Ксіпорынны аымдаы активтеріні рамы мен рылымы
Келтірілген мліметтер ксіпорын активтеріні жалпы аланда жаымды динамикасын крсетеді, оларды жеке элементтер трысынан зерттеу келесіде ортындыларды жасауа ммкіндік береді. Е мобильді активтер – яни аша аражаттары мен ыса мерзімді аржылы инвестициялар бір жылда 38 мы тегеге немесе 2,6%-а азайан.
Аымдаы активтерді е мобильді блігіні, оларды нына атынасы арылы аныталатын айналым аражаттарыны мобильдік коэффициенті 1,6 есеге азайан жне 6,49%-ды райды. Бл коэффициент, аымдаы міндеттемелерді теуге баытталатын аражаттарды жалпы сомасында тлеуге дайын аражаттарды лесін крсетеді.
Е мобильді аражаттарды лесін крсетеді.
Е мобильді аражаттар сомасыны азаюы жне айналым аражаттарыны мобильдік коэффициентіні жылдам тмендеуі ксіпорынны тлеу абілетіні нашарлаанын сипаттайды деп айтуа да болар еді. Алайда, нары жадайында айналым аражаттарыны тмен мобильділігі рдайым тері бааланбайтындыын да ескерген жн. Есеп айырысу шотында аражаттар алдыыны аздаа сомасыны бар болуы немесе оларды болмауы лі де болса ксіпорынны тлем абілетсіздігін крсетпейді.
Ксіпорынны материалды айналым аражаттары есепті жылы 57,9%-а скен жне ол жыл аяында 17617 мы тегені рады. Оларды лесі 0,69 пункте азайанымен оны клемі лі де болса те жоары болып отыр. Бл жадай, материалды айналым аражаттарыны рамында сранысы жо немесе шектеулі сраныса ие болатын жне де сол себептен тімділігі тмен болып табылатын басы арты жне алып ойан материалды ндылытар, дайын німдер, нормадан тыс шикізат орлары, материалдар, аяталмаан ндірістер жо па, соны анытау шін оларды рамы мен рылымына тередетілген талдау жргізуді ажет етеді. Бізді ксіпорынымызда материалды аымдаы активтер негізінен дайын нім есебінен кбейген, оларды клемі жыл аяында 14538 мы тегені рады, бл жыл басындаымен салыстыранда – 0,9 есеге кп. Осы мерзімде ндірістік орлар 9,5%-а азайан.
Есепті жылы дебиторлы борыш та жептеуір скен. Егер оны клемі жыл басында – 1165 мы тегені раса, жыл аяында ол – 1671 мы тегені райды немесе 43,4%-а скен, алайда аымдаы активтер рамындаы оны лесі 0,84 пунктке азайды.
Дебиторлы борыш неге мнша скендігін жне бл бапты не шін тсіндіру керектігін, зерттеп, арыздарды теуді болашаын баалау жне егер болан жадайда оларды рамындаы кмнді арыздарды анытау ажет. Кейбір олма-ол ашаларды кемуі едуір дебиторлы борышты салдары болып табылады. Алайда, айта кеткен жн, аша аражаттарыны бір блігі есепті жылы за мерзімді инвестициялара баытталан, оларды клемі жыл аяында 504 мы тегені райды, бл жыл басымен, яни 128 мы тегемен салыстыранда 3,9 есеге кп.
тімді емес, тімділігі тмен тауарлы-материалды ныдылытарды бар болуы, дебиторлы борышты сіресе, оны кмнді блігіні лкен млшерде болуы айналым аражаттарыны айналымдылыын бседеуіне келіп сотырады жне ксіпорынны аржылы жадайына кері серін тигізеді.
Осылайша, млікті жне аымдаы активтерді мобильділігіні скеніне арамастан, ксіпорын басшылыы оны рамындаы згерістреді негізділігін жне оны себептерін баалау ажет, сондай-а ксіпорынны аымдаы активтеріні жалпы сомасында маызды крсеткіштерді бірі болып саналатын жне оны аржылы тратылыын сипаттайтын дебиторлы борышты талдауа басты назар аударуы ажет.
Айта кеткен жн, ксіпорынны аржы жадайына дебиторлы борышты наты бар болуы емес, оны клемі, озалысы жне трі, яни бл борышты пайда болу себебі сер етеді. Дебиторлы борышты пайда болуы кредиторлы борыш сияты ашаны аудару арылыесеп айырысу жйесі кезеіндегі шаруашылы ызметтегі объективті процесс болып табылады. Дебиторлы борыш барлы уаытта есептулер тртібіні бзылуы нтижесінде туындап, барлы уаытта да аржылы жадайды нашарлатады деуге болмайды. Сондытан да, оны меншікті аражатты толыымен айналымнан шыару деп есептеуге болмайды, йткені оны бір блігі банктік несиелендіруді нысаны болып табылады да ксіпорынны тлме абілеттілігіне ешбір ыпал етпейді.
Ксіпорынны дебиторлы борышы алыпты жне ткелмеген болып екіге блінед. телмеген дебиторлы борыша, тлеу мерзімі тіп кеткен есеп айырысу жаттары бойынша тиеліпп жіберілген тауарлар шін арыздар жатады. телмеген дебиторлы борыш айналым аражаттарыны засыз брмалауын жне аржы тртібіні бзылуын крсетеді. Осыан байланысты талдаушы оны рылымын зерттеу негізінде телмеген дебиторлы б орышты анытауы тиіс.
Дебиторлы борышты рам жне рылымымен толы танысып шыаннан кейін оны наты ны бойынша баалау керек. Себебі дебиторлы борышты барлыы бірден ндіріліп алмауы ммкін. оны айтарымдылыы ткен тжірибені, сондай-а аымдаы жадайларды негізінде аныталады. Бухгалтерлік туекелді мні, сол ткен кезе тжірибесі болашатаы зияна сай келмеу ммкін немесе аымдаы жадайлар толыымен ескерілмей алуы ммкін. нтижесінде зияндар елеулі дрежеде болады. талдаушы дебиторлы борышты айтарылу ытималдылыын анытауды жне оны дайындауды дрыстыы мен натылыын білуі керек.
арыздарды айтарылмау пайызы бірнеше жылдарды орташа мліметтері бойынша есептеледі. Мысалы, есептеу шін 3 жылды мліметтері алынан, олар: 1,9%, 3,3% жне 6,8%-ды райды. ш жыл шін дебиторлы борышты айтарылмауыны орташа пайызыны 4,0%-а те. Алайда, оны зерттеліп отыран кезедерге ынбай таратуа болмайды. Наты жадайларды ескерту ажет, мысалы, атарылмайтын пайызыны байалан су баытын. Сондытан, келесілерді зерттеу ажет:
Бір немесе бірнеше негізгі арз тлаларды лесіне айтарылмайтын дебиторлы борышты анша пайызы келеді (бл пайыз айтарылмайтын арызды шоырлануын сипаттайды);
Негізгі арыз тлаларды ішінде біреуіні борышты тлемеуі, ксіпорынны аржы жадайына сер ете ме;
алыптасу мерзімі бойынша дебиторлы борышты алай бледі;
Ескі вексельдерді зарту дебиторлы борыштаы вексельдерді андай лесін крсетеді;
Ттынушыны пайдасына жеілдіктер (баасын кеміту) мен баса да жадайлар есепке алынан ба, мысалы, оны німді айтару ы.
Дебиторлы борышты тімділік жне сапалы крсеткіштерін зерттеу маызды болып табылады.
Сапа дегеніміз – бл осы арызды толыымен айтарып алу ытималдыы, ол арызды алыптасу мерзіміне байланысты болады. тжірибе крсеткендей, дебиторлы борышты мерзімі аншалыты за болса, оны айтарып алу ытималдылыы соншалыты тмен болады.
Дебиторлы борышты млшерлі мезгілін сипаттау шін, оларды пайда болу мерзімі бойынша топтастыру керек.
^ 3.2. Ксіпорынны табыстылыын талдау
Ксіпорынны нарыты экономика жадайында ызметтеуіні экономикалы пайдалылыы табыс табумен аныталады. Ксіпорынны табыстылыы абсолюттік жне салыстырмалы крсеткіштермен сипатталады. Табыстылыты абсолютті крсеткіші – бл табыстар немесе пайдаларды сомасы.
Табыстар дегеніміз – аржыны келуі немесе активтер ныны суі, не болмаса пассивтерді азаюы тріндегі есепті кезедегі экономикалы пайданы лаюы болып табылады, бл акционерлер салымдарыны есебінен суден баса жадайдаы капиталды суіне келеді.
Табыстылыты крсеткіштер жйесі е алдымен аржылы нтижелерді абсолютті крсеткшітерінен трады, олар. німді ткізуден алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі ызметтен алынатын табыс; салы салынана дейінгі дадылы ызметтен алынатын табыс; салы салынаннан кейінгі дадылы ызметтен алынатын табыс; ттенше жадайлардан алынан табыс; ксіпорын ызметіні соы аржылы нтижесі болып табылатын таза табыс;
Табыс жинаталан трде шаруашылы жргізуді нтижесін, жанды жне зата айналан ебекті німділігін крсетеді. Оны кейбір экономистер экономикалы тиімдлік крсеткіштері атарына жатызса, енді біреулері оны ксіпорын жмысыны тиімділігіне жатызады. Мені ойымша, алашыларды айтаны дрыс, йткені табысты абсолютті сомасы салынан аржыларды атарымдылыы туралы болжауа ммкіндік бермейді.
Нары жадайында табысты рлі айтарлытай артты. зіміз білетіндей жоспарлы-директивті экономика жадайында оны рлі тмендетілген болатын. Табыс табу кез келген ксіпорынны масатты функциясы ретінде тмендетілді. Нарыты экономикаа кшумен табыс оны, яни ксіпорынны озаушы кшіне айналды. Тек табыс ана зара байланысан ш мселені шешімін анытайды: нені, алай жне кім шін ндіру керек? Табыс табу кез келген ксіпорынны ызмет етуіні масаты болып алыптасты, ал нарыты экономика ксіпорыны негізгі ндірістік жне леуметтік дамуыны кзі болып табылады. Бл принцип німді ндірудегі шыындарды толы аталуын жне ксіпорынны ндірістік-техникалы базасыны кееюіне негізделеді. Бл р ксіпорын зіні аымдаы жне крделі шыындарын зіні меншікті аржы кздерінен жабатындыын білдіреді. Уаытша аржы тапшылыы кезінде олара деген ажеттілік, егер бл аымдаы шыындар болса, олар банкті ыса мерзімді ссудаларымен жне коммерциялы несиелерімен, сонымен атар капитал салымдары банкті за мерзімдік несиелерімен жабылуы ммкін.
Табыс есебінен, сондай-а ксіпорынын бюджет алдындаы, банктер мен баса да ксіпорындар, йымдар алдындаы міндеттемелерді орындалады. Сонымен, табыс ксіпорынны ндірістік жне аржылы ызметін баалаудаы негізгі крсеткіші болып табылады.
Ол оны іскерлік белсенділгі мен аржылы тратылыын сипаттайды. Табыс бойынша авансталан аржыларды айтарымдылы дегейі мен осы ксіпорынны актвитеріне салынан салымдарды табыстылыы аныталады.
Табысты абсолютті млшері ксіпорынны аржы-шаруашылы ызметіні тиімділігіні емес, экономикалы тиімділігіні крсеткішіне жатады.
Алынатын табысты наты баалау шін ксіпорын ызметіні тиімділгін сипаттайтын жне табыстылы дегейін крсететін рентабельділікті ртрлі крсеткіштеір жататын табыстылыты салыстырмалы крсеткіштері олданылады.
Нарыты экономика жадайында ксіпорынны шаруашылы ызметіні негізгі жне тпкі масаты табыс алу боландытан, барлы назарды осы крсеткішті таллдауа аудару керек.
Табыстылыты бірінші абсолютті крсеткіші німді ткізуден алынатын табыс болып табылады. Ол аржы-шаруашылы ызметіні нтижесі туралы есепте осымша н салыы, акциздер жне т.с.с. салытар мен міндетті тлемдер, сондай-а айтарылан тауарлады ны, сату шегерімдері жне баа шегерімдері алынып тасталып крсетіледі.
аржы-шаруашылы ызметіні нтижесі туралы есепті осы бабы бойынша негізгі ызметтен тсетін табыс крсетіледі.
Табыс рылымында е лкен лес салматы німдер мен тауарларды ткізуден тсетін табыс алады, оны млшері нім ндіру дегейімен, оны сапасымен жне тменде арастырылатын баса да факторлармен аныталады.
нім ткізуден тсетін табыс сомасына оймадаы тпеген бйымдар алдытарыны жне сатып алушыны жауапты саталуындаы тиеліп жіберілген тауарларды згерістері белгілі бір сер етеді. Тауарлы-материалды ндылытарды азаюы немесе керісінше суі бірінші жадайда ткізудентсетін табыс сомасыны суіне, екіншіден азаюына сер етеді.
Ксіпорында нім ткізуден тскен табыс жоспарланан тауар ндірісінен жне бйымдарды тпеген блігіні алдытарыны згерісінен шыуы керек. Біра німді ткізуден тсетін табыс клемі жоспарыны тмендеуі, ауыспалы тауар материалды орларды тым артуы есебінен болатын жадайлар да кездеседі.
13-кестеде німді ткізуден тскен табысты алу жоспарыны негізделуін тексеру жнінде мліметтер келтірілген.
13-Кесте.
німді ткізуден тскен табыс жоспарыны негізделуін тексеру
| № | Крсеткіштер | Есептік баасы бойынша, мы. тг. |
| 1 | ткізілмей алан дайын німні жыл басындаы наты алдыы | 8360 |
| 2 | Тауарлы нім шыару | 29000 |
| 3 | ткізілген німні жыл аяындаы алдыы | 15940 |
| 4 | німді ткізуден алынуы ммкін табыс (1 атар +2атар -3 атар) | 21420 |
| 5 | Жоспар бойынша німді ткізуден алынатын табыс | 20850 |
| 6 | Ауытуы (4 атар – 5 атар) | 570 |
Крсетілген ксіпорынны німді ткізуден тсетін табыс клемін 570 мы тегеге тмендеткені крінеді. Жоспар жасаан кезде жыл соындаы тпеген німні шамадан тыс алдытарын ескерген болуы керек. німді ткізуден тсетін табыс 20850 мы тегені емесе, 570 мы тегеге кп, яни 21 420 мы тегені рауы керек еді. Басаша айтанда, жоспарды артыорындау болмас еді.
тпеген німні алдытары келесі себептерге байланысты ралады. Дайын німні бір блігі оларды буып-тю, орау, тиеуге дайындау, клік партиясыны клеміне толтыру, есеп айырысу жаттарын жазу шін зады трде оймада жиналып алады. Осы жерде дайын німні алдытарыны нормадан тыс млшерде суіне ксіпорынны аржы ызметіні кіл аударуы ажет. нім шаруашылы байланыстарыны зілуіне байланысты ткізілмей алуы немесе баса себептерге байланысты сраныса ие болмау ммкін. Бндай жадай наты затты нысандаы німдер ндіруші ксіпорында орын алады. Орындалан жмыстар мен крсетілген ызметтер тауар ретіндегі зіні згеше нысанына байланысты оймадаы нім алдытары бола алмайды. Бл сондай-а кейбір салаларды німдеріне, мысалы, электроэнергетика, клік, байланыс салаларына де атысты.
Есептеу дісіне кшу німді ткізуден тсетін табыс оан келіп тскен тлем сомасыны млшері бойынша емес, оны тиеліп жіберілген клемімен аныталуына келді. Бл талдаушылар тиелген тауарлар шін ашаны келіп тсуіне кіл блмеуі тиіс деген сз емес. Тиелген тауарларды бір блігін сатып алушыларды уаытында тлемейтіні белгілі. Бл жадайда ашаларды тспеуі жабдытаушыа байланысты емес. кінішке орай бл жадай детке айналан. Тлемеушілік клемі азайан жо, алайда ксіпорына аша алу баытында жмыс жасау керек. Ол шін сатып алушыа таурады тиеп беруді тотату, оны есеп айырсуды аккредитивті нысанына ауыстыру, тлемсіздікті ндіріп алу бойынша банкке талап ою, коммерциялы несиені толтыру ажет.
Нары жадайында тиеліп жіберілген німдер шін есеп айырысуды алдын ала тлеу нысаны да олданылады. Алдын ала тлем жргізу тлем мерзім ткен тиелген тауарларды алдыын болдырмайды. Тиелген німдер шін есеп айырысуды бл нысаны кптеген ксіпорында олданылады. Алайда оны кемшіліктері де бар:
Біріншіден, бл нысан жабдытаушылар шін тиімді;
Екіншіден, белгілі бір дрежеде ндірілген нім сапасын баылау тмендейді, сіресе егер жабдытаушы ксіпорын тауарлар мен ызмет крсетулер нарыында монополиялы орын алатын болса;
шіншіден, ттынушы тлем жргізгеннен кейін, тауарды ажетті санынан аз алуы ммкін (мысалы, тоннамен жне басамен лшенетін шикізаттар мен материалдар сатып алу жргізілген уаытта)
Табыстылыты екінші абсолютті крсеткіші – жалпы табыс. Ол німді ткізуді аржылы нтижесін білдіреді жне негізгі ызмет нтижесінде німді ткізуден тсен табыс пен ткізілген німні ндірістік зіндік ны арасындаы айырма ретінде аныталады.
Жалпы табыса сер ететін маызды фактор ндірістік зіндік н, сондытан оны тмендеуі оны клемін кп серін тигізеді.
Кптеген ксіпорындарда зіндік нды баптар бойынша талдаумен айналысатын, оны тмендету жолдарын іздестіретін экономикалы ызметті блімшелері болады. біра белгілі бір млшерде бл жмыс, инфляциясыны сері жне шикізат пен отын-энергетика ресурстарында бааны суімен зіні маызын тмендетеді. Бааны крт суі жне ксіпорынны меншікті айналым аражаттарыны жетіспеуі жадайында зіндік нны тмендеуі нтижесінде табысты сімі ммкін емес.
Заттай трде німді ткізу клеміні суі табысты суіне келеді. Сраныса ие німдерді ндіруді спелі клеміне крделі салымдар кмегімен ол жеткізуге болады, бл табысты лдеайда німді жабдытарды сатып алуа, жаа технологияны игеруге, ндірісті кеейтуге баытталуын талап етеді. Бл жол, азіргі кезде кптеген ксіпорындарды инфляция, бааны суі жне за мерзімді несиелерге ол жетіспеушілігіне байланысты иын немесе млде ммкін емес. крделі капитал салымдарын жргізуге аржылары мен ммкіндіктері бар ксіпорындар, егер инвестиция рентабельділігін инфляция арынынанжоары стаса, онда бл ксіпорын з табысын наты сіре алады.
ндіріс жне нім ткізу клемін сіруге келетін айналым аражаттарыны айналымдылыын жылдамдату крделі шыындарды талап етпейді. Инфляция айналым аражаттарын те тез нсыздандырады. Ксіпорындарды шикізат пен отын-энергетика ресурстарын сатып алуына оларды кп блігі баытталады. Сатып алушыларды тлемеушілігі жне де талап етілетін алдын ала тлем жргізу ксіпорынны аржысыны кп блігін айналымнан тыс кететі. Тлем жргізбеуді себептері тек айналым аражаттарыны жетіспеу ана емес, сонымен бірге тмен аржылы есептік тртіп банк жйесі жмысындаы кемшілктер жне де вексельдік айналымны дамымауы да болып табылады.
Ксіпорын табысы бааны су есебінен жоары арынмен седі. Бааны суі зінше теріс фактор болып табылмайды. Егер німге деген сранысты суі мен шыарылатын німні техника-экономикалы параметрлерді жне ттынушылы асиетіні жасаруымен байланысты болса, онда ол длелді болады.
Жоарыда аталан факторларды жалпы табыса серін анытау шін аржы-шаруашыл ызметіні нтижелері туралы есепті мліметтері бойынша келесі талдау кестесін руа болады.
14-Кесте