Таза монополмя ерекшеліктері

Таза монополия- бip фирма нім ндіру жнінен салада жалыз aнa, оны ауыстыра алатындай баса фирмалар жо. зге тн белгілер:

1. Монополияны нiмін ауыстыратын баса игілік жо. Сатып алушыны трысынан бл німге не игілікке баса балама жо. Сондытан сатып алушы осы німді монополистен сатып алуы керек немесе бас тартуы керек.

2. Осы себептен мндай фирмаа жарнамамен айналасуа атты ажеттілік жо.Мысалы, таза монополист, бриллиантты сататын болса, ммкін жарнамамен ызу айналасу арылы бл німге сранысты одан ары арттыру шін. Осыны нтижесінде кптеген адамдар бриллиантты сатып алады да, мысалы, демалыс орнына барудан бастартады.

3.Егер жетілген бсеке жадайында жеке фирмабааны баылауды жзеге асыра алмайды, ceбeбi pбip фирма німдерді аздаан блігін ндіреді. Ал, таза монополист бааа билік етеді, оны баылауды жзеге асырады, себебі ол барлы сынысты баылайды. Яни, таза монополист фирманы німіне сраныс клеміні исыы тмендеп бара жатса, ондай жадайда монополист сынатын нім клемін ысарту арылы бааа сер ете алады.

4. Таза монополисті тікелей бсекелесі жо боландытан бсеке де болмайды. Оны басты себебі - осы салаа енуге кшті тосауыл ойылан. Ондай тосауылдар экономикалы, техникалы, зады немесе басаша болып, жаа бсекелестерді салаа енуге жол бермейді. Сол себебтен мыны тосауылдарды арастыруа болады: ндіріс ауымыны суіне байланысты болатын немдеу, шыындарды азайту, табии монополистер; кіметті патенттер мен лицензияларды беруі: маызды шикізат трлеріне жеке меншікті болуы, теріс бсеке.

Айтылан жадайларды ескре отырып біз ары арай монополия рыногы жадайында баа мен ндiрiс клемiне байланысты міез-лыты анытауымыз керек. Мндай талдауды басты шарты ретінде біз монополист фирма пайдасын нерлым лайту шін ндіріс клемін зіні шыынына жне сраныса байланысты анытай алады деп санаймыз. Таыда біз таза монополист жне таза бсекелік сатушыны арасындаы шешуші айырмашылы рынокты сраныспен байланысты болатындыын ескеруіміз ажет. Алдыдаы таырыптан білетініміз: бсекелі фирма нарыты бааны оя алмайды, біра оан икемделе алады. Сатушы мнда - баа алушы болып шыады жне жетілген созымды (икемді) сраныспен кезігеді. Тптеп келгенде, бсеклік сатушы шін шекті табыс траты жне німні баасына те болады. Ал, мононополисті сраныс исыы жетілмеген бсеке жадайында бдан млде басаша сипатталады. Ол салада жалыз боландытан, оны сраныс исыы немесе сату клемі сол саланы сраныс исыы болып келеді, сонымен атар, созымды (икемді) болмайды, яни, керісінше, тменге арай клбейді. Осыан байланысты ш салдар тууы ммкін. 1. Баа шекті табыстан жоары болады. 2. Монополист бір уаытта бааны дегейін жне німні клемін анытауы керек. 3. Баалы созымдылы.

Монополияны экономикалы тиімділігін жне теріс шыындарын арастыру арылы оамны бл мселені алай шешуге тырысатындыын крсетуіміз керек. йткені экономистерді арасында таза мономполия аншалыты ылыми-техникалы прогресске, инновациялы дамуа алып келетіні жнінде орта пікір жо. Сонымен атар, монополияны леуметтік шыындара алып келетіні ескееруіміз ажет. кімет монополияны реттеу арылы мдай шыындарды болдырмауа немесе азайтуа тырысуы керек. Ол шін «оамды оптималды баа» алай алыптасатыны арастыру ажет.

Алайда монополияа атысты мемлекеттік саясатты, онымен жргізілетін "креске" ана телуге болмайды. Экономикалы ызметті кейбір салаларында монополисті з ксіпорнын зара бсекелі бірнеше ксіпорындара "блуі" немесе сондай нім шыаратын "апталдас" фирмаларды йымдастыру экономикалы трыдан тиімді емес. Себебі бл ндірісті німге немесе крсетілетін ызметке жмсалатын шыындарын кбейтуі ммкін. Мндай жадайларды мысалдарын ала шаруашылыынан табуа болады. зара бсекелесетін екі метрополитенді апталдастыра руды ажеті бар ма? Сір де, керегі жо, йткені ондай жадайда бір жолаушыны тасымалдау шыыны кбейеді. Осындай себепке орай электрмен немесе газбен амтамасыз ететін апталдасан зара бсекелестегі жйелерді руды да ешбір жні жо. Мндай жадайларда "табии" монополия орын алады деп жр. детте мемлекет табии монополиямен креспейді, оны реттейді, оны ішінде оларды німдері мен ызметтеріне белгіленген баа ою жолымен де реттейді. Кейбір жадайларда мемлекетті жекеленген экономикалы субъектілерге монополиялы ы беруі экономикалы трыдан дрыс та. Яни, мемлекет кейде монополиямен "креспейді", айта оны колдан жасайды. Мысалы, мемлекет нертапышты ашан жаалыына ажетті меншік ыын зады трде ресімдеп, оны орайды. нертапышты рсатынсыз жне оан сыйаы бслгілемейінше ол жаалыты пайдалануга ешкімні де ы жо. рине, нертапышты монополиясы ашылан жаалыты практикада кеінсн олдануды тежейді. Алайда, бір есептен мндай тртіп жаа жне те тиімді нертабыса деген уатты материалды ынтаны тудырады.

Шерман Дж.- “Шерман заы” деп аталатын за жобасыны авторы. "Антитрест заы" трест трінде немесе басадай трлердегі бірлестіктерді, сондай-а сауданы шектеугебаытталан андай да болмасын келісімдерді засыз деп жариялады.

Баа дискриминациясы –бірдей тауарларды р трлі ттынушылара р трлі баамен сатылуы ( ттынушыны тлем абілетіне байланысты).

Баа дискриминациясы мынадай жадайда пайда болады:

· егер де сатушы жоары дрежелі монополиялы билікке ие болып, ндірісті басарып, адаалай алса;

· егер нарыты сегменттеу ммкін болса, ттынушыларды бірнеше топа бліп, сранысты баа бойынша икемділігіні р трлі дрежеде болса;

· егер де, тауарды тмен баамен сатып алан субъект, оны ымбат баамен сата алмаса;

Баа мынаан атысты р трлі болуы ммкін:

· тауар мен ызмет сапасы

· ттыну клемі ( оптылы сатып алатын ттынушылара жеілдіктер)

· ттынушы табысы, егер сатушы оны білсе;

· ттыну уаыты ( кндіз, тнде, демалыс кндері жне т.б.

Сондытан бірдей тауарды бірнеше тиесілі баасы болады, р трлі баа шыындар шамасына байланысты емес. Теориялы трыда бны ммкіндігі шамалы процесс сияты, ал практикада мндай жадайлар жиі кездеседі. Бл - кинотеатра билетті тнгі жне кндізгі баасы, мражайа – балалар, жасспірімдер, лкендерге арналанбилет баасы жне т.б. Мысала, музейге кедушілерді екі топа бледі: азасатны азаматтар жне шетел азаматтары,. азастанды азаматтарды зі шке блінеді: балалар, студенттер, лкендер. Сонымен музейге келушілер тобын 4-ке блінеді. р топа байланысты арнайы баа таайындалады, балалар – Р, студенттер – Р1, лкендер – Р2, шетел азаматтары – Р3. Мнда дискриминациялы бааны таайындап отыран фирма ттастай ттыну шыынын жабуа тырысады. Баа шекті табыспен те боландытан, шекті табыс исыы сраныс

 

47 Баа згеруіне пайдаланушыларды сезімталдыын талдауБааны тауарды ндылыын сезіну негізінде белгілеу.Фирмаларды кпшілігі бааны есептегенде аз тауарларыны ндылыын сезінуден бастаанды дрыс деп санауда. Олар баа таайындауды негізгі факторы сатушыны шыыны емес, сатып алушыны абыл алуы деп санайды. Сатып алушыларды ымында тауарды ндылыын растыру шін олар здеріні маркетинг кешенінде баасыз рекеттер дістерін пайдаланады. Б±л жадайда баа тауарды маыздылы ндылыын сезінуге сйкес болуы керек.р трлі орындарда пара-пар тауарлара р трлі баа бекітеді. Бір чашке кофе алма пирогімен оса ттынушыа аптека-дмханада 1,25 долл., жаня ресторанында - 1,50 долл., она й кафесінде - 1.75 долл., нмірге єкеліп берсе - 3 долл. жне сулетті ресторанда - 4 долл. тседі. Келесі дегейдегі мекеме бааны одан да грі жоары оюы ммкін, йткені оны атмосферасы тауара осымша баа осады.Баа таайындауды негізіне тауарды маыздылы, ндылыын сезіну дісін пайдаланушы фирмалара ттынушылар ымында бєсекелестер тауарлары туралы андай ндылы тсініктер барын білуі керек. йткендегі мысалда ттынушылардан сол бір кофемен пирога єр трлі жадайда андай баа тілеуге дайын екенін срап білген жн болар еді. Кейбір жадайда сатып алушыдан тауара осымша сынылатын рбір пайдалы сыныс шін анша аы тлеуге дайын екенін сраан жн.Егер сатушы, сатып алушыны мойындаан тауарды маыздылы ндылыынан арты срайтын болса, фирма ткізуі ммкіншіліктегіден тмен дрежеде болады. Кптеген фирмалар аз тауар бааларын жоары оятындытан оларды нарыта туі те нашар. Баса фирмалар керісінше з тауарларын тмен баалайды. Мндай тауарлар нарыта жасы теді, біра а оларды баасын сатып алушыны ойындаыдай маыздылы ±ндылы дєрежесіне кµтермегендіктен, оны фирмаа келтіретін т‰сімі тµменірек болады .К‰нделік баа дегейі негізінде баа белгілеу.Фирма к‰нделікті баа дегейін есепке алып баа белгілегенде алдымен бєсекелестер баасын негізге алып µз шыын жєне с±раным кµрсеткіштеріне онша мєн бере оймайды. Олбааны негізгі бµсекелестерді баа дегейінде, одан жоары не тµмен белгілеуі м‰мкін. Болат, ааз не тыайтыштар сияты тауар µнімдерін ±сынатын олигополистикалы µріс єрекеттерінде барлы фирмалар єдетті т‰рде бірыай баа с±райды. Майда фирмалар бааны “жетекшілер жолын уып” µз тауарларыны с±ранымыны µзгеруіне не µз шыындарына байланыстырмай, нары жетекшісіні баа µзгертуімен байланыстырады. Кейбір фирмалар шамалы сыйлыты ‰стеме алу не шамалы жеілдік беру нєтижесінде бааны т±раты дегейде ±стайды. Мысала, бензинмен бµлшек сауда жасаушы, єдетте сатып алушыдан ірім±най компанияларымен салыстыранда бірнеше цент арты алады, біра баадаы осы айырмашылы иє µспей, иє тµмендемей т±раты т‰рде болады.К‰нделікті баа дегейі негізінде баа белгілеу µте єйгілі. С±ранымны икемділігі: µлшеу м‰мкіншілігі тµмен жадайда к‰нделікті баа дегейі салалы ±жым аыл ойын, єділ нормалы табыс табуды кепілдігі сияты болып кµрінеді. Оны ‰стіне, олар к‰нделікті баа дегейін ±стау, олар ‰шін сала шегінде нормальды тепе-тендікті сатау болып саналады.Жабы сауда негізінде баа белгілеу. Бєсекелестік баа таайындау фирмаларды мердігерлікке таласу сауда кезінде пайдаланылады. М±ндай жадайда фирма µз баасын белгілеу ‰шін осы баамен µз шыындарыны ара атынасын не с±ранымды есепке алмай, бєсекелестерден к‰тіліп отыран ±сыныстарын бастама есебінде санайды. Фирма контрактіні жеіп алысы келеді, ол басалара араанда тµмен баа с±рауы керек. Біра б±л баа µзіндік ±нынан тµмен болмауы керек, µйтпеген жадайда фирма зор шыына ±шырайды.Соы бааны белгілеу.¤ткен єдістерді бєріні масаты - баа диапазонын ысартып, осы шектелген аралыта тауарды соы баасын тадау болады. Дегенмен, фирма соы бааны белгілер алдында біратар осымша ‰ымдарды арауы керек.Бааны абылдау психологиясы.Баа – сатып алушылара апарат жеткізуді тєсілі. Мысалы кµптеген сатып алушылар тауарды сапасы туралы ой-пікірді оны баасына арап алыптастырады. 100 доллара сатылатын флаконда тек 10 долларлы ана духи болуы м‰мкін, дегенмен, адамдар 100 долл. тµлеуге дайын, себебі олар ‰шін оны баасы кµп жадайларды баяндайды.Сатушы бааны экономикалы факторлармен атар психологиялы факторларды да ескеруге міндетті. Т±тынушыларды кµпшілігі бааа сапалы кµрсеткіш ретінде арайды. “Фляйшманн” фирмасы - µз джиныны шиша баасын бестен біріне - 4,5-нан - 5,5 дол дейін кµтергенде, оны д‰кендерде µткізу тµмендемей, керісінше, µскен. Тауарлы мєртебесін есепке алып баа таайындауда духилара, ымбат автомобильдерге т.б. пайдаланан аса тиімді.Сатып алушыларды психологиясын ескеретін таы бір аспект ол – баа эталоныны болуы. Б±л бааларды сатып алушылар есінде сатайды да, баса тауарларды баасымен салыстыру ‰шін олданады.Сатушыларды кµпшілігі баа міндетті т‰рде та санды болу керек деп санайды. Мысала, стереок‰шейткіш баасын 300 долл. оймай 299 долл. ойан д±рыс. Онда т±тынушыларды кµпшілігі ‰шін б±л к‰шейткіш 200 долл. астам тауар болып саналады, демек. 300 долл. жєне одан жоары емес. Газеттегі жарнамаларда негізінде та санды баалар кµрсетіледі.