Тарау. Бухгалтерлік есепті йымдастыру.

 

Бас журналды блай рылуы оан жазылан жазуды кзге крнекті болып жне оан шолуды жеілдетеді. Журналда шыарылан алдытар синтетикалы шотар бойынша дайын айналым тізімдемесі бола алады да, блек айналым тізімдемесін жасауды ажет етпейді. Бас журналда алашы жне соы алды шыарылып отырылады, сондытан да кез-келген уаытта бас журналды негізінде баланс жасауа болады. Бас журналды жргізгенде блек немесе біртектес алашы жаттар негізінде мемориалды-ордерлер жасалады.

Журналда жазбалар мемориалды ордерлерді нмірлері мен кнін, корреспонденцяланушы шоттарды кодтарын, жеке жне жалпы сомаларды крсетумен бірге дебит жне кредит бойынша жргізіледі. Содан кейін рбір шот бойынша бір айдаы айналым есептеліп, соы сальдо аныталады. Бас кітапты крсеткіштері негізінде синтетикалы шоттар бойынша бухгалтерлік баланс ру шін олданылатын айналым тізімдемесі толтырылады.

Журнал-ордерлі нысанын пайдалану барысында бухгалтерлік есеп апараттарын тіркеуді нігізгі принципі – жинаталымды тізімдемелерде алашы жаттарды мліметтерін жинатау. Бл нысанны негізгі есеп тіркелімі Журнал-ордер болып табылады. Журнал-ордерлерде алашы жаттардан немесе жинаталымды тізімдемелерден алынатын хронологиялы жне жйелік жазбалар біріктіріліп крсетіледі. рбір синтетикалы шота арнайы журнал-ордер ашылады, оны ішінде шотты кредитінен сйкес шотарды дебитіне жазылатын шаруашылы операциялар крсетіледі. ралдарды озалысын баылауды кшейту шін журнал-ордерді жинаталымды тізімдемелері бірге олданылады. Кейбір журнал-ордерлерде синтетикалы жне аналитикалы есептерінде жргізілуі ммкін. Біра аналитикалы есепті карточкалары олданылмайды жне айналым тізімдемелері рылмайды. Журнал-ордерлерде типті шот корреспонденциясы ойылуы ммкін. Бл тіркелімдерді тсініктірек етіп крсетіледі жне ателер санын азайтады.

 

		жаттар
Тізімдемелер		Журнал-ордерлер		Кассалы кітап
				Аналитикалы есеп карточкалары
Баланс жне есеп-исапты баса да нысаны		Бас кітап		Аналитикалы шот бойынша айналым тізімдемесі

 

1-сызба. Есепті журнал-ордер нысаны жазбаларыны сызбасы

Бастапы жат мліметтерін жалпы бірыай шаруашылы операциялар бойынша журнал-ордерлерге немесе жинаталымды тізімдемелерге жазады, ал орытынды крсеткіштер журнал-ордерлерге кшіріледі. Журналда аналитикалы есебі жргізілмейтін шаруашылы операциялар бойынша мліметтер аналитикалы есепті карточкаларында крсетіледі (негізгі ралдардарды есептеу)

Ай соында барлы карточкалар журнал-ордерлер жне соларды тізімдемелері бойынша орытынды сомалар есептеледі. Карточкаларды орытындысы аналитикалы шот бойынша айналым тізімдемелеріне кшіріледі, ал ал журнал-ордерлер мен тізімдемелерді орытындысы баса журнал-ордерлерді тізімдемелері мен корреспонденцияланушы шоттармен жаттар (тауарлы жне кассалы есеп берулер, банк кшірмесі жне таы басалар) бойынша салыстырылады. зара салыстырудан кейін кредит айналымыны орта сомасын рбір журнал-ордерлерден бас кітапты сйкес шотына жазады. Бас кітапты рбір синтетикалы шотыны дебит бойынша айналымдарын ртрлі шоттарды кредиті бойынша айналымдар корреспонденциясымен бірге ртрлі журнал-ордерлерден жинатайды. Осындан кейін бас кітаптаы рбір шотты дебиті бойынша орта орытынды есептеледі, ай соындаы алды шыарылады жне бухгалтерлік баланс пен есеп беру таы баса нысандары рылады. Баланс рудан брын айналым тізімдемелеріні орытындысын бас кітапты сйкес шоттарыны орытындысымен салыстыру ажет.

Бухгалтерлік есепті журнал-ордерлі нысаны есепті бас-журнал нысанымен кейбір орта асиеттеріне ие, арнайы журналдардаы бастапы жаттарды мліметтері бойынша жалпы бірыай операциялар туралы апарат жинатау, бір тіркелімде синтетикалы жне аналитикалы есепті біріктіру, бас кітапта синтетикалы шоттар мен сальдо жне таы басалар бойынша аымдаы айналымдарды крсету.

Шаын ксіпорындар бухгалтерлік есеп нысаныны жай немесе жеілдетілген трін олдана алады.

Есепті жай нысаны шаруашылы операцияларын есептеу кітабында арастырылады. Ол кітап ксіпорындарда олданылатын барлы шоттарды амтиды, сондай-а синтетикалы жне аналитикалы есепті біріктірді, яни біріктірілген тіркелім болып табылады. Бл жата жазылатын апараттар алашы жаттардан алынып, хронологиялы тізбекте бір уаытта шотар бойынша топтау арылы жргізіледі. Бухгалтерлік есепті жай нысанындаы жазбалар сызбасы 2-ші сызбада крсетілген.

 

		жаттар
Кассалы кітап		Шаруашылы операциялар- ды есеп кітабы		Ебек тлемдері бойынша ызметкерлер мен есеп айырысу тізімдемесі
		Бухгалтерлік баланс жне есеп беруді баса нысандары

2-сызба. Бухгалтерлік есепті жай нысанындаы жазбалар сызбасы.

Кітап йымыны кез келген уаыттаы мліктері мен аржылы міндеттемелеріні барлыын анытауа, бухгалтерлік есеп руа ммкіндік береді. Ксіпорынны бухгалтерлік есебіні жай нысанындаы аталан есеп тіркелімінен баса есеп айырсу – тлем тізімдемесін ауыстыратын ызметкерлермен есеп айырысу тізімдемесі жргізіледі.

Есепті бл нысаны ндірістік емес салалардаы шаын ксіпорындар шін олайлы.

рбір тізімдеме детте, олданылатын бухгалтерлік шотты біреуі бойынша жрген операцияларды есептеу шін олданылады.

Бастапы жаттар (актілер, жкжаттар, есеп-исап жне таы баса) негізінде шарушалы операциялар екі тізімдемеде крсетіледі: біріншіде – шотты дебиті бойынша кредиттелуші шот нмірі, екіншіден – корреспонденцияланушы шотты кредиті бойынша дебиттеуші шотты нміріні сас жазбасы.

Жеке тізімдемелердегі аражат алдытары, соларды негізінде жазбалар жргізілген бастапы жаттарды сйкес мліметтерімен салыстырылуы керек (кассалы есеп беру, банк кшірмесі жне таы басалары).

Ксіпорынны бір айдаы атаран жмыстары туралы мліметтерін орытындылауа арналан аржы-шарушалы ызметіні айлы орытынды жинатау тізімдемелері арылы шахматты тізімдеме рылады. Ал бл шахматты тізімдемедегі мліметтер негізінде ксіпорынны айналым тізімдемесі, бухгалтерлік балансы жне есеп беру нысандарыны баса да трлері жасалады.

Аудит нарыты экономика жадайында барлы шарушалы процесіне атысушыларды ызметінде маызды рл ойнайды. Ол аны апаратпен амтамасыз етеді, серіктестер арасындаы сенімділікті алыптастыруа септігін тигізеді, отайлы басарушылы шешімдерді іріктеу мен кемшіліктерді жою бойынша сыныстарды зірлейді, сондай-а аржылы жадайды тратандыруа, шарушалы жргізуші субъектілер ызметіні тиімділігін арттыруа жне ттастай оамны леуметтік-экономикалы жадайын жасартуа ыпал етеді.

Аудитті аржылы, экономикалы, техникалы, зады жне баса да ызмет салаларында жргізуге болады. Аудитті е негізгі масаттарыны бірі – шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы есеп берулеріні наты екендігін анытау болып табылады.

Бл арада клиентті нормативті-ыты актілердегі талаптарды сатауын баылауа лкен мн беріледі. Компанияларды ызмет нтижелері жне оларды зады сатауы туралы апаратты туелсіз расталуы мемлекетке, меншік иелеріне, акционерлерге, инвесторлара, кредиторлара жне оларды бизнес бойынша серіктестеріне ажет. Негізгі есеп тжырымдамасы бойынша Америкалы бухгалтерлер ассоциациясы аудитті мазмнын барынша амтып жаинатаан анытамасында былай делінген: «Аудит – бл экономикалы рекеттер мен оиалар, оларды белгіленген дегейіні наты лшемдерге аншалыты сйкесетіндігі туралы апаратты алу мен баалауды жне нтижелерді мдделілік танытан пайдаланушылара беретін жйелі процесс»

Р «Аудиторлы ызмет туралы» Заында мынадай анытама берілген: «Аудит азастан Республикасыны заында белгіленген талаптара сйкес аржылы есептілікті дрыс жне объективті жасаланы туралы туелсіз пікір білдіру масатында зады тлаларды аржылы есептілігін тексеру болып табылады».

Таным теориясына орай, бір ылым ана зерделейтін объективті шындыты андай да бір блігін немесе кез келген ылымны (оны ішінде аудит те бар) мазмны деп ынуа болады. Органикалы трыдаы ндірістік атынастарды нарыты экономикадаы объективті экономика заы экономикалы теорияны пні болып табылатыны белгілі. Салалы экономикалы ылым салаларды зіндік ерекшелігіндегі бл задарды рекетін, ндіруші кштермен, техникалар жне технологиялармен зара байланысындаы жекелеген салаларды ндірістік атынасыны даму ерекшеліктерін зерделейді.

Пн анытамасы осы ылымны баса ылымдардан айырмашылыан крсететін ерекшеліктерді амтуы керек. Оны ішінде:

1.
ылымны масаты мен мазмны;

2.
зіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;

3.
Зерделеу объектісі;

4.
Апарат кздері

Осылайша аудит мазмнын алыптастырамыз, йткені арнайы дебиеттерде оны зірге айтарлытай наты рі дл анытамасы жо. Бізді пікіріміз бойынша, аудит пні оамны мддесін білдіретін экономикалы былыстар мен оиалар жне процестер, сондай-а мліметті натылы пен анытыына арай тексерілетін, зерттелетін жне объективті баасын алатын ртрлі масаттарды кздейтін зады жне жеке тлалар, басаруды отайландыру, экономикалы ызметтерді тиімділігін арттыру, кеес берушілік, баылаушы-талдамалы жне баса да ксіби аудиторлы ызмет крсету жатады.

Аудит мазмны ала ойылан масаттар мен баылау объектілерін ескеру арылы натылануы ммкін. Мысалы, егер аудит объектісіне шаруашылы жргузуші субъектіні аржылы ызметі кіретін болса, онда мндаы масат оны есеп берулері мен расталуыны толытыы мен анытыын тиянаты текеру, яни ксіпорынны аржылы есеп беруіні наты аржылы жадайымен аншалыты сйкес келетіндігі туралы з пікірін тапсырыс берушіге білдіру болып табылады.

Бл туралы ХАС (МСА) 200-де лдеайда рет-ретімен айтылан. Онда былай делінген: аржылы есеп беру аудитіні масаты – белгіленген талаптара сйкес барлы елеулі аспектілер бойынша аржылы есеп берулерді жасалан немесе жасалмааны туралы аудитора з пікірін білдіруге ммкіндік беру

Бл негізгі масат экономикалы леуметті, аржылы ресурстарды, салытарды дрыс есептеуді талдауын, аржылы жадайды жасарту бойынша шараларды зірлеуді, шаруашалы жргізуші субъектілерді кірістері мен шыыстарын, ызмет нтижелері мен шыынды отайландыруды жасы пайдаланатын резрвтерді анытауды шарттары мен міндеттері туралы клиентпен болатын арадаы келісім-шартпен толытырылу ммкін.

Егер аудитті объектісіне ксіпорындаы бухгалтерлік есепті жадайы кіретін болса, онда аудитті масатына оны олданыстаы заны талаптарын, шаруашылы жргізуші субъектілерді з ішінде абылданан есептік саясатпен жне мемлекет белгілеген жалпы нормалара, стандарттара жне ережелерге аншалыты сйкестігін тексеру жатады.

Егер аудитті объектісіне барлы шаруашалы ызметтері кіретін болса, онда масат – осы ызметті тиімділігін баалау, шыынды барынша кемітуді ытимал жолдарын анытау, ндірісті пайдалылыы мен ебек німділігін арттыру, жмысты аса жоары тпкілікті нтижесіне ол жеткізу шін сыныстарды зірлеу.

Аудит масатыны консалтингтік ызметті жзеге асыру барысында клиентті коммерциялы ызметін жасартатын жоары сапалы кеес беру ызметі болады, сонымен атар аудиторды беделі мен табысы оса седі.

Ала ойылан аудит масаттарына ол жеткізу шін наты міндеттерді шешіп алу ажет. Оларды ішінен ерекшелеп мыналарды бліп крсету керек:

1) Ксіпорынны аржылы есептемесіні шындыа жанасымдылыын амтамасыз ету жне осы есеп беруді пайдаланушылар шін апаратты туекелді олайлы дегейге дейін азайту;

2) Шешім абылдауды логикалы трыдан негізделген базасын ру шін жеткілікті дрежеде зыретті малматтарды алып, баалау;

3) Ксіпорын экономикасын немесе оны белгілі бір ызмет тріні, оны ішінде, инвестициялы, маркетингтік жне сырты экономикалы ызметін жйелі талдау;

4) Ксіпорын ызметі жне оны жарысыны бір-біріне сйкестігін, жасалан бизнес-жоспарды жне баса да тапсырмалар мен нормативтерді орнытылыын тексеру;

5) Заны саталуын, бухгалтерлік есепті жргізуді жне есеп беруді дрыстыын, шаруашалы жргізуші субъектілерді аржылы жадайы туралы шындыа жанасымды апаратпен пайдаланушыларды амтамасыз етілуін баылау;

6) Зады белгілейтін бастапы жаттар мен оларды шынайы мазмнына шаруашалы операцияларыны аншалыты сйкесетіндігін текеру;

7) Ксіпорынны ндірістік, маркетингтік, инвестициялы жне баса ызметтерін баылау мен есеп саласындаы ртрлі мселелер бойынша клиентке кеес беру ызметін крсету;

8) Клиентті меншігін бекітіп беруге, оны бизнесіні тиімділігін арттыруа жне кемшіліктерді жоюа ыпал ету.

Аудитті е наты міндеттері ала ойылан масаттара, оны трлері мен жргізу шарттарына байланысты болады. Мысалы, ішкі аудитте оны саны апараты базаны лаюына, талдамалы рсімдері акценттеріні згеруне арай артады.

Осылайша, аудит – баылау, баалау, сыныстарды зірлеу жне ртрлі кешенді ызметтерді амтитын іскерлік кеес беру бойынша крделі ызмет трлері.

Аудиторлы ызметті жзеге асыруды негізгі формаларыны біріне тексеру жатады. «Тексеру» термині латынны «revisio» сзінен шыан, оны аудармадаы маынасы «айта арау» немесе «ызметтерді зерттеу» дегенді, ал «тексеруші» - «тексеріс жргізетін тла» дегенді білдіреді.

Отанды оулытар мен ылыми дебиеттерде, ТМД елдерінде детте «ревизия» ымыны маынасы аны емес. Мысалы, Н.Т.Белухинде «тексеру (ревизия)» - баылаудан кейінгі негізгі форма. Оны баса баылау формаларынан айырмашылыы – объектіні тексеру барысында іріктемес жатты длелдерге негізделген тексеру – баылау рсімдері мен дістік тсілдер, ртрлі апарат кздері пайдаланылады. Тексеруге мыналар тн: ндылытарды кем шыуын, ысырапты, залалды анытаудаы натылы, оны длелдеу жйесі орныты (деттен тыс жаттар, тгендеу тізімдемесі, материалды жауапты тланы тсінктемесі).

Аудит ымы тексеру жне баылау ымдарынан лдеайда тере. Аудитор тексерушіден зіні мні, масаты, клиентпен арым-атынасы, туелсіз пікір білдіруі, тере баа беруі, объектіні даму келешегі мен жадайы туралы орытындысыны негізділігін бойынша ерекшеленеді.

Аудит аржылы крсеткіштерді аны екендігін тексеруді ана амтамасыз етпейді, ол, сонымен бірге, кемшілкітерді жою мен шаруашылы жргізуші субъектілер ызметін отайландыру жніндегі сыныстарды зірлейді. Осыан орай, ол аудит анытамасында бизнесті зінше бір сараптамасы ретінде баяндалады.

Ксіби аудитті осы заманы даму кезеінде «аудит» жне «аудиторлы ызмет» ымдары ажыратылып крсетіледі.

Аудиторлы ызмет бан оса есепті йымдастыруды, ішкі баылауды, ртрлі туекелдікті бседетуді, менеджментті, маркетингті жетілдіруді, баса да зады, техникалы, леуметтік-экономикалы мселелерді шешуді жасарту, жзеге асыру, алыптастыру бойынша ртрлі кеес беру мен ксіби ызмет крсетулерді амтиды.

Аудитор, адвокат, дрігер, музыкант, суретші жне шыармашылыты адамдары сияты еркін ксіпті кілі болып табылады, ал аудитті ксіпкерлік ызметті трі ретінде дамыан елдерде беделі жоары. Шетелдік сарапшы йымдар жиі ткізетін оамды срау салуды орытындысы бойынша бухгалтер-аудитор ксібі адвокат жне дрігер ксіптерімен те бсекелесіп, алашы ш орыннын бірін траты иеленеді екен. ХХ асырды 80-ші жылдарыны соында бізді елімізде пайда болан аудиторлы ксіп бухгалтерлік есеп, аржы, баылау, ы, мендежмент, стратегиялы жне аымды жоспарлау, лтты экономиканы ртрлі салаларын басаруды йымдастыру салаларындаы жоары білікті мамандар шін келешегі зор рі абыройлы ызмет тріне айналып лгірді.

Аудит жне оны рсімі эволюцияны ш сатысынан тті: растаушы аудит, жйелі-бадарламалы аудит, туекелге негізделген аудит. Бастапы аудит бухгалтерлік жаттар мен есеп берулерде крініс тапан операцияларды шындыа жанасымдылыын тексеру жне растаушы трінде болды.

Растаушы аудитте негізінен бухгалтерлік тіркелімдер мен есеп беруді формаларын дрыс жасау мселелері арастырылады, сол себепті де бл кезе «кітапты аудиттеу» деп аталады.

Аудитке жйелі-бадарламалы тсілдеме батыс елдерінде 1960 жылдарды соында пайдаланыла бастады рі аудиторлар сараптаманы іштей баылауды негізінде жргізді. Бл операцияны баылайтын жйені адаалауа ммкіндік берді. Егер іштей баылау жйесі тиімді жмыс істейтін болса, онда егжей-тегжейлі тексеруді ажет болмайды, йткені нормаларды бзылуы мен ателерді анытау ісінде іштей баылау жйесіне белгілі бір дегейде сенім білдіруге болады. Аудиторлы фирмалар кеес беру ызметіне, аудиторлы рсімді нысандауды жзеге асыруа жне болатын тексерулерді сапасын арттыра тсуге кп кіл блетін болды.

Аудитті жйелі – бадарламалы тсілін жетілдіруге арамастан, оны з кемшіліктері бар. Мысалы, жйелі-бадарламалы аудит кімшілікті ішкі баыламайтын жадайда ызметкерлерді стінен баылау жргізуді жзеге асырады. Бл арада аудитті рсімі басарушы – инвесторларды емес, керісінше персонал-менеджерді алдап тр ма, жо па, соны анытауа бадарланан.

Туекелге негізделген аудит – бл ксіпорынын жмыс жадайына, негізінен оны ызметіндегі тар рі иын межелеріне арай тексеруді іріктеп жргізетін аудит. Ол тексеру немесе кеес беру барысында болуы ммкін туекелдікті есерту жне оны алдын алуа бадарланан. Туекелдік аудитіні айырыша маызы – аудиторды немесе аудиторлы фирмалар з беделін жоалту жне клиенттен айырылып алуды ытималдыында ана емес, сонымен бірге, аудиторлы компанияларды арасындаы ата бскелестікте, ірі айыппл мен моралды зиянда, осы аталан атерлерге рынып алуды ытималдыында болып тр. Мселен, мндай жадай шінші бір тлаа немесе клиентке елеулі материалды зиян шектіруге себеп болатын аудиторды ыылассыз жне брыс орытынды шыарушысынан болады. Ксіби беделден айырылу аупі наты аудиторды немесе аудиторлы компанияны толы кйреуімен бірдей десе де болады. Сондытан да шаруашылы жргізуші субъектілерді ызметін жан-жаты кешенді тексеруді жргізуге мият дайындалып, басты назарды кадрларды іріктеуге бадарламаларды жасауа алдаы жмысты жоспарлауа жне т.б. аудару ажет.

Осыан орай аудиторлар клиент бизнесін жйелі зерделеумен жоспарлау кезедеріне кп уаыт блетін болды. ауіп-атері кп салалара аудиторлы жмыстарды шоырландыру арылы туекелі тмен салаларды тексеруге кететін уаытты немдеуге болады. Осылармен уаыт жне клиентке ызмет крсетуді шыындарын немдеу трысынан лдеайда тиімділікті амтамасыз етуге ол жеткізеді.

Баылаушы-талдамалы ызметті осы заманы даму кезеінде туекелге негізделген аудитті маызы зор. Оны технологиясы ксіпорындар ызметіндегі болжаулы кемшілктер мен иындытара белгілі бір жадайлара арай іріктеп алынан тексеруді жргізуге негізделген.

Бл арада мынан ескеру керек, ксіби аудит саласындаы бинеске мына негізгі факторлар серін тигізеді:

а) баылау ортасы;

) кірістерге айла-рекет істеу масатымен басарушылара леуетті ысым жасау;

б) атысушы тараптарды мдделері;

в) саладаы жне экономикалы ортадаы клиентті станымы.

Осылайша, растаушы аудитте аржылы жаттар мен бухгалтерік есеп тіркелімі тексеріледі. Аудитті жйелі-бадарламалы тсілдемесі операцияны баылайтын ттас жйе ретінде шаруашалы жргізуші ксіпорындарды ызметін адаалауа ммкіндік тудырады. Туекелге негізделген аудитте осы жйені баылайтын адамдарды ызметі арастырылады. Соы екі кезе аудиторлардан кітаптан бастарын ктеріп, барлы назарын бизнесті зіне аударуды талап етті. Бизнес саласындаы аудит біратар функцияларды орындайды: баылаушыны, сараптаушылы, басарушылы, кеес берушілік, ндірістік жне апаратты.

Аудитор орындайтын функциялар жйесі дайы даму стінде болады, оан жаа баыттар, атап айтанда, К.Ш.Дйсембаевты ебегінде келтірілген фунциялар мен осалы фунциялар тізбесі осылады. Ксіби аудитті осы заманы даму кезеінде оны баылаушылы, басарушылы, апаратты, трбиелік жне леуметтік фунциялары ккейкесті мселеге айналып отыр. Оны стіне, халыаралы стандарттар талабы мен оны даму тенденциясына сйкес аудитті жекелеген функциялары мен осалы функцияларыны атауларын натылау сынылып отыр.

Аудит ауытуды, арты шыындар мен ысырапты алдын алу шін отайлы басарушылы шешімдерді уаытылы анытауы ажет. Бл ксіпорындар ызметіні аржылы жадайы мен аржылы нтижелерін, іскер белсенділігін болжау ретіндегі аудитті жаа осалы функцияларыны пайда болуымен шартталан. Тулесіз аржылы баылау абылданан этикалы жне ыты нормаларды сатау арылы трбиелік жне леуметтік функцияларды орындайды.

Оан оса, нарыты атынастарды даму жадайындаы ксіби аудит кемшіліктерді анытауды, резервтерді ашуды жне лтты экономиканы наты секторларында шаруашылы жргізуді тиімділігін арттыру бойынша сыныстарды негіздеуді маызды ралына айналып отыр.