Трансакционды шыындар Познер теоремасы.
Шыындар туралы сан трлі тжырымдар мен концепциялар бар, оларды зерттеумен саяси экономиканы классиктері де айналысан. Абсолюттік шыындар туралы тсінікті енгізген А. Смит болды, ал салыстырмалы шыындар туралы тсінікті Д. Рикардо енгізген. «Шыындар» деген терминді олар, бірлікке жмсалан орташа оамды шыындар деп тсінген, немесе німні жеке бірлігі орташа ксіпорын шін не трады, немесе саладаы ксіпорындарды барлыына бірдей орташа шыындар клемі андай шамада болады. Классиктер шыындарды ренталы тлемдермен есептескендегі ндіріс баасы деп те длелдеді.
Шыындарды институционалистік теориясыны крнекті кілдері Дж. К. Кларк жне Джон А. Гобсон. Кларк осымшашыындар (overheadcosts) мселелерімен айналысан жне шыындарды рилы типтерін индивидуалды, оамды, абсолюттік, стеме, аржылы, ндірістік, за мерзімді жне ыса мерзімді жан-жаты зерттеген. Гобсон адама жасалатын шыындар деген ым енгізді. Бан ебек амалыны сапасы мен сипаты, оны абілеттілігі жне оамдаы ебек блінісіні тиімділігі жатады.
ндіріс шыындарыны неокласикалы концепциясы, оны ндіріс факторларына жмсалатын шыындар (траты жне згермелі) сомасы дейді.
Соы жылдары неоинституционалистік трансакционды шыындар теориясыпайда болды. Бан кбінесе айналыс шыындары жатады-тауарды ткізу шыындары (жарнамаа, нарыты жадайды стап тру шін т.б.). Трансакционды шыындар деген тсінікті американды экономист Р. Коузенгізді. К. Эрроу, Познер бойынша экономикадаы трансакционды шыындар физикадаы йкеліспен сас дейді. Неоинституционерлер нарыты функциясы трансакционды шыындарды немдеу болып табылады дейді. Ал оны артышылыына айырбас мшелеріні райсысыны информация алуа жмсалатын шыындарды барынша тмендеу тенденциясы жатады дейді.
Трансакциондышыындар. Ттыну сранысыны институционалды детерминантасы ретінде трансакционды шыындар ттынушыларды игіліктерді сатыпалу келісімдерімен байланысты болып табылады. азіргі экономикалы теория «трансакциялар» арылы жмыс істейді. Ттынушыны трансакциялары еалдымен, тауарлар мен айырбас жргізуді сипаттайды. Осындай айырбастаулар арылы ттынушыларды игіліктерді сатып алу трысында меншікыын иемдену бойынша атынастары алыптасады. Нтижесінде, белгілі бір трансакцияны іскеасыраннан кейін келісімге атысушы тлалардыл-ауаттылы дегейлері артады – ттынушытауарды сатып ала отырып з ажеттіліктерін барынша толы анааттандырады, ал сатушы з тауарын сата отырып з пайдасын арттырады.
Ттынушыларды трансакционды шыындарына ттыну нарыындаы азіргі институттар – желілі критейлорлар сер етеді. Сауда желілері ттынушыларды трансакционды шыындарын маызды трде ысарта алады, яни апарат іздеу шыындарын, сатушылар мен келіссздер жргізуге кететін шыындарды едуір тмендетеді. Мнда сатып алушылар мен сатушыларды зара тртіптері мен арым-атынастарыны ережелері наты аныталан, кез-келген тауара кез-келген уаытта еркін трде ол жеткізіледі. Тауарларды лкен клемдегі ассортименті жне оларды маркетингтік трыдан дрыс орныуы ттынушыларды ттынушылы сраныстарыны кееюін, оларды жекелеген дкендерге араанда лкен клемде тауар сатып ала алуын ынталандырады.
Сауда желілеріні ірі супермаркеттеріндегі ттынушылы сранысты осындай тртібі «кпшілікке ілесу» серімен жне игіліктерді сатып алуа уаытты немдей алумен байланысты болып келеді.
азастанды ттыну нарытарында ттынушыларды трансакциялары отанды жне шетелдік сауда желілеріні зара бсекелесу объектісі болып табылады. азастанда желілі критейлорларды даму крсеткіші ел трындарыны ттынушылы таламдарыны біратар ерекшеліктерімен байланысты.
Осыан байланысты, азастанды экономикада соы німдерге деген ттынушылы сранысты біратар ерекшеліктерін ашып крсетуге болады:
Ттынушылы сранысты здіксіз сіп отыруымен бірге немі кейінге алдырылып отыратын сранысты да орыналуы;
Клекелі экономиканы аса маызды ауымымен байланысты ттынушылы шыындар мен табыстарды сйкессіздігі;
те ке диапазондары бар ттынушылы алаулармен сипатталатын халы табыстарыны едуір тесіздігі мен дифференциациясы (азірелімізде Джини коэффициенті 0,3-ке те);
Ттыну рылымында импортты тауарлар лесіні артуы;
Жекелеген ттынушыларды бааа деген толеранттылыы, ал ол з кезегінде Гиффен тауарлары тізімін арттыруа алып келеді;
Ттынушыларды бір сауда белгісінен екінші бір сауда белгісіне жылдам ауысып отыруы;
Белгілі бір ттынушылы мдениетті алыптасуы;
Ттынушылы сраныс баытында мінез-лыты немі згеріп отыруы;
Отанды ттынушыларды беделді сранысынд аайматы згешеліктерді орыналуы.
азастанды экономикада саудажелілеріні дамуына ммкіндік беретін жне сер ететін макродегейдегі жне микродегейдегі факторлар да бар.