Жаымсыз сырты эффекттер.Жаымды сырты эффекттер

Нарытаы баада есептелінбеген шыындар мен пайдалылытары сырты эффект дейді.Баада есептелінбеген шыындар мен пайдалылытарды тауарлар мен ызметтерді ндіру мен ттынуа ешандай атысы жо шінші адамдар ктереді (шыын) немесе тегін алады (пайдалылы). Сырты серлер жаымсыз жне жаымды эффекттер болып екіге блінеді.

Жаымсыз сырты эффект (экстерналии) – бл німні баасында есептелінбеген ндірісте олданылан ресустарды ны.Жаымсыз сырты серлерді зардабын ндірілген німге ешандай атысы жо адамдар шегеді. Жаымсыз сырты серлерді мысалы ретінде оршаан ортаны ластауды келтіруге болады. Мысалы, ксіпорын ндіріс алдытарын клге тастайды. Клді олдануды альтернативті ны ндірілген німні шекті шыыныны рамында есептелінбейді. Яни, клді олдануды шекті шыыны німні баасынан тыс алады. Клге ндіріс алдытарын тастаудан, одан балы аулап кн кретін, кл жаасында демалып, суа шомылатын адамдар зардап шегеді. Жаымсыз сырты серді кптеген мысалдарын келтіруге болады. алада жретін машиналар, ала ішінде немесе оны маында орналасан ксіпорындар ауаны ластайды, одан ала трындары р трлі зардаптар шегеді.

Енді жетілген бсекелі нарытаы жаымсыз жне жаымды сырты серлерді салдарын талдаймыз. німді ндіруге жне ттынуа байланысты барлы шыындарды (ндірушіні, ттынушыны жне шінші адамдарды) леуметтік (оамды) шыындар дейміз (TSC). Ол жалпы жеке шыын (TPC) мен жиынты сырты шыынны (ТЕС)осындысы:

TSC=TPC+TEC.

оршаан ортаны ластайтын нім клемі скен сайын жиынты сырты шыын (TEC) шекті сырты шыынны (MEC) млшеріне седі. Демек нім клемі скен сайын оршаан ортаны ластануы да седі.

рбір осымша ндірілген німні шекті сырты шыыны (MEC) ндіруші емес, ндіруге жне ттынуа атысы жо шінші адам ктереді. Шекті сырты шыынны млшерін анытау шін жиынты сырты шыынны згерісін нім клеміні згерісіне блеміз:

MEC=TEC/Q

Шекті сырты шыын млшері ссе, шекті леуметтік шыын да (MSC) седі: MSC=TSC/Q

ндірушіні шекті жеке шыыны:

MPC=TPC/Q

Яни, шекті леуметтік шыын ндірушіні шекті жеке шыыны мен шекті сырты шыыныны осындысы:

MSC=MPC+MEC

Шекті сырты шыын нім клемі скен сайын бір дегейге седі деп жорамал жасай отырып, 13.1.2 суретіндегі графикті кмегімен жаымсыз сырты серді салдарын круге болады. німге сраныс ттынушылара келетін шекті оамды пайдалылыты (MSB) крсетеді. нім сынысыны исыы жеке ндірушіні шекті шыынын крсетеді (MPC).

Егер жаымсыз сырты сер туызатын фирма оны ызметін зардап шегетіндерге рбір нім шін 10 теге тлейтін болса, фирманы рбір німіне 10 теге салы (T) салынса, оны шекті шыыны седі:

MSC=MPC+MEC=MPC+10 теге.

Бл жадайда фирма нім клемін тиімді дегейге деін ысартады, німні баасы 100 тегеден 106 тегеге седі. оршаан ортаны ластау DZ²FG тртбрышыны ауданына те млшерге ысарады, біра толыымен жойылмайды. Нарытаы баа 106 тегеге ктерілгенде, фирма шін нім клемін ысарта отырып, рбір німге 10 теге салы тлеу пайдалы болады.

Сонымен, тиімді нім клемін шекті оамды шыын мен шекті оамды пайдалылыты тедігімен анытауымыз керек: MSB=MSC.Ол Z² нктесіне сйкес келеді, оптимальды нім клемі Q² мы дана німні нарытаы баасы 106 теге болуы керек. Жаымсыз сырты сер болан жадайда тиімділікке ол жеткізуді алышарты:

MPC+MEC=MSC=MSB

Жетілген бсекелі нарыта жаымсыз сырты серді болуы шекті жеке шыынны рамында шекті сырты шыынды есептемеуге келеді. Осы себептен нім клемі тиімді млшерден кп ндіріледі жне оны баасы тменболады. Жаымсыз сырты серді болуы шектелген экономикалы ресурстарды тиімсіз олданылатынын крсетеді.

Игіліктерді баасында есептелінбейтін пайдалылыты жаымды сырты эффект дейді.

Сонымен, жаымды сырты сер туызатын німдер мен ызметтер тиімді клемнен аз ндіріледі жне баалары ымбат болады.Сырты жаымды жне жаымсыз серлерді пайда болуы нары экономикасы механизмдеріні жмысындаы кемшіліктерді крсетеді. Сырты серлерді пайда болуы жалпы экономиканы тиімсіз жмыс істеуіне, экономикалы ресурстарды тегін олдануа жне оршаан ортаны ластауа келеді.

Жеке шыындар мен оамды шыындарды, жеке пайдалылы пен оамды пайдалылытарды бір-бірімен сйкес келмеуі экономикалы ресурстарды тиімсіз олдануа келеді. Бл мселені шешу шін шекті оамды шыындар шекті оамды пайдалылыа те болуы керек:

MSC=MSB,мндаыMSB=MPС+MEC,алMSB=MPB+MEBболандытанMPC+MEC=MPB+MEB.

Сырты серлерді реттеуді кптеген жолдары бар. Коуз теоремасына сйенсек, сырты серлерді экономикалы ресурстара меншік ыыны наты аныталмаандаын туызады. Коузды ойынша, егер мемлекет ркімні ресурстара меншік ыын наты анытаса, рбір меншік иесі мемлекет анытаан ережені ерікті трде орындаса жне меншік ыы еркін сатылатын болса, зара келісу арылы жне нарыты механизмдерді кмегімен жаымсыз сырты серерді ішкі серге айалдыруа болады.

Біра сырты серлерді проблемаларын шешу барысында р трлі иындытар кездеседі. Кптеген ресурстара меншік ыын анытау те кп шыынды талап етеді немесек оны анытау млдем ммкін емес. Мысалы, ауаа немесе зендегі суа меншік иесін анытау жне оны ыын сату те иын болады. Коуз теоремасын олдану шін меншік иелеріні зара келісуге шаатын шыындары келісімнен алатын пайдадан аз болуы керек. Сырты серлерді салдарын келісімге келе отырып шешу шін оан атысатын экономикалы субъктілерді немесе адамдарды саны кп болмауы ажет. Сырты сер туызатын наты себептерді де анытау иын болады. Сонымен атар сырты шекті шыындар мен шекті сырты пайдалылытарды дегейі туралы апарат та толы болмауы да ммкін.

оршаан ортаны ластайтын ксіпорындар рбір ндірілген німні шекті сырты шыыныны млшерінде мемлекетке салы тлейді: Т=МЕС, мндаы Т – салыты млшері. Салыты арасында шекті жеке шыын шекті оамды шыынмен тееседі: МРС+Т=МSС.Ол жаымсыз сырты сер туызатын нім клеміні тиімді дегейге дейін ысаруына келеді. Оны жоарыдаы мысалдан крдік.

Жаымды сырты серлер туызатын німдер тиімді дегейден аз млшерде ндірілетін боландытан, мемлекет рбір ндірілген німні келетін шекті сырты пайдалылыына те реттеу субсидін береді:

G=MEB

Мндаы G – мемлекетті реттеу субсиді.

Субсидтелген нім клеміні келетін шекті жеке пайдалылыы тееседі. Мемлекетті осы реттеу дісі жаымды сырты сер туызатын нім клемін тиімді дегейге дейін сіруге ынта туызады.