Ішкі экстернали. Сырты экстернали.

Экстерналия (сырты эффект) экономикада нарыты транзакцияларды шінші жаа сер етуі. Сырты эффект (экстерналии) ндірісті ндірушілерді толытай емес иеленуі барысындаышыындар мен пайдаларды арасындаы айырмашыл пен алдытар. Экстерналийді мынадай трлері бар:

О экстерналий- агенттер шін пайдалылыы трансакцияа атыспайтынпайдаларды суі. Ал теріс экстерналий шінші жаты шыындары немесе пайдаларыны тмендеуі. Экстерналии ндіруші мен ттынушылар арасында да арастырылады.

Ішкі эффектілерді (интерналии) – шыындар немесе пайданы келісімге келу барысында ескертілмеген сонымен атар бір жаа келісімге келу барысында апаратты жеткіліксіздігі мен апаратты тсініксіздігі.

Экстерналии (сырты эффектілер) –индивидуымдарды не фирмаларды рекеті басалара сері салдарынан,баса индивидуымдар не фирмалар тлемеу тиіс, не аыланбайды. Нарыты трді компанияларды алайша кемшілігі болса,солайша артышылы рекеті.Олар баса оам мшелеріне сер етеді.Бл «сырты эффектілер»,оларды экономистер экстерналийлр деп атайды.Ал,сырты эффектілерді реттеу мемлекет з олына алу керек.

Нарыты механизмні шектеулігі жеке тлалардыі леуметтік-экономикалы ыымен байланысты, е алдымен ебек ыына.Мемлекетті бл салада ебекпен амту болып.Ал, масаты нарыта ебек кшін эффектілі реттеу,леуметтік реттеу арылы оларды олдау,жмыс орнынан з ниетімен кетпегендер,жобларды жзеге асуымен жаа орындар ру.

 

21Бсекелестергеолайсызнарытыжадайларынзерттеунтижелерініталдауы (Алматы аласыныфирмасынымысалында)

Нарыты экономиканы басты принципі – тауар ндірушілерді еркін бсекелестігі. Бсекелестік – бл ндірушілер арасындаы крес немесе жабдытаушылар, ксіпорындар, фирмалар арасындаы нім ндіру жне німді тиімді ткізу шін крес.

Нары жйесінде бсекелестік ттынушылар шін сайыс. Бл нарытаы зіне лайыты орын алу шін крес, ол тауарды сапасы мен арзандыына байланысты.

ХІХ асырды орта кезінде нарыта еркін бсекелестік ке ріс алды. Мндай нары сраныс пен сыныс негізінде бааны ауытуымен байланысты болды. Ол ттынушыларды талабымен есептесіп, тауарды сапасын жасартуа, ебек німділігін арттыруа, ндірісті лайтуа, нім бірлігіне шыынды азайтуа ынталандырды. Бсекелесті негізгі екі трі бар.

1). Бір сала ішіндегі бсекелестік – бл бір саланы тауар ндірушілері арасында болады. Онда е жоары ебек німділігі бар, ылыми-техниканы олданатын ксіпорын жоары табыса жетеді, ал артта алан ксіпорындарды табыстары тмен болады, тіпті кйреуі ммкін.

2). Салааралы бсекелестік – бл халы шаруашылыы салалары аралы крес. Мнда тмен дегейдегі пайда табатын саладан капитал пайда дегейі жоары салаа йылады. Оны ортындысында жаа сапалы тауарлар кптеп шыарылып, халыты л-аухаты жоарылайды. Ол саладаы пайда дегейі тмендегенде ылыми-техникалы жетістіктер негізінен жаа тауарлар пайда болады, сапасы жоарылайды, халыты табысы кбейген сайын сраныс седі, осылай жаа сатыа се береді.

Еркін бсекелестікті негізгі белгілері – бл шексіз нарыа атынасушыларды р айсысы ксіпкерлікті ай трімен болмасын айналысуы жне ксіпкерлікті оюа еркі бар. Ксіпкерлікті алуан трі бар: біреу, зі араласып ксіп жасайды, екіншісі – жмысшылар жалдайды, шіншісі – акция, облигация сатып алады, тртіншісі, ашасын банкке салады, кейбіреу ндірісті аржыландырады т.б. рбір ксіпкер немесе бсекелестікке атынасушылар з ашаларына осымша пайда тауып, байлыын арттыруа тырысады, кем дегенде сол пайда арылы кнін круге тырысады. Еркін бсекелестік жадайда сыныс пен сранысты ауытуы бір салада німді кп шыарып дадарыса шыраса, екінші салада тауар жетіспейді. Бір фирманы табысы ссе, екіншісі кйрейді, сондытан ндіріс пен капитал шоырланып орталытанады, ол монополия рылуына келеді. Яни нарыты басып алады, лсізді шыарады. Монополия деген сзді маынасы: моно – жалыз, полия – сату.

Жетілмеген бсекелестік нарыы – бл таза монополия, монополиялы бсеке, олигополия.

1. Таза монополия - нім шыаратын бір фирма бсекелестігі жо. Оны трт ерекшелігі бар: 1) сатушы тек ана бір фирма; 2) сатылатын тауарды орнын басатын тауар жо; 3) монополист нарыты билейді, бааны баылайды; 4) нарыа кірер жерге те алмайтын кедергі ояды. Блара: электр, газ компаниялары, сумен амту, байланыс, жылу жйесі, транспорт, ксіпорындары, метрополитен т.б. жатады. Кпшілік жадайда бл салалар мемлекет меншігінде болады, немесе мемлекетті ата баылауында болады.

2. Монополиялы бсеке – нары жадайында кп ндірушілер сас тауарлар сынады. Бл жадайда нім жне ызмет сапасы лкен роль атарады, оан осымша сатып аланнан кейін сервис жмысын атарады.

3. Олигополия – мны ерекшелігі бсекелестіктер кп болмайды. Олар зара баа жнінде, нарыты бліп алу жнінде келісім жасайды. Мнда бсекелестік шектелген. Олигополия сзіні мні: Олиго – кп емес, азантай; полия – сату.