атынастарын реттеу ерекшеліктері.
Сырты сауда атынастарын реттеу. азастанны ТМД елдерімен ндірістік, ылыми-техникалы,аржылы байланыстарын реттеу принциптері. Орталы- Азиялы ріптестікке интеграциялану болашаы. Тауарларды халыаралы сату- сатып алу келісімдерін реттейтін стандартизация нормаларыны ажеттілігі.
Кедендік Ода жне интеграцияны терендеуі. "Ресей, Беларусь, азастан,ырызстан" Кедендік келісімі. Тауарларды сату-сатып алу келісімдері туралы Б Конвенциясы.олдану сферасы жне жалпы нсаулар. Халыаралы арбитраж зады енгізу проблемасы. Факультативті олдану туралы регламент. Келісім міндеттемелері бойынша ережелер, олдану сферасы.
Халыаралы кепілдік келісімдеріні трлері.
Сырты экономикалы саясат – бл сырты экономикалы байланыстарды реттеу тртібін анытау мен елді халыаралы ебек блінісіне атысуын отайландыру бойынша мемлекет пен оны органдарыны нысаналы трде баытталан іс -рекеттері.
Сырты экономикалы саясатты негізгі раушыларына мыналар кіреді:
- сырты сауда саясаты (экспорт жне импорт саясаты);
- шетел инвестицияларын тарту жне шетелдегі шлтты капитал салымдарын ретеу саласындаы саясат;
- валюталы саясат.
Сондай-а, сырты экономикалы саясат жекелеген мемлекеттеремен,
айматармен, сырты экономикалы операцияларды жргізуді географиялы теестірілуі міндеттерін де шешеді, бл іс елді экономикалы ауіпсіздігін амтамасыз етумен байланысты.
Сырты экономикалы саясат – сырты экономикалы ызметті реттейді, оны белгілері келесідей:
- тауарлар мен ызметтерді халыаралы сауда саттыы;
- матреиалды, ашалай, ебек жне интелелектуалды ресурстарды
халыаралы озалысы.
Сырты экономикалы саясатты ру шін оны негізгі аидаларын наты трде анытап алу керек. Сырты экономикалы саясаттаы негізгі орын – сырты экономикалы ызметке атысушыларды іс-рекеттерін экономикалы – ыты ретеуге берілген, оны себебі бл реттеу жалпы лтты мдделерге жауап беруі тиіс. СЭС келесідей аидаларын атаймыз:
1. мемлекеттік айта згерту аидасы. Бл ызмет салалар мен айматарды даму саясатын алыптастырады. Осы саясата сйкес елді сырты экономикалы саясаты алыптасады;
2. лтты фирмаларыны сырты экономикалы саясатыны, бір реттік сырты экономикалы байланыстардан сырты нарытарын кеейту масатында, жалпы шаруашылы ызметті траты блігі ретіндегі, сырты экономикалы саясата баытталуы нтижесіндегі згерісі;
3. кімет тарматары, ведомстволары мен субъектілері арасында сырты
экономикалы саясатты да жзеге асыру ызметтерін айын трде блу;
4. сырты экономикалы саясат – кез-келген мемлекетті сырты саясатыны рамдас блігі.
Сондытан, сырты экономикалы саясат сырты экономикалы ызметті бкіл жиынтыын, яни тауарлар мен ызметтерді материалды, ебек, ашалай жне интеллектуалды ресурстарды халыаралы озалысын реттейді.
Сырты сауда саласындаы саясатты жзеге асыру ралдарына мыналар жатады:
- кедендік тарифтер;
- шеттен келу мен шетке шыаруды реттеуді бейтарифтік шаралары;
- саудалы эмбарго;
- кедендік одатар;
- еркін сауда аймаы.
Ал валюталы атынастар саласына: валюталарды сатып алу-сату
операциялары, коммерциялы жне баса масаттардаы валюталы
операциялара шектеулік белгілеу жатады. Тлемдік атынастар мен несиелік саясат сферасында займдар экспортты несиелер жне экспортты несиелерді сатандыру бойынша есептеу млшерлемелері мен проценттеріні жегейлері реттеледі.
Сондытан, азіргі кезде сырты экономикалы саясат ралдары мемлекетке зіні сырты экономикалы байланыстарыны рылымы мен баыттарыны алыптасуына, баса елдерді сырты саясаты мен экономикасына белсенді трде ыпал етуге ммкіндік береді.
Кез-келген мемлекетті ызмет етуі лтты жне мемлекеттік мдде
категорияларына сйенеді. Р-ны халыаралы атынастар жйесінде толы жарамды субъект ретінде ызмет жасауы, жаа экономикалы кеістік шеберінде зіні лтты мдделерін айын анытауын талап етеді. Р-ны мдделері, е алдымен мынадай саяси жне экономикалы факторлармен байланысты: соыс объектілеріні жне ядролы ару-жарты бар болуы, космосты база, ішкі саяси жадайды белгілі млшерде трасыз болу аупі, халы саныны арту арыныны биіктігі, айматы леуметтік – экономикалы дамуын арттыру.
Республиканы алдына шетелдермен жне таяу шетелдермеен арым-
атынастарды тымды жаын табу жне кштерді азіргі кездегі балансына байланысты Азия мен Орта Шыыс кеістігіндегі азастанны аламды рлін белгілеу мселесі ойылады. лтты мдделер мен басымды тадауды мемлекетті саяси, леуметтік жне орану салаларындаы ызметінен іздеу керек. азастанны мддесіне е бастысы мыналар жатады: оны егемендігі жне тадаан даму моделін рметтеу, шекара ауіпсіздігі, экономикада, мдениетте зара тиімді ынтыматасты. Сондай-а, республиканы мдделері сырты факторлармен байланысты жне ол ішкі саясатты макро жне микро дегейдегі баыттарына сер етеді.
азастанны келешекпен байланысты мселелеріне ке ауымды араанда, олар мына факторлара байланысты болады:
- коммуникация ралдарымен жоары дегейде амтамасыз етілгеніне
арамастан, ашы теізге шыу жолдарыны болмаандыы белгілі млшерде азастанны дамуын шектейді. азастан кп мемлекеттермен шекаралас болып келеді, соан сйкес шекаралас мемлекеттерді тратылыы айта йымдастыру лгісі жобасыны дамуын амтамасыз етпеді;
- Республиканы ммкіндігі бейбітшілікті кшейтумен сипатталады.
азастан ТМД клемінде жне шетелге атысты саясатында да кптеген ынтыматасты шараларыны олдаушысы болып табылады.
- Шетел эксперттеріні баалауы бойынша республика аламды
маыздылыы жаынан за жне ыса мерзімдік болашата халыаралы
бсекеге ауіп тндіру ммкіндігіне ие емес, мны себебі олда бар ндірістерді зін алпына келтіруге аражатты тарту болып табылады.
азастан ішкі затты экспорттаушы мемлекеттерге жататындыы брімізге белгілі. Шикізатты азып шыаруа мамндану е туелді ызметерді бірі. Мндай экспорта ара сйенген мемлекет лемдік нарытаы циклдылытан рдайым аса ірі валюталы шыына тседі. лемдік нарыта шикізат материалдарына сраныс болуы мынадай мселелермен байланысты: ндіріске материалдарды немдейтін технологияларды енгізу жне оларды дамыту. Бір мезгілде шикізат баасы тмендеп, ал импортталып отыран тауарларды баасыны су былысы байалады. Мндай айырбас лтты табыс млшерін азайтады, капитал орлануына кедергі келтіреді. Бл ызмет сферасы экспортты тсімдерді кбейту масатында протекционистік кедергілерді тмендету саясатынан трады:
республиканы экономикалы - леуметтік дамуына зиянды валюталы тсімдер арызын теуді реттеу келісіміне ол жеткізу, арыз тлемдерді жою, мерзімін зарту барысында проценттер дегейіні ктерілуіне шек ою.
Нары атынастарына кшу жне республикадаы экономикалы жадайды згеруі экономикалы жне мемлекеттік ауіпсіздікті амтамасыз ететін ы негіздерін жасартуды талап етеді. Оларды іске асыруды мемлекеттік басару органдары орындайтын боландытан, згермелі экономикалы жадай йымдастырушылы рылымны реформалануын ажет етеді, сонда экономикалы ркендеуге, экономикалы ауіпсіздікке жне Р-ны ауіпсіздігіне тиімді трде сер етуге ммкіндік туындайды.
Р-ны болашаын айтса, онда мынадай жадайлара назар аудару ажет. Экономитканы реформалау нтижесіндегі халыаралы аренада орын алуы ммкін згерістер тек ана экономикалы потенциалды артуы жадайында ана болды.
азастан арапайым технологияларды олданатын ел атарынан шыып, дамыан прогрессивті технология олданатын елге айналуы шін экономикалы уатын арттыруы тиіс. Осы жне кптеген баса реттеуге келетін факторларды олдану экономиканы тратандыруа, азастанны дамуына жне ркендеуіне жеткілікті шарт болуыв ммкін.
КСРО кйрегеннен кейін азастан Республикасында ндірісті лдырауы, инфлция мен жмыссыздыты жоары дегейі типтес кптеген экономикалы мселелер туындады. Елмізді экономикасын тратандыру, оны тере рылымды, валюталы жне леуметтік дадарыстан шыару бойынша біратар реформаларды ола алды.
Е алаш 1993 жылы 14 ккек айында «Валюталы реттеу жніндегі» Заы абылданды. Біра бл осы жйені талаптарына жауап бере алмады, сосын жаа за жобасын айта жасау ажеттілігі туындады.
азастан валютасыны нарыын ары арай ырытандыру бойынша
жмыстар жргізілді. Осыан орай, 1996 жылы 24 желтосанда азастан
Республикасыны Валюталы реттеу жніндегі жаа Заы айта абылданды.
Валюталы реттеуді зады трыда амтамасыз ету – азастанны валюталы аша-жйесін реформалау жадайында немі згерістерге шырап отырды. Валюталы реттеу біратар кімшілік шаралар валюталы тсімдерді арттыруа жне де валютаны елден шыып кетуін ысартуа баытталан. Валюталы реттеуді негізгі басымдытары мыналар:
- елді тлем балансыны тегерілуіне ол жеткізу;
- тегені траты баамын сатау;
- мемлекет арамаындаы валюталы ресурстарды шоырлануы.
Шетел валютасы, баалы ааздар жне тлем жаттары - йма тріндегі алтын- валюталы реттеу объектілері болып табылады. Валюта дегеніміз – банкнот, монета трінде, соны ішінде баалы металдардан жасалан, зады трдегі тлем ралы ретінде абылданан аша бірліктері.
Шетел валютасы - шет мемлекеттер валютасы. Бл зада валюталы операцияларды 2 трі крсетілген:
1. аымдаы операциялар
2. капитал озалысымен байланысан операциялар.
Валюталы саясатты дстрлі формаларыны ішінде мынадай ралдар
олданылады:
- валюта баамы тртібін реттеу,
- валюталы интервенциялар,
- алтын-валюталы резервтерді басару
- тегені еркін айырбасталуы дрежесін реттеу.
Валютаны айырбас баамы саясаты – бл валюталарды сатып алу абілетін амтамасыз ету жне ішкі валюта нарыында валюталы алып-сатушылы операцияларды белсенді дамуына жол бермеу шараларын ескере отырып ралады. Бл саясатты масаты – барлы баса аржылы нарытарды дрыс ызмет етуі мен тегені ныайтуа жадай жасау. АШ долларына атысты тегені ресми айырбас баамы биржалы жне биржадан тыс валюта нарыыны жадайына, инфляция дегейі мен баса макроэкономикалы крсеткіштер дегейіне байланысты белгіленеді.
1996 жылы халыаралы валюталы ормен келісімдегі шартына сйкес
азастан зіне тмендегідей міндеттемелерді алды:
- валюталы шектеулерді енгізбеу немесе кшейту міндеттемесі;
- кп валюталы баамдарды олдану тжірибесін енгізбеу немесе згерту;
- тлемдік баланса байланысты себептер бойынша импорта шектеулерді енгізу немесе кшейту.
азастанны лтты банкі лтты валюта баамын шетел валютасына
атысты реттеп трады, яни аптасына 1 рет, дйсенбі кні лтты банк жетекші лемдік валюталара атысты теге баамын белгілеп отырады. Мндай белгілеу есеп жргізу жне кедендік тлемдер шін ажет.
лтты банк мынадай ызметтерді жзеге асыруа ыы бар:
1. шетел валютасын сатып алу жне сату.
2. азынашылы вексельдер жне баса баалы ааздармен операцияларды жргізу.
3. алтынны абылдануын, саталуын жне деуін амтамасыз ету.
лтты банк тегені ішкі жне сырты тратылыын амтамасыз ету шін алтыннан, шетел валютасынан тратын, шетелде саталатын банкнот, монета трінде; валюталы ндылытар; халыаралы резервтік активтер; вексельдер трінде алтын-валюталы резервтерді рады. Валюталы органдара мыналар жатады: мемлекеттік Кеден комитеті, салы органдары, аржы министрлігі.
Инвестициялы саясатты леуметтік – экономикалы салдарын ескере отырып, азастан экономикасыны аржылы тратануы сатысына ену кезеінде ата дістерді олдана бастады, бл дістер тмендегідей:
1. тікелей шетел инвесторлары донорды за мерзімдік мдделеріні жзеге асуына ммкіндік береді;
2. донорды ндірістік процесті басаруа атысу ммкіндігі болуы тиіс;
3. елеулі клемде аржылы ресурстарды аылып кеуін амтамасыз етеді, ол сырты арыздарды тлену мселесіне сер етпейді;
4. тікелей шетел инвестициялары іскерлік жне шаруашылы белсенділікті амтамасыз ете отырып, ндірістік жне ылыми-техникалы ынтыматастыты р трлі формаларыны ке трде таралуына ыпал етеді.
Мны барлыы кіметті инвестициялы бадарламасын абылдау жне жзеге асыру шін баыт-бадар беруге ммкіндік береді. Объектілерді салу жне сатып алумен атар шетел капиталын салу баыттарына мыналар жатады:
- біріккен тл ксіпорындарды ру;
- шетел компанияларыны басаруына объектілерді беру;
- акционерлеу жолы арылы ксіпорындарды жекешелендіру процесіне
донорларды атысуын кеейту;
- банктік мекемелерді инвестициялау.
Инвестициялы белсенділікті амтамасыз ететіндер мыналар: бюджеттік
саясатты атадыы жне шиеленіскен апаратты хал-ахуал. Айналым
капиталыны инфляциялы нсыздануы, экономикалы байланыстарды зілуі, несиелерді берудегі шынайы емес шарттар, жекешелендіру саясаты нтижесіндегі ауыр тлемдік дадарыс жаппай банкрота шырау жне халы шаруашылыыны барлы салаларыны аржылы жадайыны нашарлануына келеді.
Экономикалы жадайды ауырлыы халы шаруашылыыны біратар
салаларын, оны ішінде ауыл шаруашылыы, азба нерксібіне инвестицияларды тарту мселелерін туындатты.
Соы он жылда лемдегі алдыы атарлы елдерді экономикалы пен
ылыми-техникалы дамуыны негізгі баыты инновациялы болып табылды. Мны барлыы табысы жаа ылыми технологияларды олдануды амтамасыз ететін лемдік нарыта бсекені кшеюімен байланысты.
азастанда соы он жылда экономикалы атынаса нарыты механизмдерді енуімен байланысты тбегейлі згерістер жрді. Біра, алашы кезеде реформаларды жедел жргізілуі жоспарлы экономикадан нарыты экономикаа туді экономикалы негізделген лгісіні болмауынан елді леуметтік- экономикалы дамуында кткен нтижелерді бермеді. Отын – шикізатты сала басым экономика рылымы алыптасты.
сіресе, инвестициялы белсенділікті тмендеу факторы негізгі орларды жаалау, алдыы атарлы технологияларды енгізу, инновациялы ызмет ммкіндіктеріне кері серін тигізді. Инновация ылымда жне елді
экономикасында беделді орын алу шін нарыты талабы инновациялы
белсенділік пен жаа ізденістерді кеінен олдану арылы олайлы жадайды ру ажеттігін крсетеді.
Елді траты дамуын, бсекеге абілетті нім трлері ндірісі шін олайлы жадай ру мен экспортты суін амтамасыз ету масатында Р Президентіні Жарлыымен 2003-2015 жылдар аралыында Р-сыны индустриалды- инновациялы даму Стратегиясы бекітілген.
азастанны лемдік экономикадаы маызсыз интеграциясы, елді ішіндегі лсіз салааралы жне айма аралы экономикалы интеграция жадайында Стратегияны жзеге асырылуы елді шикізатты баыттан сервисті- технологиялы экономикаа туін амтамасыз етеді.
Стратегия шеберінде мселені шешу мен масата жету шін Даму банкі мен азастанны Инвестициялы оры, лтты инновациялы ор жне экспортты несиені сатандыру бойынша Мемлекеттік сатандыру корпорациясы сияты арнайы институттар рылды.
ОРЫТЫНДЫ
азіргі кезде жалпы экономикалы бірігуді ртрлі жолдары бар екені белгілі болды: ТМД елдерімен екі жаты келісімдер негізінде, кпжаты келісімдерді тередету, айматы интеграциялы бадарламаларды іске осу (азастан, збекстан, ырызстан). Сырты сауданы либерализациялау жне оны еркін іс-рекетіне жадай жасау сырты сауда айналымыны дамуына ыпал етеді. Шетел мемлекеттерімен сырты сауда саясатын іске осу ралдарына мемлекетаралы комиссиялар жатады, олар екі жаты байланыстарды дамуы мен йымдастыру жмыстарын, сондай-а ынтыматасты клемінде туындаан кезек кттірмейтін мселелерді.Сырты экономикалы ызметті рі арай либерализациялау азастан экономикасына шетел инвесторыны атысуы, азастанны интеграциялы мддесі жне таы басалар кедедік саясат ралы мен кеден масаттарын сатай отырып, кеден ісіні элементтерін унификациялауды, жетілдіруді ажет етеді.Мемлекеттік жоары билік органдарыны кеден саясаты мен сырты экономикалы ызметті мемлекеттік реттеу саласында дрыс шешім абылдауы шін оны макроэкономикалы жадайларын зерттеуді, сырты сауда динамикасына, рылымына, дегейіне негізделген наты талдауды маызы зор.Кеден статистикасын руа кіретін мемлекеттерге тауарларды декларантпен рсімдеуде толтырылан кеден декларациясындаы жк жнінде белгіленген апарат жатады