ул гртег мохтаж. Бороно аыл эйлрене д, херге алимдары да фекеренс, ткндрг орурланып, нтлнеп кен йш, гртер хаында бтнлй уйламау башорт халын лктк килтерск.
ни эшлрг тейешбе у?! Ошондай атмарлы осора халы др г, шаир ен ытлы кисер, тинек. Ялынлы, ыа, ткер шири крк. заманында Зки Влидие атлы булыуа йеплгс, Шйехзада Бабич шиыры менн ялап сыан, «а анлы миллттр кп анлыларан йотолора тейеш» тигн араш тарала башлаас, Рми ариповты «Аманат»ы, «Тыуан тел»е кеек шири г, шаир тауышына мохтаж булды халыбы. Балаларыбыы «теле алдырыу» ки олас ала башлаас, Башортостанды халы шаиры Рауил Бикбаев асаына «Халыма хат» поэмаын кплп батырып, халыа таратып, туан телде мите тураында алатты. Ршит Шкр, Рауил Нимтуллин халы араынан айтып килмне. Таылыу арамышева, Зйтн Хановалар ткер мллре менн уяулыа саыры, Розалия Солтангреваны обайырары халы зиенен ятыртып ебре. Лкин миллиондан ашыу халыбы сн улары тауышы ына а ле. Ошондай яуаплы осора тос йтерлек бик кп елдребе тарих тпклнн сыа алмай яфалана. Тариха айырылып ына арара, тарихты фем сн йрнерг, бгнг кн менн саыштырыу ткреп, аба алыра крк. Был йттн тарихсы-алим нр сфндиров матаулы эш башара.
Тарих бег тарихи шхестрн лг алыу, улар кеек халыты, илде яратыра, уны килсге сн ни була эшлрг ынтылыу, заман улышын тойора йрне сн крк.
Халыбыа аындаы бына тигн холо-фигелде, т-ылытарын яынан айтарыра, уятыра м замана яралашып ына тгел, хатта заман талабын алдан тойомлап йшрг крк. Быны сн ммкинлеге л, ете л, елдре л бар халыбыы. Зарланып, р са аланып йки кемдндер йеп элп, кемдндер кнлшеп ерле минуттары рмле бер ген файаы ла ю, киреенс, энергияны буша сарыф итбе. р беребе ммкинлегебен сыып орора тейешбе ямышыбыы. Бер кем д бее сн йшмй, йшрг л тейеш тгел. Тбит р кешене, миллтте и элек ямышы сн яуап бирерлек итеп яратан, ямышын орорло аыл, зиен, а м тейешле шарттар биргн. ана алынан ады эске энергияны эшк ушыу юлы менн гртеп була икн, ни эшлп бороно башорт аын тергемк бег?! Ни эшлп башорт ялау, ул ен е юа сыараса, башорттар бер-береене башына ет, башорттар тулыынса ассимиляцияа дусар ителск, улары яртыы баша миллттр менн атнаш аил оран, башорт телен ана умай, туан телен белмселре и кбее улар араында, башорт ауылдарында уыусы балалара тиклем башын эскег алан, башорт йштрене бик а лш ген енд милли рух алай, башорт егеттре йлнерг эшкинмй, тигн араштары юа сыарырлы кс юмы ни бе? Ни эшлп бик бирешеп, ашап киттек у ле? Атай-олатайарыбыы шул тиклем ан ойоп лгшкн ааныштарын «ярты»а алмаштырабымы ни?
Ады тышы тьир менн ген гртеп булмай икн, бе атай-олатайарыбыы етле, сй-лсйребее зирк аны аланан бит. Ни эшлп шул анды ойотоп уйанбы? Халыбы тарихы, баша халытар кеек к, и бороно таш быуат кешелре тарихына барып тоташа. Ошо быуат осорона араан донъялаы и уникаль тарихи омартылары берее булан Шлгнташ ммерйе стеналарында охраа хайуан туымаларынан алынан елем атнаштырылып яалан буяу менн тшрлгн рттр легс аланан икн, урта таш быуатта йк ярыына саматаш пластинкалары уйып быса эшлгн, балсы ауыт-абалар, кирбес уйлап таба, еп ил м туыма нррен эй булан, баыр ирете технологияын лштер башлай икн — тимк, атай-олатайар шул замандара у фн серрен тшн башлаан. р эш оралын, кнкреш йберен атмарлы орнамент менн бий баран икн — тимк, фекерле снт юарылыында булан. урыу лндн ен урай яап уйнай башлаан икн — ен крк музыка оралын да бее атай-олатайар е уйлап тапан. Ямабы тге рун тамаларына барып тоташа икн — халыбы наанлыы хаында йлрг урын аламы? Ун ике ме юллы обайырары ята биклп бее кнгос килтереп еткергн зирк олатайарыбы аны ла кскндер бит бег? Был эпос-обайырара и китмле флсфи фекер, трби анундары, илем серре алынан икн — бее аныбыа ла кскндер бит ошо а? Зиен ете м кел байлыы буйынса бе донъя халытарыны ааныштарынан бер айтыш тгелбе. Бгнг кнд классик музыка тип аталан и юары талаптара яуап бирерлек бороно кйр ижад итеп, бгнг кнг килтереп еткергнбе икн — ккрктребее кгрткнсе уып матанырлы ааныш бит был! Ни эшлп ошолары барыын вайымылы орбанына йлндербе? Ни эшлп ошо миллтте телен, традицияын юалтыуа дусар итбе? милли традиция ми л, и л ыу-ауа ыма крк. р кешене тамыры — милли традиция ул. Илам, рухи кс, масат, иман нигее — ул милли традиция. миллтенн айырылан кеше ошо и изге тойоларынан мхрм ала м мне тормош алып барыуа дусар була.
р кешене енс ген холо булан кеек, р халыты да милли холо була. Милли холо уны тарихына, йшгн тбген, тормош решен бйлнгн. Тормош реше уны ашаан ризыына, кнкрешен, кейгн кейемен, моона йоонто яай м енслекле бер ылы-фиел, эске донъя — традиция барлыа килтер, м бер к традиция нигеенд халы миллт булып туплана. Ошолай итеп, тарихи ниге барлыа килгн м быуындан быуына кс килгн енслекле традиция мхитенд трбилнгн кеше икенсе мхитк элк, уны психикаына кире йоонто яала. Был хата 1995 йылда Мск алаында Бтн донъя медик алимдарыны конференцияында ур йлше була. Милли мхитте, туан модо мите тураында байта файалы сыыштар, тдимдр йтел унда, мм конференцияла йтелгн иммтле тдимдр итибары ала. бит бтн донъяа исемдре билдле булан абруйлы алимдар сыыш яай унда. Бер уайан конференциянан айы бер сыыштары ла тдим итйем.
Сыыштар ошо у йылды егерме туыынсы мартында «Медицинская газета»ла «Ймитк диагноз» тигн исем атында баылып сыты.
«Хбр ителеенс, Мск алаында «Психик слмтлекте мни м психик проблемалары» тип аталан Халы-ара конференция булып тте. Уны эшенд Рсйе уты биш регионынан психиаторар атнашты м донъяны иге иленн кренекле белгестр сыыш яаны.
Профессор Т. Дмитриева. Мск. Бее йлшее тп темаы — кешелре психик слмтлеге менн улары миллте, мните, дине м ймиттге социаль-экономик шарттар менн -ара бйлнеше. Кеше — биосоциалъ йн эйе, тимк, р этносты йрнгн сата уны биологик, генетик, биохимик, нейрофизиологик м баша енслектрен ипк алыра крк. Был факторар айырым шхесте д, шулай ук тотош миллтте д психик слмтлеген иелерлек йоонто яай.
Этник м социаль-мни аспекттары совет психиатрары итибарынан ситт алыуы осралы хл тгел. Идеологизация шарттарында социаль, культураль, этник факторары психик слмтлекк йоонтоон объектив йрне ммкин тгел ине.
Профессор Г. Колотилин. Хабаровск. Алы Кнсыыш аборигендарыны — нанайары, ульча, удэгей, эвенктары — психик патологияын йрне шуны асыланы: ситк тайпылыштары урта сбптре л кп. миллтене йолалары, мифтары, рийттре аша формалашан шхестре этник-психологик енслектрен белм м ипк алмау араында ауырыуы психик торошон яылыш баалау ихтималлыы бар. Таы шул билдлнде: этносынан айырылыу м бтнлй ят мни мхитк барып элге араында аборигендар психик тайпылыштара дусар була.
РАМН академигы В. Семке. Томск. Шуны тп китке кил, а анлы этник тркм вкилдрене психик тайпылыштарына этносынан айырылыу ына тгел, улара ят булан мни традициялары кслп индере ны йоонто яай. Себере тньяында йшсе ерле халы миалында шуа инанды: тньяты промышленность лштере, ерле халыа ят булан хемт индере, рене йрнгн ксебе менн шллне ммкинлегенн мхрм ите улары психикаына кире йоонто яай.
Профессор В. Бекер. Швейцария. Бе, традиция буйынса, ваытында белем ала алмаан бик кп эмигранттар эшлй. Улар енслекле мни м социаль шарттар булан еррн кил. Бее шарттара элккс, психологик ятан бик кп атмарлылы кисерлр, м был и психоза, депрессияа, алкоголизм м суицидтара килтер.
Профессор М. Бауер. Германия. Коллегамды фекере Германияа ла тулыынса аыла. Бе ете миллион сит ил кешее йшй. Был и р ауырыу кешег айырым мнсбт талап ит. Млн, ислам динле кешелр менн мнсбт Европа кешеен араанда ны айырыла. ммн, мни терапия, дини факторары ипк алыу мотла крк.
Э. Сорель. АШ. Этник м мни факторары йрне психиатрияла ына тгел, психологияла ла, социологияла ла, антропологияла ла, этнографияла ла, философияла ла трн белемг эй булыуы талап ит. Ниайт,билдле бер этик м деонтологик а араш крк. Тутауы халы-ара м дини конфликттары булып тороуы был мсьлне мимлеген крт. Мин шовинизм м расизм кренештрен психиатрияны йрнег ген айтарып алдырмайым, мм миллтте психик слмтлеге ниндйер кимлд улара ыай йки кире йоонто яайыр. Бее илебе, айырыуса йштр араында, агрессивлы арта. Кара тнлелр м а анлы халытар араында енйтселек ксл. Телевидение тапшырыуары балалар араындаы агрессивлыты ыра арттыра. Балалар сн тапшырыуара бер ст эсенд ген л биштн алып ун бишк тиклем кс улланыу акты кртел. Был и баланы психик ешен кире йоонто яай, агрессивлыты арттыра. Шуныы кенесле: Рсй бее келе тжриббее абатлай башланы.
Профессор В. Положий. Рсй. Динг кире айтыуы хуплара крк. Был — психологик, саноген фактор, ул миллтте психик слмтлеген ыай йоонто яаяса. мм кешене Алла васыяты менн йше бик иелмй, ул ен хефлектн ялар сата гына Аллаа мржт ит.
Профессор М. Кабанов. С.-Петербург. Бе миллтте психик слмтлеге хаына социаль факторы да, сйси факторы да, итисади факторы да, этник факторы м башалары йоонтоон психик кимлд йрнерг, был проблемаа киерк арара тейешбе.
Т. Дмитриева. Шулай килеп сыты, бее конференциябы Чечнялаы ваиалар менн тап килде. Янын башланан икн — уны ндерерг крк, уны булдырмау юлдары хаында бхслше у. Уныы бег аылмай. бына сйсмндр теге йки был акцияны уйлап сыаран сата психологик аспекттары ипк алыра тейеш ине. Кп кен цивилизациялы илдр сйси елдр — ала мэрынан башлап президенттара тиклем — кшселре араында психологтар м психиатрар тота. Бее илебе ул хата уйлап та бирмй. бит Рсй алимдарыны этнопсихиатрия лкенд бик ыылы м фемле тикшеренере етерлек кимлд тупланан.
Кренекле психиатрары ошо фекеррен уып ына ла р кеше е ыымта яай ала.
Тимк, А ан аша кс. мм баша йн эйлре менн саыштыранда, Тбит кешене ямышын е хл итерлек Аыл менн яратан. Кеше трби менн шллн м айындаы холо-фиелен грт ала. Уны сн масат, йнлеш билдлй беле крк. Др масат, йш йнлеше билдл сн:
И МИМЕ — ТАМЫРЫДАН АЙЫРЫЛМАУ. Трби эше тамыры нигеенд барыра тейеш. Снки тп масаты тамыры тоташан халы масаты менн тап килгнд ген ин еде юалтмайы. Йшйешт еде юалтмауан да урыра ааныш ю.
Атай-олатайарыбыы рухи нылыыны, ихтыяр ксн нигеенд ниндй тойолар, ниндй мт-ынтылыштар ятан?
Азатлы й, еллек яратыу, кметелег м иег аршы тороу, тыуан ере сике яратыу.
Бгн ниндй иммттр бег йнлеш биресе этргес кс булыра тейеш?
Республикабыы суверенлыын, миллтебее, еребее, рухи иммттребее, туанлыты алау. Бе бгн донъялаы баша миллттрн ис кен л алышмайынса рухи ятан да, матди ятан да ерг тейешбе. Быны сн бтн шарттар бар. Снки бее йортобо — длтебе бар.
Аыбыа байта ына ят, халыбы бааын, милли бен тшрсе фекерр алынан, холо-фиелебег хас булмаан, миллтебе сифатын юа сыарыусы ттр килеп ингн. Бе уларан арына алабы. Арыныра тейешбе, снки миллтте миллт итеп алап килгн сифаттарыбыы юалтыра тейеш тгелбе. р беребе — миллтте бер вкиле, р беребе берг кпте тшкил ит. й, туаным, бгндн к, хер к уйлан, е ыанып эшк тотон. Атай-олатайары хлл ксн, се тирен, айнар анын баала, ынатма, бглп тшм. тбег ябырылан ни тиклем афттрг бирешмгнде араыа ына, заманды трл сиррен ген бирешм.
р беребе аылыбыы ебе тота, миллтте килсген башалары балаларында тгел, ебее балаларыбыа крк, миллтебее ебе дауам итк, балаларыбыы килсге сн матди байлыты да, рухи байлыты да берй крклеген алаа, халыбы васыятындаыса, АРЫМАты ялына тотоноп алыр инек. ялынан элктерелгн атты ысындырмау сараын кр бел ул башорт.