жне оларды айырмашылытары

Ылмысты ы бзушылыты трлері

Жекелеген ылмыс рамыны мазмнын тере ашу, оларды белгілерін анытауды жеілдету жне наты істелген іс-рекетті дрыс саралау масатымен ылмыс рамыны трлері наты белгілер бойынша зара блінуі ммкін.

ылмысты ы ылымында мндай блінуді негізі (критериясы) болып: біріншіден, іс-рекетті оама ауіптілігіні дрежесі, екіншіден, ылмыс рамыны рылысы есепке алынады.

Іс-рекетті оама ауіптілігіні дрежесі мен мніне арай рамдар негізгі, жауаптылыты ауырлататын ылмыс рамдары жне жауаптылыты жеілдететін ылмыс рамдары болып блінеді.

Негізгі ылмыс рамы деп іс-рекетті белгілі трі бойынша онда негізгі, траты белгілерді болуын айтамыз.

Негізгі ылмыс рамында ылмысты ауырлататын жне жеілдететін жадайлар крсетілмейді. Мысалы, ылмысты кодексті 96-бабыны 1-блігіндегі рам негізгі рама жатады.Онда кісі лтіруді жай трі ана крсетілген, ауыр немесе жеіл трлері айтылмаан.

Егер ылмыс рамында осы іс-рекетті негізгі белгілерінен баса жауаптылыты жеілдететін жадайлар крсетілсе, онда ондай ылмыс рамын жауаптылыты жеілдететін ылмыс рамы деп атаймыз.

Мндай ылмыс рамына ылмысты кодексті 98- бабында крсетілген ылмыс рамы жатады (жан кйзелісі жадайында болан кісі лтіру). Негізгі белгілермен бірге жауаптылыты ауырлататын жадайлар крсетілген ылмыс рамы, сараланан ылмыс рамы (яни, жауаптылыты ауырлататын рам) деп аталады.Сондай-а рам атарына 129-бапты III-блігінде крсетілген адамды ауыр ылмыс істеді деп айыптап жала жабу жатады. Немесе 175-бапты 1-блігіндегі рлыты ауырлататын жадайлар: адамдар тобыны алдын-ала сз байласуы бойынша, бірнеше рет т.б. жадайлар жатады.

ылмыс рамыны сипатталу тсіліне арай рам жай ылмыс рамы, крделі ылмыс рамы жне балама ылмыс рамы деп блінеді.

Жай рам дегеніміз ылмыс рамыны белгілеріні біркелкі болуы, яни оны бір ана обьектісі, бір ана обьективтік жаы ана болуы.Бан мысалы, 125- бапты 1- блігінде крсетілген адамды рлау жатады.

Крделі ылмыс рамы деп ылмыс рамы элементтеріні біріні крделенуін айтамыз (обьект,обьективтік жаы, субьект, субьективтік жаы). Мысалы, екі обьектіге бірдей ол суын (179-бап – арашылы).Кінні екі трлі нысаны болатын ылмыстар (103-бап,2-блігі жне т.б.).

Балама рам деп ылмысты кодексті бабындаы диспозициясында крсетілген рекеттерді біреуін істегендікті айтамыз.Мысалы, 259-бап есірткі заттарды немесе жйкеге сер ететін заттарды засыз дайындау, сатып алу, тасымалдау, жнелту немесе сату.

ылмыс рамыны рылысына арай рамды трге блуді де практикалы маызы ерекше.Осы белгісі бойынша ылмыс рамы материалды, формальды жне келте ылмыс рамы деп блінеді.

Іс-рекетті нтижесінен болатын зардап ылмыс рамында крсетілсе ондай ылмысты материалды ылмыс рамы деп атайды.Мндай ылмыс рамы рекет немесе рекетсіздік жасалан уаыттан бастап ана емес, зада крсетілген ылмысты зардабы болан уаыттан бастап аяталан деп саналады.Мысалы, ызмет кілеттігін теріс пайдаланып иянат жасауды келтіруге болады (307-бап).

Формальды ылмыс рамы деп зардабы болмайтын ылмысты айтамыз. Формальды ылмыса жататындар: пара беру (312-бап), ызмет жніндегі жаланды (314-бап).Пара беру, параны кез келген нысанда берген уаыттан бастап, белгілі бір зардапты болуына арамастан аяталан ылмыс дер саналады.Кейде за шыарушы ылмысты аяталан уаытын алдын-ала ылмысты рекет сатысына кшіреді.Мндай ралымда ылмыс рамын келте рам деп айтамыз.

Келте ылмыс рамына адамны иммун тапшылыы вирусын жтыру аупінде алтыру (116-бап,1- блігі) жатады.Бл рам бойынша за шыарушы аятау уаытыны зияндылыына байланысты оталу сатысына кшірген.Яни, бл ылмыс деп аталан адамдарды жбірленушіге осы ауруды жтыран уаытынан емес, олара осы ауруды жтыру аупін туызан уаыттан бастап аяталан деп танылады.

Келете ылмыс рамына бандитизм де (237-бап) жатады.Бл ылмыс рамы йымдастырылан уаыттан бастап-а біткен ылмыс деп есептелінеді.

Лекция

1- Таырып. ылмысты ыты ысаша сипаттамасы.

1. ылмысты ыты тсінігі.

2. ылмысты ыты міндеттері.

3. ылмысты ыты аидалары

4. ылмысты ыты айнар кздері.

5. ылмысты ыты жйесі.

6. ылмысты ы

7. ылмысты ыты баса пндермен байланысы.

ылмысты ы жеке ы саласы ретінде адамды, оны ытары мен бостандытарын, оамды жне мемлекетті ылмысты ол сушылытан орауа баытталан оамды атынастарды реттейді.

ылмысты ы – бл жалпы ы жйесіні негізгі бір саласы жне пн болып табылады. Осы ымдарды бріні жиынтыы осылып ылмысты ы курсы деген тсінікті білдіреді.

ы саласы ретінде ылмысты ы за шыарушылы органдар абылдаан ылмыс пен жаза, ылмысты жауаптылы негізі, жаза жйелерін, жазаны таайындауды тртібі мен шарттарын, согдай-а ылмысты жауаптылытан жне жазадан босатуды белгілейтін задылы нормаларыны жиынтыы болып табылады.

Баса ы салалары сияты ылмысты ыты да негізгі задылы базасы – азастан Республикасыны Конституциясы болып табылады.

Жаза таайындауды немесе ылмысты жауаптылытан жне жазадан босатуды мселелері осы жалпы блімде зерттеледі.

Ерекше блімде наты ылмыс рамдары жне оларды істеген шін белгіленген жаза трлері крсетіледі.

1.Адам мен азаматты ытарын, бостандытары мен зады мдделерін, меншікті, йымдарды ытары мен зады мдделерін, оамды тртіппен ауіпсіздікте, оршаан ортаны, Р-ны онституциялы рылысы мен ауматы ттастыын, оам мен мемлекетті замен оралады мдделерін ылмысты ол сушылытан орау бейбітшілік пен адамзатты ауіпсіздігін орау, сондай-а ылмыстарды алдын алу болып табылады.

2. Бл міндеттерді жзеге асру шін осы Кодексте ылмысты жауптылы негіздері белгіленеді, жеке адам, оам немесе мемлект шін ауіпті андай рекеттер ылмыс болып табылады екенін айындалады, оларды жасааны шін жазалар мен зге де ылмысты ыты ыпал ету шаралары белгіленеді делінген.

ылмысты ыты негізгі міндеті ылмысты ыты ралдарды кмегімен зада крсетілген осы маызды объектілерді орау, ылмысты пен барынша прменді крес жргізу болып табылады.

ылмысты ы ылымы ылмысты задарды, ылмысты институттар мен тсініктерді, наты ылмыс рамдарды, яни ылмысты ыты нормаларын зерттейді. Сонымен бірге ылмысты ы ылымы Р ылмысты ы тарихи, даму кезедерін, шет мемлекеттерді де ылмысты ыты ілімдерін тере талдайды. Дамыан, ркениетті елдерді ылмысты задарыны ылыми жетістіктеріні пайдалы жатарын елімізде кеінен олдануды сынатын да ылмысты ы ылымы болып табылады.

ылмысты-ыты принциптер – за шыарушыа, ылыма, ы орау жне олдану органдары мен азаматтара ылмыс пен арсы крес жргізу саласындаы ажетті, негізгі жне міндетті ережелерді крінісі болып табылады. Задылы аидасы Парламент немесе Президент абылдаан ылмысты занын ы олдану тжірибесінде де, за нормаларын абылдау саласында да, сз жо, стемдік ету арылы крініс табады. Бл крініс бірнеше ыты талаптарды жиынтыынан рылады. Оны біріншісі – Республика ылмысты Кодексіні халыаралы ылмысты ыты жрт таныан принциптері мен нормаларын басшылыа алуы болып табылады.

ылмысты ыты екінші бір аидасы – азаматтарды за алдындаы тедігі болып табылады. Р Конституциясыны 14 – бабыны 1 – тармаында – за мен сот алдында жртты брі те деп атаан.

ылмысты ыты шінші бір принципі – жауаптылытан тылмайтынды принципі. Бл принцип бойынша рбір кез келген адам лауазымды, баса да жадайлара арамастан зі істеген ылмысы шін сзсіз, міндетті трде жауапты болады. Яни, олымен істеген ылмысты мойынмен ктереді.

ылмысты занын тртінші принципі – жеке жауаптылыы болып табылады. Адам зіні кінсі аныталан жадайда ана оама ауіпті рекеттер жне баытталан ауіпті зардаптар шін ана ылмысты жауапа тартылады.

ылмысты ыты бесінші принципі – кінлі жауаптылы принципі болып табылады. Бл аиданы мні сол, кінсіз ылмыс та болмайды дегенді білдіреді.

ылмысты ыты алтыншы принципі ділеттілік принципі болып табылады. Бл принципті мнісі сол ылмысты жауапа жне жазаа іс-рекетінде ылмыс рамыны толы белгілері бар адамдар тартылуы керек.

ылмысты ытаы таы бір принцип ізгілік принципі болып табылады. Ізгілік принципіні жзеге асырылуы е алдымен ылмысты за арылы азаматтарды жеке басын, олады мірін, денсаулыын, ытарын ылмысты олсушылытан орау арылы крініс табады.

ылмысты ытаы ізгілік принципі – ылмысты зады бзан адамдара да олданады.

2- Таырып. ылмысты заны ысаша сипаттамасы.

1. ылмысты заны тсінігі, белгілері, маызы.

2. ылмысты заны міндеттері.

3. ылмысты заны мазмны.

4. ылмысты заны

5. ылмысты заны мерзімдегі кші.

6. ылмысты заны кері кші.

ылмысты за – Р Конституциясына сйкес Республика Парламенті абылдаан ылы акті болып табылады. ылмысты занын міндеттері – бейбітшілік жне адамзатты ытарын, бостандытары мен зады мдделерін, меншікті ауматы ттастыты, коституцияны ттастыы, оамды тртіп пен ауіпсіздікті, табии ортаны ылмысты алдын алу болып табылады.

ылмысты за – ылмысты ыты е негізгі кзі. Сот кімі, йаруы немесе аулысы ыты кзі болып табылмайды. Оларды наты ылмысты істер бойынша ана задылы кші бар.

ылмысты – ылы нормалар мазмнына арай ш трлі топа блінеді.

1. Декларативті – яни, ылмысты ыты жалпы міндеттерін айындайтын нормалар.

2. Анытаушы – яни, ылмысты ыты тсінігі мен жекеленген институттарына айындама беретін нормалар.

3. Арнаулы – яни, наты ылмыс рамында жне оан айындайтын жазаа сипаттама беретін нориалар.

ылмысты заны кеістіктегі кші ылмысты кодексті 6- бабындаы, 7- бабындаы, 8-бабындаы принциптеріне сйкес жзеге асырылады. ылмысты кодексті 6,7,8 – баптарында жзеге асыру шін тмендегі мынадай тсініктерді анытап алу ажет:

1.Р аумаы

2.Р ылмысты заы олданылатын жерлер мен обьектілер

3.ылмыс істеу орны

4.Шет мемлекеттерді дипломатиялы кілдеріні жне иммунитетті пайдаланатын зге де азаматтарыны жауаптылыы.

5.ылмыскерді стап беру туралы. Халыаралы шарт туралы.ылмысты кодексті 6-бабыны 4-блігінде Р аумаында ылмыс жасаан адамдара, республика ылмысты заны ережелеріні олдану шарты крсетілген.

ылмысты кодексті 4-бабында іс-рекетті ылмыстыы жне жазалаушылыы сол іс-рекет жасалан уаытта олданылып жрген замен белгіленеді. оама ауіпті рекет жзеге асырылан, зардапты басталан уаытына арамастан, ылмыс істелген уаыт деп саналады. Яни, зардапты ашан боланына байланыссыз істелген іс-рекетті уаыты болып іс-рекеттер жзеге асырылан жыл, ай,кндер жне сааттар есепке алынады.

ылмысты зады тсіндіруді мнісі, сол зады дрыс олдану шін оны мазмны за щыарушыны за еркіне сайма-сай етіп,ашып крсету болып табылады. Зады за шыарушыны еркіне сайма- сай, длме-дл олдану шін оны мазмнын ашыр крсетуді ылмысты зады тсіндіру деп білеміз.ылмысты зады тсіндіру субьектісіне, дісіне жне клеміне арай тсіндіруге байланысты бірнеше трлерге блінеді.Зады тсіндіретін субьектісіне байланыты тсіндіру – легалды, сотты, ылыми болып блінеді. За бойынша зіретіне сйкес за шыарушы органны зіні заа тсіндірме беруін тсіндіру дейміз. Ресми оны тсіндіру деп – за бойынша зіне жктелген осы міндетті атаруа зіретті органны заа тсіндірме беруі айтылады.

3-Таырып. ылмыс жне ылмысты жауаптылы: тсінігі, араатнасы.

1.ылмысты тсінігі мен белгілері.

2.ылмысты санаттары.

3.ылмысты баса ы бзушылытардан айырмашылыы.

4.ылмысты жауаптылыты тсінігі.

5.ылмысты жауаптылыты баса ыты баса жауаптылы трлерінен айырмашылыы.

6.ылмыс пен ылмысты жауаптылыты араатнасы.

7.ылмысты жауаптылыты негізі.

ылмысты ытаы негізгі мселелерді бірі ылмысты ымын анытау болып табылады. Жеке адам мен оам арасындаы атыыстарды айсысыны оама ауіптілік дрежесіні басым екндігін анытау жне оан мселеде ылмысты ылы шараларды олдану арылы осы атынастарды реттеу – ылмысты заны негізгі міндеттеріні бірі болып табылады. За шыарушы осындай тжырымдара келе отырып, ылмысты р уаытта да адамны наты іс-рекетіні, мінез-лыны сырта шыан крінісі екенін атап крсетеді.

Адамны мінез лына айшы мінез-лы белсенді рекет кйінде немесе рекетсіздік кйінде болуы ммкін.

ылмыс санаттары деп оларды наты белгілері бойынша тора блуді айтамыз. ылмысты санаттауа іс-рекетті оама ауіптілігіні сипатымен дрежесі немесе ылмыс рамыны жекелеген элементтері негіз болады. ылмысты зада ылмысты санаттауды ш трлі крінісі алыптысан. Ол біріншіден, іс-рекетті оама ауіптілігінен сипаты мен дрежесіне арап ылмысты трт трлі саната блу, екіншіден, ылмысты обьектісі болынша санаттау. шіншіден, оама ауіптілік дрежесі бірдей ылмыстар оама ауіптілік сипаттарына арай жай, кшейтілген артышылы берілген болып блшектенеді.

ылмысты жауаптылы бл ылмысты ылы норманы бзуды нтижесі, оама ауіпті іс-рекетті крінісі болып табылады. ылмыс істемесе ылмысты жауаптылыта болмайды. ылмысты за бойынша жазалау атерімен тиым салынан оама ауіпті іс-рекеттер шін ылмысты жауаптылы тек ана ылмыс істеу арылы келтірілген зиянны клеміне, ылмысты жолау тсіліне, кінні нысанына, ылмыскерді тласыны ерекшеліктерін еске сала отырып жзеге асырылады.

ылмысты жауаптылы зіне тн ерекшелігімен ошауланан ылы жауапкершілікті бір трі болып табылады. ылмысты жауаптылы - зіні нысаны, мазмны жаынан мемлекеттік кштеу мні бар жауаптылыты трі.

ылмысты ы бойынша ылмысты жауаптылыты негізі болып ылмысты зада крсетілген ылмыс рамыны барлы белгілері бар іс-рекетті істеу болып табылады. Яни, бл деген ылмысты жауапа жне жазаа тек ана ылмыс істегенге, яни ылмысты зада крсетілген оама ауіпті іс-рекеттерді асаана немесе абайсыздытан істегенге айыпты адама ана таайындайтынын крсетеді. Демек, ылмысты жауптылы негізі іс-рекетте ылмыс рамыны болуы болып табылады. ылмысты за ылмыс рамы деген терминні мазмнын ашып крсетпейді. Бл мселе ылмысты ы теориясында ана ашып крсетіледі. Адамны ылмысты зада крсетілген оама ауіпті іс-рекеттерді ылмыс рамыны белгілері болып табылады. ылмысты обьектісі болып табылатын ылмысты за орайтын оамды атынастарды жиынтыы. ылмысты кодексті 2-бабында крсетілген.

ылмысты рамы деп – ылмысты за бойынша оама ауіпті іс-рекеттерді белгілі бір ылмысты атарша жатузыа ммкіндік беретін ылмысты обьективтік жне субьективтік жатарынан ралан элементтерді жне оларды белгілеріні жиынтыын айтамыз. ылмыс рамыны белгілеріне мынадай 4 трлі элементтер жатады: обьект, обьективтік жаы, субьект, субьективтік жаы. Мысалы, бтен адамны млкін асаана жою немесе блдіру ылмысы.187-бап белгілері болып біріншіден, баса біреуді млкіне ол су, екіншіден, осы млікті жою немесе блдіру, шіншіден, осы рекетті асаана істеу, тртіншіден, бл іс-рекет ауырлататын жадайда жасалатын. Ол шін 14-ке толан адам жауапа тартылады. Осы крсетілген белгіні біреуі жо болса, онда бл ылмыс рамы болмайды. Егер адам бтен адамны млкін абайсызда блдірсе немесе жойса онда кінліні рекетнде баса бір ылмыс болады. Себебі, бл жерде 187-бап крсетілген ылмысты басты белгісі ылмысты асааналы пен стеу жо. рбір ылмыс рамыны белгілері ерекше блімдегі баптарды диспозициясында ана емес, ылмысты занын жалпы блімінде оны тиісті баптарында да ашылады. Ерекше блімні баптарны диспозицияларында р трлі ылмысты кптеген белгілері аталып крсетілген.

ылмысты саралау дегеніміз – адамны оама істеген ауіпті іс-рекетін ылмысты зада крсетілген наты ылмыс рамыны белгісі бар бапа длме-дл жатызу болып табылады. оама ауіпті іс-рекет ылмысты зада крсетілген наты ылмыс рамымен амтылса, онда ол дрыс сараланан деп саналады. ылмысты саралауда іс-рекетті ылмыс рамыны тиісті баптары немесе оны бліктеріне тарматарына сай келетін длме – дл крсету ажет егер адамны іс-рекетінде бірнеше ылмысты рамы болса, онда оны іс-рекеті занын бірнеше баптары немесе баптарды бірнеше бліктері, тарматары бойынша сараланады. андай трде болса да ылмысты дрыс сарамалау, ол задылыты бзуа, ылмыса арсы крес жргізетін органдарды беделіне нсан келтіруімен байланысты болады. Мндай былыса жол бермеу шін ылмысты зады дрыс олданып, істі мн жайын тере зерттеп біліп, істелген іс-рекетті дрыс саралау ажет, сондай-а ылмысты ылмыс еместіліктен немесе соан сас болан баса ылмыстардан ажрататын белгілерді анытау керек. Міне, бл жерде ылмыс рамыны, оны белгілеріні ылмысты саралаудаы, задылыты сатаудаы маыздылыы ерекше болып отыр. Бізді ыты мемлекетімізде бірде-бір адам, егер оны істеген іс-рекетінде ылмыс рамы жо болса ылмысты жауапа тартылуа немесе жазалануа тиісті емес. йткені жаа ылмысты кодексті негізгі талабын ылмысты жауапа жне жазаа тек ана ылмыс істегенде, яни ылмысты зада крсетілген оама ауіпті іс-рекетті асаана немесе абайсыздытан істеген кінлі адамда ана тартуа болады.

ылмысты рамы – бл ылмысты іс-рекет емес, тек соны нысанын сиапттайтын трі ана. Ол наты ылмысты зады сипаттамасы, жеке наты ылмысты задылы тсінігі. Егер ылмысты тсінігінде барлы ылмыстара тн белгілер оама ауіптілігін, ыа айшылы, кінлік жне жазаланушылы аталан болса, ал ылмыс рамында іс-рекетті оама ауіптілігін білдіретін наты ылмыстарды міндетті белгілеріні жиынтыы есепке алынады. оама ауіптілік ылмыс рамыны емес, ылмысты ылы – тсініктеріні баыты да р трлі. Наты ылмысты рамы ылмысты жауаптылыты негізі болып, ал ылмысты жалпы тсінігі наты ылмысты рамыны задылы базасын жасауды, ылмысты ыта оны ылы, леуметтік-саяси табиатын тсіндіру ажттілігінен туындайды.

ылмысты обьектісі деп, сол ылмысты иянатынын неге баытталан, оны андай зиян келтіргенін немесе келтіруге нысана аланын айтамыз. ылмысты обьектісі за орайтын оамды атынастар болып табылады. ылмысты ыта олар шартты трде жалпы, топты жне тікелей обьект болып блінеді. ылмысты обьектісін оны сипаттайтын ылмыс рамыны белгілерін дрыс анытауды оама зиянды іс-рекетті сипаты мен дрежесін белгілеу шін жне оны саралау шін маызы ерекше.

ылмысты субьективтік жаыны белгілеріне ылмысты ішкі жаын райтын белгілері, яни адам істеген оама ауіпті іс-рекет не психикалы атынас сипатталады. Субьективтік жаты белгілеріне кін ниет жне масат жатады. Кін 2 трлі нысанда: асааналы жне абайсызды трінде крініс табады.

ылмысты ы ылымда мндай трлерге блінеді:1-ден іс-рекетті оама ауіптілігіні дрежесі, 2-ден ылмыс рамыны сипатталу тсілі, 3-ден, ылмыс рамыны рылысы есепке алынады. Іс-рекетіні оама ауіптілігіні дрежесі мен мніне арай рамдары негізгі, жауаптылыты ауырлататын ылмыс рамдары болып блінеді.

ылмыс істеу сатылары деп асаана істелетін кылмыса дайындалу, оталудан біткенге дейінгі тетін кезедерін айтамыз. асааналыпен істелетін ылмыста бірнеше саты болады. Олар: ылмыс істеуге дайындалу, ылмыс істеуге оталу жне ылмысты аятау.

Кез келген ылмысты істеу шін адам зін соан итермелейтін оама зиянды мдделерді, ажеттіліктерді, злымды пиылдарды басшылыа алады. Яни адам ылмыс істеу шін е алдымен зіні психологиялы ой-ниетін алыптастырады. Бл адам ішкі сезімін, ойын, ниетін білдіреді. Біра осы сезім, ой-ниет адамны наты мінез-лы, имылы, рекеті арылы сырттай крініс бермеуі де ммкін. Сондытан да адамны мндай сырта шыпаан ішкі жан-дниесіні белгілі бір іс-рекет арылы сырттай крініс бермеуін ылмыс атарына жатызуа болмайды. Яни мндай психологиялы сана-сезім, жала ой, иял, ылмысты ы нормасынан тысары болады, ол шін ылмысты жауаптылы жо.

Тікелей ниетпен ылмыс ралдарын немесе аруларын іздестіру, зірлеу немесе бейімдеп жасау, ылмыса атысушыларды іздестіру, ылмыс жасауа сз байласу, не ылмыс жасау шін зге де асаана жадайлар жасау, егер бл орайда ылмыс адамны еркіне байланысты емес мн-жайлар бойынша аырына дейін жеткізілмесе, ылмыса ыдмыса дайындалу деп аталады (24-бап, 1-блігі). Зада ауыр немесе ереукше ауыр ылмыса дайындалуы шін ылмысты жауаптылы басталады деп крсетілген (24-бап, 2-блігі).

ылмыс істеуге дайындалу мынадай белгілермен сипатталады:

1. дайынды іс-рекеттерін жасау;

2. ылмысты тек тікелей асааналыпен істеу;

3. оны ылмыс рамын толы орындауа дейін зіліп алуы;

4. ылмысты адамны еркінен тыс жадайлара байланысты істелмеуі. Дайынды рекеттері кп жадайларда ылмыс рамыны объективтік жаыны белгілерін амтамасыз етумен тікелей байланысты болады. зіні объективтік белгілеріне сйкес істеуге дайынды адамны мынадай ш трлі рекеттері арылы жзеге асырылады: ылмыс істеу шін ралдар немесе арулар іздестіру я лайытау немесе асаана бір жадайлар туызу.

ылмыс істеу шін ралдар мен ару-аспаптар іздестіру дегеніміз – кез келген тсілмен зады немесе засыз жолмен осы заттарды алуды айтамыз.

ылмысты кодексті 24-бабыны 3,4-бліктері бойынша “Тікелей ылмыс жасауа тура баытталан ниетпен жасалан іс-рекет, егер бл орайда ылмыс адама байланысты емес мн-жайлар бойынша аырына дейін жеткізілмесе, ылмыс жасауа оталу болып табылады.

ылмысты жауаптылыты ауырлыы орташа, ауыр немесе ерекше ауыр ылмыс оталаны шін ана басталады”.

ылмыс істеуге оталуды трт трлі белгісі бар:

Бірінші – іс-рекетті ылмыс істеуге тікелей баытталуы ылмыс істеуге оталанда, ылмыс субъектісі ылмыс рамын орындауа тікелей кіріседі жне ылмысты ылы норма диспдициясыны объективтік жаында крсетілген элементтерді орындайды.

ылмыс істеуге оталуды екінші белгісі – субъективтік белгісі болып табылады. ылмыс істеуге оталанды тек тікелей асааналыпен жзеге асырылады.

ылмыс істеуге оталуды шінші белгісі – істеуге баытталан ылмысты аырына дейін жеткізілмеуі болып табылады. Яни ылмыс рамын орындау сатысында ылмысты рекет амалсыздан зіледі.

Кінліні ырына байланысты емес себептерден ылмысты аырына дейін жеткізілмеуі – ылмыс істеуге оталандыты тртінші беогісі болып табылады.

Кінліні істеген іс-рекетінде ылмысты зада крсетілген ылмысты барлы белгілері болса, ондай ылмысты аяталан ылмыс деп айтамыз (25-бап). ылмысты заны крсетілген ылмысты рамыны ерекшеліктеріне байланысты аяталан ылмыс бір трлі емес, р трлі болуы ммкін. Оны р трлі болуы ылмыс рамыны рылысыны трліше болуына тікелей байланысты болып, ал баса бір ылмысты аяталуы сол ылмысты объектісіне зиян келтіру аупін туызан жадайда жзеге асырылады. ылмысты за осы аталан жадайларды орын алан уаыттан бастап ылмыс рамыны аяталанын білдіреді. Сол себепті де ылмысты аяталуы барлы уаытта да белгілі бір ылмыс рамыны ерекшелігімен тыыз байланысты болады.

Адамны дайындау іс-рекеттерін немесе ылмыс істеуге тікелей баыттаан дайындалу іс-рекетіні тотауы, не іс-рекетті тотату, егер адам ылмысты аырына дейін жеткізу ммкіндігін ынан болса, ылмыс істеуден з еркімен бас тарту деп танылады. Егер адам бір ылмысты аырына дейін жеткізуден з еркімен бас тартса, ол осы ылмыс шін ылмысты жауаптылыа тартылмауы тиіс.

ылмыс – бір адам арылы немесе бірнеше адамны бірлесуі арылы істелуі ммкін. Бірнеше адамны ылмыс істеуіні нтижесінде істелген ылмысты мні, одан туындайтын зиянны млшері де жеке дара адам істеген ылмыса араанда едуір згереді жне мндайда ылмыс істегені шін жауапты болатын адамдарды санын тура анытау ажеттілігі туындайды. ылмыса атысу ылмысты ы бойынша ылмыс істеуді ерекше нысаны ретінде арастырылады, йткені жеке дара ылмыс жасауа араанда ылмысты осы нысанда істеуді ауіптілік дрежесі жне келтіретін залалы да зор. ылмыс істеуді ерекше нысаны болып табылатын ылмыса атусыды зіндік обьективтік жне субьективтік белгілері бар. ылмыса атысуды обьективтік жаыны бір белгісі бір ылмыса екі немесе одан кп адамдарды атысуы болып табылады. ылмыс істеуге атысуда екі немесе одан кп адам ылмысты бірлесіп істейді. Обьективтік жаынан аланда ылмыс істеуге бірлесіп атысу деп, оны істеуге бірге атысан рбір атысушыларды рекеті белгілі бір ылмысты іс-рекетті істеуге жне соны орындалуын жзеге асыруа баытталуы ажет.

2.ылмыса атысуды трлері ылмыс істеуге атысан жекелеген атысушыларды ылмыс істеуге атысуыны дрежесі мен сипатына байланысты оса орындаушылы жне тар маынадаы ылмыса атысушы болып екі трге блінеді.

Бірнеше адамны ылмысты бірге топ болып істеуін оса орындаушылы деп атаймыз.ылмыса атысуды бл трі бойынша ылмыс істеуге атысандарды барлыы да сол істеген ылмысты обьективтік жаыны белгілеріні басынан аяына дейін немесе жекелеген атысушыларды ылмысты обьективтік жаыны бір блігін орныдауа ана атысуын айтамыз.

3. атысуды атысу нысаныны е ауіпті жне кп тараан трі алдын ала сз байласып, келісіп ылсыты бірлесіп жасау туралы кні брын уадаласан трі болады. Алдын ала келісу деп ылмысты обьективтік жаын райтын рекеттерді орындаана дейін баса бір адаммен болса да келісімге келуді айтамыз. Бір топ адамны ылмысты алдын ала келісіп істеуіні белгілері: біріншіден, ылмыса атысушыларды саны екіден кем болмайды; екіншіден, олапды ылмыс істеу туралы келісімі ылмысты істегенге дейін орын алады; шіншіден, келісім белгілі бір немесе бірнеше ылмысты істеу жнінде болады. Егер ылмысты ауыр немесе ерекше ауыр ылмыстар жасау шін рылан бірігіп йымдасан топтарды бірлестігі жасаса, ол ылмыс сыбайластыа тн зіндік белгілерді бірі ылмыса зара алдын ала келісушілеріні е жоары дрежеде болатындыына жне оны траты, тыыз йымдасан, топтасан рылым екендігіне байланысты.

4.ылмысты ыта ылмыса атысушылар орындаушылар, йымдастырушылар, айдап салушылар жне кмектесушілер деп блінеді. Оларды бдай блуге ылмыса атысудаы атаратын іс-рекетіні мнісі мен дрежесі негіз бола алады. ылмыса атысушыларды осылай блуді оларды жауаптылыын негіздеу, іс-рекеттерін дрыс саралау жне жаза таайындаанда райсыны ерекшелектерін еске алу шін маызы те зор. ылмыса атысушыларды трлері жне оларды райсысына задылы сипаттама К-ті 28-бабында крсетілген.

Орындаушы. ылмысты тікелей жасаан немесе оны жасауа баса адамдармен бірге тікелей атысан адам, сондай-а жасына, есіні дрыс еместігіне немесе осы Кодексте кзделген баса да мн жайлара байланысты ылмысты жауапа тартуа болмайтын баса адамдарды пайдалану арылы, сол сияты рекетті абайсызда жасаан адамдарды пайдалану жолымен ылмыс жасаан адам орындаушы деп танылады.

ылмысты орындаушы ылмысты жеке зі немесе оны бірнеше баса адамдармен оса орындап, тікелей жзеге асыруы ммкін, мысалы, топ болып танылатын жаса толмаан адамдарды пайдалану арылы ылмыс жасаан адам ылмысты тікелей орындаушысы болады.

йымдастырушы. ылмыс жасауды йымдастыран немесе оны орындалуына басшылы еткен адам, сол сияты йымдасан ылмысты топ немесе ылмысты ауымдасты ран не олара басшылы еткен адам йымдастырушы деп танылады. йымдастырушы ылмыса атысушыларды ішіндегі е ауіптісі болып табылады. ылмысты йымдастырушыларды рекеті кбінесе траты ылмысты топ, ылмысты йым руа байланысты болады. йымдастырушылар обьективтік жаынан аланда ызметі ылмыса атысушыларды табу, оны дайындыына, жзеге асыруына жоспар жасау, ылмыса атысушыларды арасында берік тртіп орнату, оларды зара міндеттерін блу, сондай-а ылмысты істеу барысында оан тікелей басшылы жасау жаынан крінеді.

Айдап салушы. Баса адамды азыру, сатып алу, орыту жолымен немесе зге де жолмен ылмыс жасауа кндірген адам айдап салушы деп танылады. Айдап салушы болаша ылмысты орындаушыны р трлі діспен ылмыс істеуге азырып, кндіріп, оны батылдыына жігер береді. Айдап салушы ылмысты істеушіні сана-сезіміне, еркіне тікелей сер етіп, оны ылмыс жасауа тікелей жігерлендіреді. Айдап салушыны зі ылмыс істеуге кндірген адаммен атынас жасауы ауызша, жазбаша, имыл крсету жне таы баса сан трлі болуы ммкін. ылмыс істеуге біреуді кндіруді тсілі, ралы да сан трлі болуы ммкін. Айдап салуды барлы тсілдері мен дістері азыруа кнушіні еркін басуа немесе оны шатасуа келіп сотырмауы керек, айта оны белгілі бір ылмысты жасауа деген жігерін оздырып, соны істеуге деген бекл байлаандыа итермелеу керек.

Кмектесуші. Кеестермен, нсаулармен, апарат, ылмысты жасайтын немесе ралдар беруімен не ылмысты жасауа кедергілерді жоюымен ылмысты жасалуына жрдемдескен адам, сондай-а ылмыскерді, аруды немесе ылмыс жасауды зге ралдарын, ылмысты ізін не ылмысты жолмен табылан заттарды жасыруа кні брын уде берген адам, сол сияты осныдай заттарды сатып алуа немесе ткізуге кні брын уде берген адам кмектесуші деп танылады. Кмектесушіні ылмысты орындаушылардан згешілдігі – сол ылмыса кмектесу р уаытта да орындаушыны ылмысты іс-рекетті істеуіні алдын алады. ылмыса айдап салушыдан ылмыса кмектесушіні айырмашылыы мынада: ылмыса айдап салушы, орындаушыны ылмыс істеугше кндіретін болса, ал кмектесуші ылмыс істеуге здігінен бел байлаан адама аыл-кеес, нсаулар беру арылы оны ылмыс істеуге, істелген ылмысты жасыруа деген сенімін ныайтады.

Бір адамны бір немесе бірнеше ылмыс істеуі ммкін. Жеке ылмыс деп ылмысты зада крсетілген бір рекеттен, зардаптан, кінні нысанынан ралатын бір рамды білдіретін жне ерекше блімні бір бабымен ана сараланатын ылмысты айтамыз. Кейбір жадайларда бір адам бірнеше ылмысты істеуі ммкін, мндай жадайда оларды іс-ректеін дрыс саралау шін ылмыстарды кптігіні тсінігін дрыс анытау керек. ылмысты жауапа тартуды мерзімі ескірмеген немесе сотталандытан немесе сотталандыы жойылмаан жадайда бір адамны екі немесе одан да кп ылмыстарды істеуін ылмыстар кптігі деп айтамыз. ылмыстарды кптігіні зіндік белгілері: бір адамны екі немесе одан да кп райсысы жеке-жеке рам болып табылатын ылмысты істеуі болып табылады. Сондытан кімшілік ы бзушылы іс-рекеті ылмыстар кптігіне жатпайды. Крделі рам деп екі немес одан да кп іс-ректтерден раплатын, оны райсысыны бірінен бірін бліп араанда жай трдегі ылмыс рамына жататын, біра ішкі бірлігі бойынша бір ылмысты райтын ылмыстарды жиынтыын айтамыз. Созылмалы ылмыс деп кінліні зіне ылмысты за жазамен орытып жктеген міндіеттемелерін за мерзімге орындамай рекет немес рекетсіздік арылы белгілі бір ылмыс рамын зіліссіз, белгілі бір уаыт аралыында жзеге асырылуы болып табылады. Жаласан ылмыс деп орта масата жетуге баытталын сас ылмысты рекеттерден ралатын, жиынтыында бір ылмыс болып табылатын ылмыстарды айтамыз.

1. Іс-рекетті рылуына арай ылмысты ы ылмыстарды кптігін ш нысана бледі. ылмысты ы теориясында бірнеше мрте жасалан ылмыс жалпы жне арнаулы болып екіге блінеді. Бірнеше мрте джасалан ылмысты жалпы айталануы деп істелген ылмысты оама ауіптілігіні мні мен дрежесіне арамастан, кез келген баса бір ылмысты айталап жасаушылыты айтамыз. ыдмысты жалпы айталануы ылмысты саралауа сер етпейді, біра жаа таайындаланда жазаны ауырлататын мн-жай ретінде есепке алынуы ммкін. Бірнеше мрте жасалан ылмысты арнаулы айталануы деп адамны сас немесе біртектес ылмысты іс-рекетті таы да жасауы болып табылады. Біртектес ылмыстар деп объективтік, субъектитік белгілері сас, кінні бір трлі нысаны орын алатын, бір немесе бірнеше сас объектіге ылмысты ол сатын ылмыстарды айтамыз. немі жасаан ылмыстар да бірнеше мрте жасаан ылмыса жатады. немі ылмыс жасау кейбір ылмыс рамдарыны ажетті белгісі болуы ммкін.

2. ылмысты кодексті трлі баптарында немесе баптарыны блікетерінде кзделген адам соларды бірде біреуі шін сотталмаан немесе замен белгіленген негіздер бойынша ылмысты жауаптылытан босатылмаан екі немесе одан да кп реукеттерді жасау ылмыстарды жиынтыы деп танылавды. ылмыстарды жиынтыында адам, егер жасалан рекеттерді белгілері осы кодексті бір бабыны немесе бабыны бір блігіні нерлым ата жаза олдануды кздейтін нормасымен амтылан болса, рбір жасалан ылмыс шін осы кодексті тиісті бабы немес бабыны блігі бойынша ылмысты жауапа тартылады. ылмысты жиынтыы болу шін адам істеген іс-рекетті біреуі шін де сотталмаан немесе замен белгіленген негіздер бойынша ылмысты жауаптылытан босатылмаан болуы керек. ылмысты жиынтыы идеалды жне наты болып екіге блінеді.

ылмысты идеалды жиынтыы деп кінліні бір іс-рекетінен бірден ылмысты заны р трлі баптары, бір бапты р трлі бліктері, тармашалары бойынша сараланатын екі немесе одан да кп ылмыстарды істелуін айтамыз. ылмысты наты жиынтыыны зияндылыы идеалды жиынтыа араанда оматы болады, сол шін де оан атаыра жаза млшері белгіленеді. Егер арнаулы нормалар зара бсекеге тссе, онда жазаны жеілдететін мн-жайларды крсететін ылмысты ылы нормаа артышылы беріледі. Егер белгілі бір жне на сол рекет осы кодексті тиісті баптарыны жалпы жне арнаулы нормаларыны белгілеріне сйкес келсе, ылмыстарды жиынтыы болмайды жне ылмысты жауаптылы осй кодексті ерекше бліміні арнаулы норманы амтитын бабы бойынша туындайды.

3. Брын асаана жасаан ылмысы шін сотталандыы бар адамны асаана ылмыс жасауы ылмысты айталануы деп танылады. ылмысты айталануын білу шін брын міндетті трлде сотталандыы, брыны істеген ылмысы шін жазаны толы немесе ішінара теуі, соы асаана ылмысты істегенде сотталанды атаыны болуы шарт, яни ылмысты айталануы, птік ылмыстарды ішіндегі е ауіпті тріні бірі. ылмысты ы теориясында ылмысты айталануы фактілі жне ресми болып блінеді.

Адамны бірінші істеген ылмысы шін сотталанды атаыны бар-жоына арамастан, таы да жаа ылмыс істеуі фактілі ылмысты айталау деп саналады. Сотталанды атаы жойылмаан немесе одан арылмаан адамны жаа ылмыс істеуі ресми ылмысты айталау болып саналады. Ресми айталану жалпы, арнаулы, жай, крделі, ауіпті, аса ауіпті болып бірнеше трге блінеді. Жалпы айталану деп сотталандыы бар адамны кез келген жаа ылмыс істеуін айтамыз. Арнаулы айталану деп сотталандыы бар адамны брыны істеген ылмысына сас немес біртектес жаа ылмысты істеуін айтамыз. Жай айталану деп бір рет ана сотталандыы бар адамны жаа ылмыс істеуін айтамыз.

Таарып №8 Іс-рекетті ылмыстылыын жоа шыаратын мн-жайлар.

1.Іс-рекетті ылмыстылыын жоа шыаратын мн-жайларды тсінігі мен маызы.

2.ажетті орану.

3.Аса ажеттілік.

4.ол сушылы жасаан адамды стау кезінде зиян келтіру.

5.Орынды туекел ету.

6.Кштеп немесе психикалы мжбрлеу.

7.Бйрыты немесе кімді орындау.

8.Жедел іздестіру шараларын жргізу.

1.рбір азаматты конституциялы борышы – оамды атынастарды ылмысты жолмен келтірілген зияннан орау. Осы міндетті жзеге асыруда жеке адама, оама, мемлекетке, арсы баытталан іс-рекеттерді дер кезінде тыюды, тойтаруды маызы ерекше. оама ауіпті іс-рекетті тойтаруда, оны зияндылыын тыюда, сол ауіпті тндірген адама материалды, моралды жне баса да зиян келтірілуі ммкін. Мндай рекеттер формалды жаынан аланда ылмысты Кодексті Ерекше бліміні жекелеген баптарында крсетілген ылмыс рамына жатуы ммкін. Біра та бл рекеттер белгілі бір жадайларда ылмыс болып табылмайды. йткені мндай рекетте ылмысты материалды белгісі болып табылатын басты белгі – оама ауіптілік жо. Керісінше, мндай жадайларда, оамды атынастара зиян келтіруге баытталан ауіпті жою, тойтару оама пайдалы іс-рекет деп танылады.

2.ылмысты заа сйкес барлы адамдарды ксіби немесе зге де арнаулы даярлыына жне ызмет жадайына арамастан те дрежеде ажетті орануа ыы бар. Бл ы адама оама ауіпті ол сушылытан тылу баса адамдарды немесе мемлекеттік органдарды кмегіне жгіну ммкіндігіне арамастан тиесілі блоып табылады. ажетті орану жадайында ол сушы адама зиян келтіру, яни оранушыны немесе зге бір адамны жеке басын, трын йін, меншігін, жер учаскесін жіне баса да ытарын, оамны немесе мемлекетті замен оралатын мделерін оамды ауіпті ол сушылытан ол сушыа зиян келтіру жолымен орау кезінде, егер бл орайда ажетті орану шегінен асып кетушілікке жол берілмеген болса, ол ылмыс болып табылмайды. Бл жерде мемлекеттік, оамды мдделерге оранушыны зіне, баса адамны зады ытарына, ыты тртіпке тікелей ауіп тндіріп тран істі тотату масатымен соны тндірушіге зиян келтірушілік, ылмысты рамда крсетілген белгілерге дл саанымен ылмыс болып саналмайды делініп отыр.

ажетті орану - рбір адамны зады жне замен ктермеленетін рекеті болып табылады. леуметтік мні бойынша ажетті орануды оама ауіптілігі жо. ажетті орану адамны е асиеті, табии ытары, мірін, денсаулыын, бостандыын, меншігін т.б. баса да игіліктерін орауды тсілі болып табылады. ажетті орану ылмыстылыты тыюды, зорлыпен істелетін ылмыстара жне меншікке, баса да ылмыстара жне меншікке, баса да ылмыстара арсы ресуді прменді ралы болып табылады. ажетті орануды пайдаланудан блтаран немесе бас тартан адамдар тек ана моралды жаынан айыпталады. ажетті орануды зады рекетке олдануа болмайды, сол сияты ажетті орануды андай да бір рекетінде ылмысты формальды жаынан белгілері бар, маызы шамалы рекет немесе рекеттсіздікке олдануа болмайды.

3.Осы Кодексте оралатын мдделерге аса ажет болан жадайда зиян келтіру, яни белгілі бір адамны немесе зге де адамдарды міріне, денсаулыына, ытары мен зады мдделеріне, оамны немесе мемлекетті мдделеріне тікелей атер тндіретін ауіпті жою шін зиян келтіру, егер бл ауіпті баса адамдармен жою ммкін болмаса жне бл орайда аса ажетті шектен шыып кетушілікке жол бермесе, ылмыс болып табылмайды.