рмебрша: рамы мен асиеті
Брша тымдасы
Брша тымдасы. Бршатар тымдасыны 120 мыдай трі бар (490 туысы бар, оларды кпшілігі згергіш полиморфты).
Бларды кілдеріні кпшілігіні брыны БОР-ды климаты ра болып келетін субтропикалы, сонымен бірге солтстік оыржай жне салын климатты аудандарындаы сімдіктер жабыныны алыптасуында маызы аса зор.
Негізгі мірлік формалары: ааштар, бталар, кп жылды жне бір жылды шптесін сімдіктер. Шптесін трлеріні кпшілігі оыржай, тіптен климаты салын аудандарда топтасан, ал ааштары мен бталарыны кпшілігі тропикалы жне субтропикалы айматарда седі. Егін шаруашылыы практикасында бршатар тымдасыны биологиялы ерекшеліктеріні маызы аса зор. Мысалы, олар тйнек бактерияларымен симбиоз тзіп, ауадаы бос жрген азотты бойына сііруге ммкіндік алады. Бршатар тымдасыны жапыратары кп жадайда крделі болып келеді, оларды осалы жапыратары (жапыра серігі) бар, жапыратары кезектесіп орналасады. Гл шоыры шаша, маса, шопарбас болып келеді. Глі бршаты глі типтес
біріккен жапырашалардан трады, 5-тісті, дрыс немесе зигоморфты (екі ерінді). Клтесі зигоморфты, 5-клте жапырашадан трады: оларды шеуі бос орналасан (желкенше, немесе жалауша, жне екі ескекше, немесе анатша) жне жоары жаы-нан біріккен екеуі айыша тзеді. Кейбір туыстарында клте жапырашаларыны бір-бірімен бірігіп кетуі тн. Мысалы, жоыша туысында, ескекшелері мен айышасыны, кейде тіптен желкенні бірігіп кетуі байалады. Адроцейі 10 аталыты жиьштыынан трады. Бір трлеріце аталытарыны 10-ы да бос болады, екінші біреулерінде аталытары жіпшелері арылы бірігіп (бір аайыцы андроцей) ттік тзеді, оны ішіде аналы (пестик) орналасады, алайда кптеген туыстарыны аталытарыны 9-ы жіпшелері арылы ттікке бірігеді де, бір аталыы бос орналасады (екі аайынды андроцей). Тек екі аайынды аталыы бар глдер ана шырынды заттар (нектарниктер) бліп шыарады. Аталытарды бірігуінен пайда болан ттіктер бір жадайда тігінен, ал екінші жадайда иаш кесілген болады (206-сурет). Гинецейі бірмшелі апокарпты, глтйіні жоары. Кптеген трлеріні гліні формуласы мынадай: Т Са(5) Со3+(2) А(9)+1 Ог
Жемісі боб, ол не ішінде дні кп екі жатауы арылы аырайтын (ашылатын) немесе ішінде бір-бірден ана дндері болатын бліктерге блінген, не бір жемісті аырамайтын болып келеді. Дндеріні ра салмаьша шаанда одаы белокты проценттік млшері те жоары: асбршата (горох 34% дейін, ноатта (нут -Сісег) 31%, люпинде (Ьиріішз) 61%-ке дейін болады. Тамаа пайдаланылатын белокты сапасы бойьшша бірінші орында фасоль (Разсошз) мен жасымы (чечевица — Ьепз) трады. Белоктарды рамында адамдар мен малдара аса ажетті аминокислоталар болады.
Бршатар тымдасыны коптеген трлеріні халы шаруашылыында маызы аса зор. Олар азыты, жемшоптік, бал жинайтын, сндік, дрі-дрмектік т.б. осімдіктерді топтарын райды. Бршатар тымдасыны
азыты, жем-шптік сапасы кейде оларды рамында глюкозидтерді немесе алколоидтарды кп молшерде болуына байланысты біршама тмендейді (люпин).
Сиыржоыша туысы (вика, немесе горошек). 150-дей трі бар; БОР-ды флорасында 84 трі бар, ал азастанда 25 трі кездеседі. Оларды кпшілігі жем-шп ретінде аса нды жне сапасы жоары пішен немесе дн алу масатында мдени жадайа ендірілген. Кейбіреулері арам шоп ретінде егістікті блдіреді.
Егістік сиыржоыша (вика посевная) пішен дайындау жне дн алу масатында сірілетін біржылды шптесін сімдік. Ткті сиыржоыша (вика мохнатая ) біржылды, сиректеу екіжылды сімдік, оны мал азыы ретінде кздік арабидаймен бірге себеді. Табии жадайда ол БОР-ды европалы блігінде, Кавказды Солтстігінде жне Орта Азияда кездеседі. БОР-ды барлы жерлерінде, арамшп ретінде ткті сиыржоыша (вика волосистая ), ал осы республикаларды европалы блігі мен Кавказда айылжапыраты сиыржоыша (вика узколистная) седі.
Асбрша туысы (горох). Трлеріні саны лі кнге дейін толы длелденбеген. БОР-ды флорасында 6-трі келтірілген. Біржылды жне кпжылды шптесін сімдіктер, сабатары жмса, мртшалары арылы баса сімдіктерге жабысып ктеріліп трады.
Егістік асбрша (горох посевная) (207-су-рет) біржылды шптесін сімдік, егістік жне кейбір жадайларда башалы даыл ретінде ке таралан. Бл тр дала асбршаына жаын (грох полевой), шамасы соы тр осы кездегі себіліп жрген сорттарды шыаранда алашы пайдаланан форма болса керек.
Беде туысы (клевер). Трлеріні саны 300-дей, БОР-ды флорасыда 65 трі, ал азастада 11 кездеседі. Жер бетіні барлы рлытарыца (континентерінде) кездесетін, оны ішінде Солтстік ендікті оыржай жне субтропикалы климатты елдерінде біршама ке таралан кпжылды жне біржылды шптесін сімдіктер. Сабатары негізінен тік, сиректеу жерге тселіп седі. Жапыраы шла, сиректеу 5—9 жапырашадан трады. Глдеріні тсі сары, аны ызыл жне ашы ызыл болып келеді. Клтежапырашалары тп жаынан біріккен болып келеді. Жемісі 1—3 днді аырайтын боб (сиректеу 4—6 днді), детте екі ерінді немесе оырау трізді тостааншаа еніп трады.
ызылбас беде (клевер луговой — Т.ргаіеше) биіктігі 30—50см болатын кпжылды шптесін сімдік, мамыр айыны екінші жартысынан кзге дейін глдейді. Глдеріні тсі ызыл, шопарбас шоыра жиналан, бобтарында біреуден ана дні болады, мдени жадайда кп сірі-леді. ызылт бедені (клевер розовый или шведский) клте жапырашасыны тсі солын ызылт болып келеді, оны негізінен орманды аудадарда кптеп себеді, жабайы алпына ауысуы жиі байалады. А бедені (клевер ползучий или белый — Т. гереш) клте жапыра-шасыны тсі а болады, ол мал азыы ретіде аса ды сімдік, рі малды таптап-жаншуына шыдамды. БОР-ды барлы жерлеріде кеінен таралан.
Жоыша туысы (люцерна ). 100-дей трі бар. Табии жадайда жер шарыны екі ендігініде тропикалы айматарында, жерортатеізі жаалауында, Европада, Кавказда, Орта Азияда кездеседі. БОР-ды флорасыца 36 трі кездеседі, олар негізінен Орта Азияда седі, ал азастанда 18 трі бар. Кпжылды жне біржылды шптесін сімдіктер, жапыратары шла болып келеді, сиректеу бталар. Бобтары бір днді (немесе аз днді), формасы бйрек немесе ора трізді. рашылыа, сорта жне сор топыратара жасы бейімделген тамырыньщ зындыы 1,5 м-ге дейін жететін, кіндік тамырлы сімдік. Агромелиоративтік маызы зор. Мал азыы ретінде аса ды, нары жоары жне жасы желінетін пішен беретін сімдік. Сарбас жоыша (люцерна серповидная, или люцерна желтая ) биіктігі 100—120см болатын, клте жапырашасыны тсі сары, рашылыа, ыстыа жне суыа тзімді сімдік. Табиатта (Европада, Сібірде, алдыы жне Орта Азияда) жне мдени жадайда ке таралан сімдік. Кдімгі жоышкцны (люцерна посевная, или синяя) (208-сурет) глі ою-клгін тсті, бобы спираль трізді бралан болып келеді. Табии жа-дайда Кіші Азияда, Тибетте, Индияда кеінен таралан. БОР-ды территориясыда, сіресе ра шлейт аудан-дарда тек мдени жадайда ана седі, кейде жабайы жадайа ауысандыы байалады.
Фасоль туысы. Трлеріні жалпы саны 200-дей. Табии жадайда негізінен Азия мен Американы тропикалы айматарыда седі. Біржылды шптесін сімдік, сабатары тігінен жайылып, кп жадайда тіптен шырмалып седі. Жапыратары шла крделі болып келеді. Клте жапырашалары сары, а, ызыштау-сары, оыр-ызыл жне сия-кк тсті болып келеді. БОР-ды территориясыда 20-дай трі белгілі. Оларды барлыы тек мдени жадайда ккніс даылы ретінде жне сндік сімдіктер ретінде ботаникалы батарда, парктерде, скверлерде сіріледі.
Кдімгі фасоль (фасоль обыкновенная — ккніс даылы, Солтстік жата Санкт-Петербургке дейін жетеді. Отжалынды-ызыл фасоль (фасоль огненно-красная ) рмелеп сетін біржылды сімдік, глі ашы-ызыл тсті болып келеді. Сндік сімдік ретінде кеінен отырызылады, сиректеу тама ретінде де пайдаланылады (дндері а болып келетін сорттары) .
Соя туысы . Туысты рамыда 40-тай тр бар. Табии ареалы аса ке, алайда негізінен Американы, Азияны жне Австралияны тропикалы айматарын амтиды. БОР-ды териториясында тек бір ана Уссурий соясы (соя уссурийская — О.швигіешіз) деген тр седі. Шаруашылытаы маызы жаынан е ажеттісі ткті соя (соя щетенистая) деп аталынатын тр. Ол биіктігі 30-50 (80) см болатын біржылды шптесін сімдік, жапыраы шла, глдері жапыраты олтыынан шашатанып шыып трады, бобтарыны ішінде біреуден немесе аздан дндері болады. Азияда кеінен себілетіндігі сонша, оны егістік клемі 10 млн. га асады. 1 т. дннен 113 кг май жне 725 кг майдан тазартылан н алынады. Дніні рамында 36%-ке дейін белок болады. Сабаы мен жапыраын жас балауса трінде де, кептіріп те жне ср шп трінде де ауыл шаруашылы жануарларына орек ретінде пайдаланады. Соядан ртрлі таамдар дайындайды: ст, май, айран, айма, сзбе, нан, ал сусамыр ауруымен ауыратын кісілер шін арнайы печенье, кофе, шоколад жне т.б. (100-ден астам таамдарды трлерін) жасайды. Сонымен бірге соядан пластмасс, фанер жасауа ажетті клей жне таы баса да заттарды жасауа керекті шикізат алады.
Люпин туысы (Ьиріпш). Туыста 400-дей тр бар, олар-ды басым кпшілігі Отстік Америкада (Анды) кездеседі. Блар негізінен дндері са болып келетін шптесін сімдіктер, жартылайбталар, ішіде тіптен бталарыда болады. Солтстік Американы батыс аудандарында біржыдды трлері басым болып келеді. Трлеріні кптігі жаынан екінші орыды алатын табии орталы болып жерорта теізі жаа-лауы саналады. Жерорта теізі жаалауыдаы трлерді басым кпшілігі біржыдды, биік, ддері ірі болып келетін сімдіктер. Бара а жне саусасалалы крделі жа-пыратар тн. Глдері а, сары, кк тсті болып келеді жне лкен шаша трізді глшоырына жиналады.
Люпин рекордты дегейге дейін жететін кк балауса береді, бірата сімдікті барлы блігіде кп млшерде улы заттар болады (люпинин жне люпинидин алкалойдтары). Сидерациялы жнесндік сімдіктер ретіде сіріледі. Алкалоиды жо сорттарын шыаруа байланысты люпинні жем-шптік маызы арта тседі.
Техникалы даылдар (сімдіктер)– сабаы, жапыраы, жемісі, тамыры, глі р трлі ндірісте шикізат ретінде пайдаланатын сімдіктер. Техникалы даылдара жататын сімдіктерді бірнеше топа блуге болады: крахмалды (картоп, батат), антты (ант ызылшасы), майлы (кнбаыс, жер жааы, соя, пілмлік, зыыр, кнжіт, ыша, рапс, асары, кокос пальмасы, майлы пальма, зайтун), сабаы талшыты (салалы зыыр, ара урай, кенеп, тт, бйра кендір), кендір жапыраты талшытылар (агава драцена), дм талшытары (мата, эфир), майлы даылдар (эфир майы, раушан, лаванда, азоты, кориандр, анис, зире, жалбыз), каучукты ааштар (гевея, гвагола, т.б.), каучукты шптесін сімдіктер (кксаыз, таусаыз, ырымсаыз, т.б.).
Бояулы сімдіктер – жапон сафорасы, ара лайыр, кптеген илік затты сімдіктер – скумпия шаыр. Тозды сімдіктер – тоз емен, амур, барыт аашы, дрілік сімдіктер, валериана, емдік шалфей, итжидек, хинин аашы, женьшень. Наркозды сімдіктерге темекі, махорка, нды араурайы, сондай-а лма, ожакендір, сыр аашы, балауыз ааш, таы басалар жатады. Жоарыда аталан техникалы даылдарды (сімдіктерді) бірнешеуіне жеке тоталайы.
ант ызылшасы —аса баалы техникалы жне жемшптік мдени даыл. ызылшадан алынатын негізгі нім – ант, оны жемістамырында 20 пайыз ат болады. ант жасаанда алынатын алдытар сыынды мен сірне малды азытандыруа жмсалады немесе сірне спирт неркісібі шін шикізат есебінде пайдаланылады. ант ызылшасы – екі жылды сімдік, сондытан оны суі ш кезеде арастырылады. Бірінші кезеде сііру абаты пайда болып екінші кезеде жеміс тамыры, ал шінші кезеде жемістамырда ант пайда болады. ант ызылшасы екінші жылы отырызыланда шы сйірлеу келген а тамыр тзіп, одан ркендер тарматанып седі. ркенні жоары шында шыан шоырланып жиалан толып жатан глдері болады: глдері алабота тымдас сімдіктерді глдері трізді бірнешеуі бірігіп ралады. Мны шогл дейді. Бір шота 2-6-а дейін гл, рбір глде бес аталы гл, бір аналы гл болады. Аталы гл серігімен бірге седі. Жапыратары сааты пішіні жрек трізді, айнала жиектері бір тегіс немесе ирек-ирек болып келеді. Жемісі бітісіп скен бірнеше жемістерден ралады. рбір жемістікте бір тым болады, сыртындаы абыршаы те тыыз, ааш трізді боландытан, тым ажырамайды, сондытан оны бірге себуге тура келеді. ызылша тымыны пішіні мен рылымы днді даылдардан згеше. Мны бірнеше дндері бір-бірімен тстаса сіп ралады, сондытан ызылшаны тымын дн деп атамай шоырма деп атайды. Бір тйнекшеде 2-ден 6-а дейін тымша болады. Себілген рн тйнекшеден бірнеше сабашалар сіп шыады. сіп шыан ызылшаны дер кезінде сиретуді маызы те зор, йткені сімдікті жиі шыуы оны німін мытап тмендетеді. ант ызылшасыны тымын алу шін алашы жылы тамыр жемістерді екінші жылы кктемгедейін тиісті орындарда сатайды. Келесі жылы кктемде бларды топыраа айтадан шаршы-ялап отырызады. Осыдан кейін тамыржемістерден жаа жапыратары мен глдері бар сабатар сіп, олар тым береді. ант ызылшасы азастанда: Алматы, Талдыоран, Жамбыл облыстарында 100 мыдай гектар жерге егіледі. 1933 жылдан ызылшадан ант алатын зауыттар салынып (Мерке, Талдыоран, Жамбыл, Алматы, арабла, Шу ант зауыты), жмыс істеуде. Тропиктік елдерде ант амысыны сабаынан ант алынады. збекстанда ант амысы сіріледі. Мнда амыс сабаыны гектарынан 1000 ц. нім алынады. ант амысыны жабайы трлері азір Бирмада, ытайда, Жапонияда, Пкістанда, Жаа Гвинеяда, т.б. седі.
Зыыр –техникалы даылдара жататын зыыр тымдас майлы жне талшыы иірілетін, бір жылды немесе кп жылды шптесін сімдік. Зыырды тамыры онша зын болмайды, сабаында будаланан берік тора талшытары болады. Оны глі таерте ерте ашылады да, тс ауа жапырашалары жабылып алады. Зыырды глдену кезеінде бунаденелілер шпайды, сондытан да зыыр здігінен тозаданады. Зыырды глі дрыс орналасан, 5 тостаан жапырашалардан, кгілдір тсті 5 клте-жапырашалардан, 5 бос аталытан, 1 аналытан трады. Піскен кезде ауашыты апаы ашылып, дні крініп трады. рбір ауашыта 10-а дейін майлы тым болады. Зыырды кп жылды жабайы жне екпе тріні днінен май, сабаынан талшы алынады, ол семдік шін де сіріледі. Зыырды ширатылан зын талшыы бар, одан р трлі мата тоылады. Салалы жне бйра зыыр болады.
Соя –бір жылды техникалы сімдік. Сояны сабаы мыты, тік седі, клдене кесіндісі трт ырлы болып келеді. Жапыратары шла, крделі, сабаа кезектесіп орналасады. Аласа бойылы іріктемелеріні биіктігі 30-50 см., ал биіктерінікі 80-100 см., жетеді. Сояны глдері майда а немесе ашыл клгін, сыртын алы тк басан те ыса болады. Гл сааыны басындаы 3-5 шашаы жапыра олтыында орналасады. Соя кбінесе здігінен тозаданады. Брша абындаы тымдарыны пішіні, млшері, тсі іріктемесіне арай р трлі олып келеді жне 1-ден 5-ке дейін тымы болады. Сояны сабаын, жапыраын, бршаабын алы, атты тк басып жатады. Соя тымыны пішіні домала немесе бір жаы ойы бйрек пішінді болып келеді. Іріктемесіне арай оны тымы сары, жасыл, ара оыр немесе ызыл тсті болады. Сояны ауызы сіімді, сапасы еттен кем тспейді. Сояны майы, р трлі таам жасауа, маргарин ндіруге, сабын айнату ндірісінде пайдаланылады. Соя нынан баалы азыты німдер, нан, ттті таамдар, ст, айма, соустар даярлайды. Майды рамында баалы друмендер болады, жапыра пен сабатары мал азыына пайдаланылады. Соядан пластамасса діреді. Соя топыра таламайды, азастанны таулы ірінде де се беред
Ас брша[деу]
Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет
| Pea | ||||||||||||||||||
Peas are contained within a pod
Pea plant: Pisum sativum
| ||||||||||||||||||
| ылыми топтастыруы | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||||||
| Pisum sativum L. |
Ас брша (лат. Pisum sativum) — шырмалыш немесе жер таандап сетін, біржылды бршаынды сімдік, аса жасыл дндері олданылады.
Брша, тіпті, ежелден-а йгілі ккністерге жатады. Ол Таяу Шыыста жне Балкандарда сіріле бастаан ккністерді е алашыларыны бірі болды. Итальян бабандары шикі трінде олдануа арналан срыпты шыаранша, оны аса кептірілген дндер трінде XVI асыра дейін олданды. Бршаты Версаль батарында сіруге бйры берген XVI Людовик оны те атты жасы крген.
рамы[деу]
Ас бршаыны 100 г - 79 ккал. Ауызды, кмірсуларды, жасныты тамаша кзі, рамында темір, калий, фосфор, мырыш, С друмені, В тобыны друмендері бар.
Пайдасы[деу]
Холестерин дегейін тмендетеді. атерлі ісіктен орайды жне сйек жйесіне жасы сер етеді. Ол те дмді ана емес, сонымен атар пайдалы заттарды ерекше йлесімділігі болып табылады. В1, В2, В6 мен С друмендеріні, сондай-а темірді бар болуыны арасында, ол шаршаандыа, аназдыа арсы дрі болып табылады, аыл-ой абілетін жасартады, тзімділік жйесіні мселелерін шешуге кмегін тигізеді.
Санат:
· Бршатар тымдасы
рме брша[деу]
Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет
| рме брша | ||||||||||||||||||
P. vulgaris
| ||||||||||||||||||
| ылыми топтастыруы | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| Species | ||||||||||||||||||
| see text |
рме брша (лат. Phaseolus) — брша тымдасына жататын белокты даыл дар тегі.
Сипаттамасы[деу]
Тропиктік жне субтропиктік ірлерде сетін 200-ден астам трі белгілі. рме брша жылу сйгіш сімдік. Оны дніні жер бетіне кктеп шыуы шін топыра ыртысыны 5 — 6 см-індегі температурасы 12 — 13°С-тан арты рі ылал мол болуы керек. Глденуі мен брша тюіне олайлы температура 20 — 25°С. Оны днінде белок 17 — 23%, крахмал 50 — 60% болады. Сол себепті рме брша жымды рі дмді таам, белогы адам организміне оай (90%) сіеді. німділігі орташа аланда р га-дан 10 — 12 ц.
Баса да брша тымдас сімдіктер сияты рме брша топыра рамындаы азот орын молайтатын боландытан жне тез пісетіндіктен кптеген даылдара, сіресе кздік бидайа алы даыл болып саналады. азастанда 1991 ж. ккніс ретінде рме бршаты “Триумф сахарный-764” жне “Грибовская-92” срыптары аудандастырылып егілді.[1]
Дереккздер[деу]
1. Жоарыа ктерілііз "аза Энциклопедиясы", 9 том
рмебрша: рамы мен асиеті
рмебрша – брша тымдасына жататын даыл. Отаны – Отстік, Орталы Америка жне ндістан. азіргі кезде бкіл лем елдерінде сіріледі. Ертеректе таама пайдаланумен атар, аартыш заттара, опа жасауа олданан екен. Клеопатраны зі бетіне рмебрша маскасын жасайтын болан.
Рамы мен асиеттері
рмебршаты шикілей жеуге болмайды. рамындаы улы компоненттер жоары температураны серінен ана жойылатындытан, кемінде 10 минут айнату ажет. ра бршаты дайындар алдында суа салып ою ажет. Осыны серінен асазанда тез орытылуа кедергі келтіретін зиянды заттарды ыдырауы жылдамыра жреді.
ызыл рмебршаты рамында В тобыны друмендері те мол, сіресе, иммунды, жйке жйелереніні ызметіне, теріні жасаруына сер ететін В6 друмені кп. Бкіллемдік денсаулы сатау йымы адама кніне 20-40 грамм жасны ажет екенін хабарласа, 100 грамм рмебршата 25 грамм жасны бар. Жасны кні бойы то жруге, атерлі ісікті алдын алуа, андаы ант дегейін біралыпты стауа, азадаы зиянды заттарды шыаруа кмектеседі. рмебрша рамында крахмал, кмірсулар мен нруыздар мол. Сонымен атар С, B1, В2, В6, РР друмендері, макро- жне микроэлементтер (сіресе, мыс, мырыш, калий), трлі ышылдар, каротин бар. рмебршаты касиеттері ет пен балыа жаын келеді. рамында ккіртті кп болуы буын ауруларына, кпе жолыны ауруларына, асазан жолындаы инфекциялара арсы ем бола алады. Брша анны ызыл тйіршіктеріні тзілуіне, иммунды жйені жасаруына сер ететін темірге де те бай. Сонымен атар, рмебршаты несеп айдайтын, азаны тазалайтын асиеті де бар. Мырыш кмірсуларды алмасуына кмектеседі.
Арсы крсетілімдері
рмебршаты арт кісілерге, гастритпен, то ішегі абынан, асазан жарасы, т абынуы, арты тзды жиналуымен ауыратын науастара жеуге болмайды.
Бршаты шикі кйінде жеу улануа кеп сотыруы ммкін. Кптеген адамдара рмебрша жапайтындытан, ішті кебуі ммкін. Мны болдырмас шін, рмебршапен бірге аскк жеген дрыс. ызыл рмебршаа араанда а рмебрша іш кебуді аз тудырады.
Керек дерек
• Ертедегі Грекияда рмебрша жармасы кедейлерді таамы саналан, азір бкіл лемде пайдалы таамдарды кшін бастап тр.
• Корея, Жапония, ытай елдеріні трындары майда бршатарды жеуді жн санайды жне оны зін майдалап н ретінде пайдаланады. Брша нынан дмді тоаштар, тіпті, ерекше ттті кмпиттер де жасайды. Жапон парфюмерлері рмебршатан трлі сусабындар мен опа жасап шыаруда.
• Бкіл лем анша рмебрша ттынса, бір ана лыбритания трындары сонша уырылан рмебрша пайдаланады.
Дайындаан: Назерке Смал
Брша днділер[деу]
Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет
Асбрша (сабаы, глі, жемісі)
Брша днділер[1] - брша тымдасы(Fabaceae, Leguminosae) - шптесін, бта жне ааш сімдіктер. Днді бршаты даылдара - асбрша, май брша, рмебрша(фасоль), малазыты брша, брібрша, жасымы, ноат жне басалары.
Мазмны
[жасыру]
· 1Жалпы сипаттамасы
· 2Брша днділер топтары
· 3Брша днділерді сабатарыны су трлері
· 4Сырты ортаны факторларына ойылатын талаптар
· 5Бршаты днділерді шаруашылытаы маызы
· 6Дереккздер
· 7Дереккздер
Жалпы сипаттамасы[деу]
Днді бршаты даылдар тымында днді даылдармен салыстыранда ауыз кп болады. Ауыз, сіресе, май брша днінде мол(39%), Сары брібрша дніндегі ауызды млшері 36 пайыза, асбрша днінде 24 пайыза те. Днді бршаты даылдарды таы бір ерекшелігі - оларды ауыздары тез орытылып, азаа жасы сіеді. Майбрша дніні ауызыны сіімділігі 89 пайыз, малазыты бршатікі - 87 пайыз, ал жасымы пен асбрша дніндегі ауызды сіімділігі 85 пайыза те. Ауызбен атар, днді брша даылдарды днінде майлар мен А, Н, Д, Е, С тобындаы витаминдері бар.
Днді бршаты даылдарды тамырларында тйнек бактериялары болады. Соларды кмегімен ауадаы бос азоттан дндері мен вегетативтік мшелеріне ауыз тзіп ана коймайды, сонымен атар топыраа азот та жинайды.
Кптеген днді бршаты даылдарды су кезеі ыса, сондытан тез сіп, танапты ерте боматады. Мны зі жерді сапалы жне уаытылы деуге ммкіндік береді. Осы трыдан аланда, днді бршаты даылдар кптеген ауыл шаруашылы даылдарына жасы алы даыл.
Брша днділер топтары[деу]
Днді бршаты даылдар пайдалану масатына арай бірнеше топа блінеді:
· таамды днді бршатар(асбрша(Lens), рмебрша, ноат)
· малазыты днді бршатар(пелюшка, малазыты брібрша, малазыты брша)
· техникалы днді брша(май браша)
· аралас пайдаланылатын днді бршатар(жасымы, ноаты(Lathyrus))
· жасыл тыайтыш ретінде пайдаланылатын бршатар(алколоидты брібрша)
Брша днділерді сабатарыны су трлері[деу]
Брша днділерді сабатарыны су трлеріне арай р трлі болады.
· Малазыты брша, брібрша - сабатарыны биіктігі 30-60(100) см. аралыында, жапыратары крделі, ш латы, глдері са, жемістері- брша. Тік сетіндіктен мыты келеді, сондытан олар піскен кезде жатып алмайды.
· Асбрша, рмебрша, жасымы - сабатары тселмелі, биіктіктері 25-100 см. аралыында,, жапыратары ос ауырсын пішіндес, оны тбінде 2 жапыра серігі бар, глшоырлары а не жалан шатырша, жемістері - брша. Шырмалып сетіндіктен оларды жинау иына тседі.
Днді бршаты даылды белсенді сетін уаыты - брлену, глдену кезеі. Оларды кпшілігі жатып алуа бейім келеді, піскен кезде шана абы ашылып, дні шашылып алады, дер кезінде жинап алмаса, егінні німі тмендейді.
Сырты ортаны факторларына ойылатын талаптар[деу]
р днді бршаты даылды сырты ортаны факторларына оятын талабы р трлі жне оларды су мерзімі де р трлі.
· Ерте пісетіндер - асбрша, жасымы, ноаты.
· Кеш пісетіндер - малазыты брша, рмебрша, май брша.
Осы ерекшеліктерін ескере отырып, р жерді табии-климат жадайларына сай келетін жне німді кп беретін сорттарды сіруді лкен маызы бар.
· Суыа тзімді днді бршатар - жасымы, ноаты, асбрша.
· Жылу сйгіш днді бршатар - май брша, рмебрша.
Ылалды кбірек керек ететін боландытан малазыты, асбрша пен брібршаты жауын-шашын мол тсетін айматарда егеді. рашылыа тзімді келетін даылдара ноат пен ноаты жатады. Днді бшаты даылдар гранулометриялы рамы жеіл топыратарда жасы седі.
Бршаты днділерді шаруашылытаы маызы[деу]
Днді брша даылдарыны дні майлар мен р трлі витаминдерге бай. Осындай асиеттеріні арасында днді бршаты даылдар тама нерксібінде кеінен олданылады.
Дндерінде ауыз млшері кп, сіімділігі жоары боландытан, брша дні етке пара-пар деп есептеледі.
Днде бршаты даылдар - нды мал азыы, оларды днінде, сабаында, жапыраында жеткілікті млшерде ауыз жне мал азыты лшем бар. Оларды ра шбінде 8-ден 15 пайыза дейін ауыз болады.
Днді бршаты даылдарындаы малазыты лшеміні млшері:
| Брша днділер | 100 кг днінде | кк балаусасында |
| май брша | ||
| сары брша | ||
| малазыты брша | ||
| асбрша |
Ноат[деу]
Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет
Ноат (лат. Cicer) – брша тымдасына жататын бір жне кп жылды шптесін сімдіктер.
азастанны отстік айматарындаы тауларды иыршы тасты беткейлері мен тастаты жерлерінде, тау зендеріні аарларында сетін 3 трі бар. Оларды биіктігі 15 – 70 см. Жай ауырсынды жапыратарыны штарында мртшалары не скіндері болады, оларды сыртын безді талшытар (ымызды, лимон, алма ышылдарын бледі) жапан. Дара глдері а, ызылт не ызыл тсті болады.
Маусым – шілде айларында глдеп, шілде – тамызда жеміс салады. Жемісі – брша. Тымы араоыр тсті, жмырта трізді, екі бйірінен бдырлы келеді. Ноатты тымында белок, май, азотсыз экстрактты заттар, В витамині болады. Сондытан ноатты таам ретінде пайдаланады, кондитерлік нім алуда олданады. Сондай-а ноаттар – жасы мал азыы.
Дереккздер[деу]
Соя[деу]
Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет
Соя (Glycіne) – брша тымдасына жататын бір жылды шптесін сімдік туысы, брша днді, майлы даыл. Африка мен Отстік-Шыыс Азияны ылалды тропикалы жне субтропик. жерлерінде 10 трі, азастанда 1 ана трі – екпе соя (ытайбрша) седі. Биіктігі 40 – 100 см, жапыраы крделі, ш латы келеді, глі са, а не клгін тсті. Сабаы ірі, тік. Жемісі – брша. Сояны днінде 24 – 45% белок, 20 – 32% кміртек, 13 – 37% май, D, B, E витаминдері бар. Соя жылу, жары, ылал сйгіш сімдік, тымы 10 – 11°С-та кктейді, 5 – 7 см тередікке ке атарлы тсілмен себіледі. Вегетац. кезеі 75 – 200 кн. Айас тозаданады. арашірігі мол ара топыраты жерде жасы седі, ал ышыл, сор, батпаты топыратарда нашар седі. Соя нынан ст, сзбе, айран жне кондитер таамдары дайындалады, тазартылан майын таама пайдаланады. Соя белогынан жасанды талшы, пластмасса, желім алынады. Сояны майы сыр, бояу, сабын, маргарин жасауда, тоыма нерксібінде жне медицинада олданылады. Сондай-а соя – нарлы мал азыы, шбіні рамында 36,4% шикі протеин, 6,5% май, 32,4% азотсыз заттар, 5,2% клетчатка, ал 100 кг шбінде 51% мал азыты лшем болады. Соядан пішен, жарма, срлем, кнжара, т.б. дайындалады. Картоп, жгері, жазды бидай, т.б. даылдар шін жасы алы даыл. Оны мала кк балауса трінде беру, срлемге осу шін жгері жне она жгерімен араластырып егеді. Республикада Аврора, Гибридная-670, Волгоградка-1, азастанды-200, Эврика-357, т.б. сорттары аудандастырылан. Негізінен, Алматы облысыны суармалы егіншілігінде сіріледі. азастандаы соя егісіні жалпы клемі 25,6 мы га, р га-дан орта есеппен 14,5 ц нім алынады.
[1]
Пайдаланан сілтеме[деу]
1. Жоарыа ктерілііз
Соя соусы[деу]
Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет
Соя соусы
Соя соусы — соя пастасынан жне тздан тратын р трлі соустар. Олар за мерзімде саталынады. Бл соустарды екі трі бар. ызыл соус (ою-оыр), те тздалан, ал а соус онша езбесімен шала уырылан ккністерді осады да, баяу отта 45— 60 мин айнатады. Пісіру соында тз, ант, брыш, лавр жапыраын косады. Соусты сзеді, тамырларды езіп соуса салады да, айнаанша араластырады. Негізінен, туынды соустарды даярлау шін — пияз бен ияр осылан ызыл соус, ышамен пиязды соус, саыраула осылан пиязды ызыл соус жне т.б. Котлет массасынан уырылан таамдара, жіішке шжытара, осылып берілетін ызыл соуса май атады. Пиязды соус ызыл соусты туындысы. Жарты саинамен туралан пиязды шала уырады, оан сірке суын, лавр жапыраын,брша брышты осады да, барлы дерлік сірке суы буланып кеткенше айнатады. Негізгі ызыл соуса дайындаан пиязды кетчуп осып айнатады. Дайын соуса сары май атады. Етті бтыранда, кмбелеп пісіргенде олданады, уырылан ет пен котлет массасынан даярланан таамдара осуа болады. нсыз соустара сары жне сімдік майларында жне сірке суында дайындалан соустар жатады. Сары майда дайындалан соустарды ысты, ал аландарын суы трде береді. Сары майда дайындалан соустар жоары калориялы, сондытан оларды тмен калориялы балы жне ккністерден жасалан таамдармен береді. Бндай соустара осымша дм беріп, тбетті ашу шін лимон шырынын осады. Поляк соусы ерітілген сары майда дайындалады. Майды сзеді, оан майда туралып, пісірілген жмырта, ажелкен немесе аскк, тз тздалмаан. Осы німдерге р трлі компоненттер осып ытай соустары жасалынады.[1]
Дереккздер[деу]
1. Жоарыа ктерілііз