Таырып: азастан Республикасында ор нарыын алыптастыру.
Масаты: Мемлекет меншігін мемлекет иелігінен шыару мен жекешелендіру кезедері жне меншікті сатуды формалары.
Лекцияны жоспары:
1. Мемлекет меншігі мен жекешелендіруді баалы ааздар нарыын алыптастыруды бірден-бір жолы.
2. Баалы ааздар туралы тсінік жне ызметтері.
3. ор нарыына компанияларды шыуы.
Таырыпты негізгі ымы:
Баалы ааздар нарыы – шаруашылы жргізуші субьектілер мен мемлекет шыаратын баалы ааздарды сан алуан трлері сатылатын жне сатып алынатын аржы рыногыны блігі. Бл рынокты жмыс істеуі кптеген экономикалы, сіресе инвеститциялы процестерді реттеп, оларды тиімділігін арттыруа ммкіндік береді. Бан осы рынокты ор рылымдарыны – баалы ааздарды жне зге де активтерді сан алуандыымен ол жетеді.
аржы нарыы – бл, е алдымен дербес экономикалы категория ретінде баалы ааздарды сату мен айта сату жніндегі операцияларды жзеге асыру жолымен ксіпорындарды, фирмаларды, банктерді, жинатаушы зейнетаы орларыны, саты институттарды, мемлекетті жне халыты уаытша бос ашасын жмылдыруды, блуді жне айта блуді амтамасыз ететін нарыты атынастарды жиынтыы. Ол нарыты атынастар жйесіні рамды блігі жне тауар, аша, несие, саты, валюта жне баса нарытармен етене байланысты. Шаруашылы жргізуді азіргі жадайында аржы нарыы аржы ресурстарын здіксіз алыптастырып отыруды, оларды нерлым тиімді пайдалануды, лтты шаруашылы та аша озалысын тымды йымдастыруды айрыша нысаны жне баалы ааздар нарыы, сондай-а несие нарыы трінде де іс-рекет етеді. Тменде оны жалпы рылымы жне баса нарытармен байланысы крсетілген. (1-сурет)
 |
1- сурет. аржы нарыыны рылымы жне баса нарытармен байланысы.
аржы нарыында сатып алу-сатуобъектілері тауарлар, аша жне баалы ааздар болып табылады. Бнда баалы ааздарды озалысымен ортатастырылатын баалы ааздар нарыы маызды орын алады. ор ндылытары баалы ааздар мен туынды баалы ааздарды айналысымен байланысты боландытан оны ор нарыы деп те атайды. [3,436 б]
Баалы ааздар нарыы дегеніміз – ол аржы нарыыны бір блігі. алан блігін банк арызы нарыы райды. Банк, шын мнінде, коммерциялы банк болса, арызды бір жылдан астам те сирек береді. Ал баалы ааздарды шыара отырып олардан тсетін ашаны ондаан жылдар бойы пайдалануы ммкін. аржы нарыын осылайша блу капиталды айналмалы жне негізгі болып блінуімен байланысты. Баалы ааздар нарыы банкті несие жйесін толытырады жне зара байланысты рекет етеді. Мысалы, коммерциялы банктер баалы ааздар нарыында аралы ызмет атарушылара жаадан шыарылан баалы ааздара жазылуы шін арыз береді, олар банктерге арты баамен сату шін баалы ааздарды бір блігін береді.
Баалы ааздар нарыыны аржы нарыындаы маызды бір рамды блігі аша нарыы болып табылады, онда ыса мерзімді арыз міндетемелері бар азынашылы вексельдер айналыста болады. Аша нарыы олда бос тран ашаларды мемлекетке беруді икемді жолын амтамасыз етеді, сйтіп корпорациялар мен жеке адамдарды уаытша бос ашалары табыс табуа пайдалануа ммкіндік жасайды. Онсыз толыанды аржы нарыын алу ммкін емес.
Барлы нарытар сияты, баалы ааздар нарыы да сраныс пен сыныса, оларды баасына туелді болады. Яни баалы ааздар нарыы сатып алу, сатумен байланысты экономикалы жйені райды. Нарыты млшері оамды ебекті мамандануы дрежесіне байланысты. /3, 445б/
Баалы ааздар нарыы тікелей алашы жне айталама нарытан трады. Алашы нарыта мемлекеттік жне муниципиалды облигациялар, сол сияты акциялар мен облигациялар эмиссиясымен жзеге асырылады, оны аржылы жне аржылы емес профильдегі р илы акционерлік компаниялар шыарады. Бастапы нарыта баалы ааздарды бастапы иеленуілеріні жаа шыарылан ааздары сатылады. Ал айталама нарыта баалы ааздарды айналысы, яни оларды иелеріні ауысуы болады. Баалы ааздарды номиналды, эмисиялы, нарыты баасы болады.
Алашы нарыта баалы ааздарды тікелей инвесторлары, коммерциялы жне инвестициялы банктер, биржа фирмалары, сатандыру компаниялары, зейнетаы орлары, аржылы емес корпорациялар жне жеке адамдар айналысады. Олар биржа фирмалары мен инвестициялы банктер арылы акциялар мен облигацияларды сатып алады. Баалы ааздар айталама нарыы эмитент баалы ааздарды орталытанан немесе орталытанбаан сатып алу-сатуды тсіндіреді.
Баалы ааздар нарыы – шаруашылы жргізуші субъектілер мен мемлекет шыаран баалы ааздарды сан алуан трлері сатылатын жне сатып алынатын аржы нарыыны блігі. Бл нарыты жмыс істеуі кптеген экономикалы, сіресе инвестициялы процестерді реттеп, оларды тиімділігін арттыруа ммкіндік береді. Бан осы нарыты ор рылымдарыны, баалы ааздарды жне де зге де активтерді сан алуандыымен ол жеткізеді.
Баалы ааздар нарыыны жмыс істеуі елді экономикасында жалан емес наыз дербестігі бар меншік иелеріні болуымен объективті трде аныталады. Тек осындай туелсіз меншік иелері ана баалы ааздар нарыында аржы ресурстарына деген сранымды крсетіп отырады. Баалы ааз немесе ор нарыыны жоары дегейде арнайы йымдасып, за негізінде жретін арнайы технологиялы циклі нары жйесінде алыптасады. Ол орды алыптастырып, айналуын, йымдастыруын, нды ааз нарыыны жмысын жргізуін амтамасыз етіп отырады.
Баалы ааздарды тууына себеп болатын жадайлар р трлі орларды жо, болмаса ксіпорындарды, сіресе эмитенттік субъектілерді, орларды, индекстерді тмендеу немесе жоарылау жадайымен тікелей байланысты болып келеді. [5, 156 б]
Баалы ааздар нарыыны объектілері:
- Укілетті орган тіркеген мемлекеттік емес эмиссиялы баалы ааздар;
- йымдастырылан баалы ааздар нарыында айналыса жiберiлген мемлекеттiк емес эмиссиялы баалы ааздар;
- Шет мемлекеттi задарына сйкес тiркелген жне укiлеттi органны нормативтiк ыты актiсiнде белгiленген тртiппен азастан Республикасыны йымдастырылан баалы ааздар нарыына айналыса жiберiлген мемлекеттiк емес эмиссиялы баалы ааздар;
- Халыаралы аржы йымдарыны шыаруын укiлеттi орган тiркеген немесе укiлеттi органны нормативтiк ыты актiсiнде белгiленген тртiппен азастан Республикасыны йымдастырылан баалы ааздар нарыында айналыса жiберiлген эмиссиялы баалы ааздар;
- Мемлекеттiк эмиссиялы баалы ааздар;
- Туынды баалы ааздар жне зге де аржы ралдары.
Баалы ааздар нарыыны субъектілері:
- Жеке жне институционалды инвесторлар, эмитенттер, баалы ааздар нарыыны ксіби атысушылары, сауда-саттыты йымдастырушылар жне зін-зі реттейтін йымдар; [6,6-7 б]
Баалы ааздар – е алдымен млікті иемденуге ы беретін ашалай жат немесе арыз берушіге арыз алушыны берген арызды міндеттемесі. Баалы ааздар толтырылуы немесе жазылуы жнінен екі трлі болуы ммкін: не за жзінде бекітілген жеке жат трі, не есепшота енгізілген жазу трі. Егер баса адама иемденуге берілсе баалы ааздарды екінші трі бойынша ерекше кулік толтырылып беріледі. Оны иемдену ын беретін жатты сертификат деп атайды.
Баалы ааздар бірнеше трлі болып жіктеледі: біріншіден, тсіретін кірісіне; екіншіден, эмитентті сипатына; шіншіден, айналым мезгілі мен айналым жеріне байланысты. Оларды жалпы андай трлері бар екендігін тмендегі суреттен круге болады. (2-сурет)
 |
2-сурет. Баалы ааздарды жіктелімі.
азастан Республикасы Азаматы Кодексі бойынша баалы ааздар деп мліктік ыты бекітілген нысанда жне міндетті деректемелерді сатай отырып куландыратын жат. [7, 32б]
Баалы ааздар жатсыз жне жатты баалы ааздар болып блінеді. жатсыз баалы ааз – жатсыз нысанда (электронды жазбаларды жиынтыы трiнде) шыарылан баалы ааз; жатты баалы ааздар – жатты нысанда шыарылан (ааздаы немесе арнайы техникалы ралдарды пайдаланбай-а баалы аазды мазмнын тiкелей оуа болатын зге де материалды берiлiм кзiндегi) баалы ааздар;
Инвестициялы (капиталды) баалы ааздар – капиталды жмсауды объектісі болып табылатын баалы ааздар (акциялар, облигациялар, фьючерлік зара шарттар жне басалары). Инвестициялы емес баалы ааздар – бл тауар немесе баса нарытарда ашалай есеп-исаптара ызмет крсететін баалы ааздар.
Баалы ааздарды те кп баса да трлері болады. Олар біріншіден, тсіретін кірісіне; екіншіден, эмитентті сипатына; шіншіден, айналым мезгілі мен айналым жеріне байланысты.
1. Кіріс тлеу жнінен арызды жне лесті баалы ааздар болып екіге блінеді. арызды баалы ааздар бойынша кіріс наты процентпен тленіп, ал арызды негізгі блігін келешекте белгіленген уаытта теу кзделеді. лесті баалы ааздар немесе оны акция деп атайды. Акция оны иемденушіні корпорациясыны млігіндегі лесін крсетеді жне иемденушіге шектеусіз уаыт бойы дивиденд трінде кіріс тсіреді.
2. Баалы ааздар ай жерде сатылады деген сраа жауап бойынша да жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты аша нарыындаы жне капитал нарыындаы баалы ааздар болып екіге блінеді. Ал аша нарыы аржы нарыыны бір блігі, онда ыса мерзімді баалы ааздар сатылып жне сатып алынады. Оны айналу мерзімі 1 кннен 1 жыл аралыында созылады. Бл нарыа азыналы вексельдер, депозиттік сертификаттар жне баса коммерциялы ааздар сатуа тседі. Оларды шыарушылар ртрлі жіктелу топтарына жатса да, оларды брі арызды баалы ааздара жатады. Капитал нарыына 1 жылдан астам уаыта шыарылан баалы ааздар тседі. Олар лесті де, арызды да, баалы ааздар болуы ммкін. Оларды эмитентері де ртрлі: мемлекет, жергілікті кімшілік, корпорациялар, аржы институтары жне таы басалар.
3. Капиталды тарту мерзіміне арай ыса, орта жне за мерзімді болып блінеді.
4. Айналыс территориясына арай баалы ааздар айматы, лтты жне халыаралы баалы ааздар болып жіктелінеді
5. Баалы ааздар шыарушысы (эмитенті) жнінен жіктеледі. Оларды эмитенттері мемлекет, жергілікті кімшілік, корпорациялар, аржы институттары жне таы баса зады тлалар болуы ммкін. Эмитенттеріне байланысты лесті жне арызды баалы ааздар тмендегідей трге блінеді:
- азыналы, немесе кімет атынан аржы Министрлігі шыаратын баалы ааздар. Бл ааздар ебір сенімді ааздарды бірі. Себебі оны тлемін (телуін) мемлекеттік бюджетті аржысы амтамасыз етеді. Бл баалы ааздарды кп тараан трлері векселдер мен азыналы облигациялар. Мемлекеттік меншіктегі ксіпорындар да кбіне облигация тріндегі баалы ааздарды шыарады.
- Жергілікті кімшіліктер мен оларды меншігіндегі ксіпорын баалы ааздары. Оларды тлемін амтамасыз ететін жергілікті салытар мен істі наты жобасына кіметті берген дотациясы.
- аржы институттары мен корпорацияларды, яни ашы трдегі акционерлік оамдарды акция жне облигация тріндегі баалы ааздары. Оларды ндіріс, рылыс, сауда, жол атынасы ксіпорындарымен атар коммерциялы банктер, сатандыру жне инвестициялы компаниялары, зейнетаы орлары шыарады.
- Банктерді баалы ааздары – олар депозиттік сертификаттар (салым жаты), чектер жне бданда баса банкті зіні арыз міндеттемелері.
- Ксіпкерледі баалы ааздары – олар коммерциялы вексельдер, фьючерстік шарттар жне баса коммерциялы ааздар.
Банкті инвестициялы операция жргізетін баалы ааздары екі топа блінеді:
1. Мемлекеттік баалы ааздар;
2. Корпоративтік баалы ааздар;
Мемлекеттік баалы ааздар табыстылыына арай ш трге блінеді:
- Дисконтты,мндай баалы ааздар алашы нарыта инвесторлара жеілдікпен сатылып, номиналды ны бойынша теледі.
- Купонды,яни номиналды нына пайызбен бейнеленген табыс келетін баалы ааздар. Купон мерзіміне арай жылына 2 – 4 ретке дейін тленеді.
- Аралас,яни купон жене дисконт трінде атар табыс келетін баалы ааз. Бл жадайда инвестор банкті табысы екі кзден : дисконт тріндегі жне купон млшерлемесі тріндегі табыстардан ралады.
Корпоративті баалы ааздара мыналар жатады:
- акциялар;
- облигациялар;
- вексель;
- чек;
- депозиттік жне жина сертификаттары;
- ипотекалы куліктер;
- депозитарлы олхаттар
Баалы ааздарды негізгі жне туынды трлері:
Акциялар. Акция – акционерді оамдаы лесін немесе меншігін куландыратын баалы ааз. Оны стаушыны А капиталына лесін осанын жне сол А-ды басаруа, дивиденд алуа ы беретін баалы ааз. Ол иемденушісіне компанияны капиталыны, кірісіні бір блігіне за жзінде меншік ыын береді. Акция белгілі бір жадайда акционерлік оамны з капиталын лайтуа жне оны инфляциядан орау шін жмсауа болатын баалы ааздарды бірден бір трі. Акция компанияны акционерлер алдындаы арыз міндеттемесі. Акцияны шыару масаты – за мерзімге капиталды тарту болып табылады.
- Атаулы акция – иесі міндетті трде корпорацияны реестрінде тіркелуі тиіс акция;
- сынушыа арналан акция – иесіні аты-жні корпорация кітабында тіркелмеген акция;
- Артышылыты акциялар – меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасыны дегейіне арамастан белгіленген млшерде нерлым наты дивиденд тленуін амтамасыз етеді. Бл дауыссыз баалы ааз;
Вексельдер. Вексель – арызды теудегі зады трде бекітілген тлем міндеттемесі. Вексельді мні – несиеге алан белгілі бір соманы тлем уаыты жеткенде келісілген жерде теу шін тауар сатып алушыны сатушыа берген арыз міндеттемесі.
1. Жай вексель /соло/- вексельді стаушыа вексельде крсетілген соманы белгілі бір уаытта немесе талап етуге байланысты тлеу туралы вексель берушіні еш нрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
2. Аудармалы вексель /тррата/- вексельде крсетілген соманы белгілі бір уаытта алашы вексельді стаушыа тлеу туралы шінші бір тлаа вексель берушіні еш нрсемен негізделмеген сынысын сипаттайтын вексель.[8,1-2 б]
Облигациялар. Облигация деп эмитентті белгілі бір шартты орындауа, яни алан аша сомасын айтаруды жне белгіленген сыйаыны тлеуді міндеттенген жазбаша арыз жатын айтады. Ол корпорацияны активіне арсы ойылады. Иесіне аржы осандыын куландыратын жне оан баалы аазды номиналды баасы бойынша белгіленген пайызды млшерін теуін растайтын баалы ааз. Облигация мерзімдік арыз міндеттемесі боландытан оны кепілі болып эмитентті жалпы кепілдігі саналады. Жай акциялар трізді облигациялар да иесі сынушы жне атаулы болып блінеді. Иесі сынушы облигациялар еш жерде тіркелмейді, ол бойынша сыйаы сынушы субъектіге тленеді. Атаулы облигацияларды иесі корпорацияда тіркеуден теді. Сыйаы тлейтін кні корпорация олара процент алу шін чек толтырып береді.
- Купонды облигация – инвестор банкке пайыз млшерлемесі формасында, яни алты айда немесе жылына бір рет табыс келетін трі;
- Дисконтты облигация– инвестор банкті облигацияны шыарушыдан номиналды нынан тменгі баада сатып алып, оны зіні нымен айта сату арасындаы айырма трінде банкке табыс келетін трі.
- Агенттік облигация – аржы агенттігі шыаратын облигация;
- Ипотекалы облигация – жылжымайтын мліктермен амсыздандыру шартымен шыарылатын, ипотекалы арыз шарттары бойынша талап ету ыы кепілімен, сондай-а тізбесі укілетті органны нормативтік ыты актісімен белгіленетін зге де жоары тімді активтермен амтамасыз етілген облигация жне траты пайыз келетін за мерзімді баалы ааз;
- амтамасыз етілген облигация – эмитент міндеттемелерін орындау эмитент млкіні кепілімен, кепілдік берумен жне азастан Республикасыны азаматты занамаларына сйкес зге де тсілдермен амтамасыз етілген облигация.
Баалы ааздарды баса да трлері болады. Опцион – шарта енгізілген мерзімдік талапты крсететін баалы ааз. Облигацияны шыару масаты активті болаша баасыны згеруінен сатану. Ол бойынша екі жаты біріне белгілі бір уаытты ішінде келісілген аыа баалы ааздарды біраз млшерін сатуа немесе сатып алуа ы беріледі, ал екінші жа, ажет боланда, шартта белгіленген аыа баалы ааздарды сатуа жне сатып алуа міндеттенеді. Опцион биржада саудаа тседі. детте, опцион оамны зіні жоары лауазымды ызметкерлеріне траты баамен жай акция сатып алу ыын беретін екінші атардаы баалы ааз. Опцион - зады трде бекітілген стандартты жат. Онда сатылатын баалы ааздар саны крсетіледі. Оны лшемі лот деп аталады, 1 лотта 100 дана біратаулы баалы ааз болады. Опцион мазмнында опционды шартта бекітілген ыты орындалуы, яни баалы ааздарды сату немесе сатып алу кні, айналыс мерзімі, аяталу кні, жнелту-абылдап алу жадайлары жне баасы крсетіледі.
Опционны екі трі кездеседі:
- Колл опционы - активті сатып алуа ы беретін опцион, онда опционны зі сатып алынады.
- Пут опционы - активті сатуа ы беретін опцион, ол баалы аазбен бірге сатылады. Айта кететін жайт, алашыда опционды шарт тек ор нарыындаы акцияа атысты болса, азіргі кезде ондай шарт кез-келген активке жасалады.
Баалы ааздарды туынды трлеріні бірі – варрант. Варрант – ерекше баалы ааз. Ол корпорацияны айналымдаы баалы ааздарына сатушыны сатып алушыа меншік ын беретін міндеттемесі. Варрантты опционнан айырмашылыы – егер опционды эмитент те жне баалы ааздар портфелін иемденуші де шыарса, ал варрантты тек арыз міндеттемесіні эмитенті ана шыарады. [9, 88 б].
Келесі баалы ааздарды туынды трі фьючерс. Фьючерс – баалы ааздарды йымдастырылан рыногында айналыса тсетiн туынды баалы ааз, оны сатып алушы белгiлi бiр мерзiм ткеннен кейiн ммiленi талаптарына сйкес базалы активтi сатуа (сатып алуа) зiне мiндеттеме алады. 
Баалы ааздар нарыыны таы да бір негізгі белгісі баалы ааздар нарыыны ксіби атысушылары. Баалы ааздар нарыыны ксіби атысушылары – з ызметін акционерлік оамны йымды-ыты нысанында жзеге асыратын жне баалы ааздар нарыында лицензиясы бар зады тла. Сауда-саттыты йымдастырушы – ор биржасы жне биржадан тыс баалы ааздар нарыыны баа белгілеу йымы. зін-зі реттейтін йым баалы ааздар нарыында з ызметіні бірыай ережелері мен стандарттарын белгілеу масатымен ауымдасты нысанында баалы ааздар нарыыны ксіби атысушылары ран зады тла. [11, 90б] Баалы ааздар нарыыны ксіби атысушылары:
- Брокер – баалы ааздар нарыындаы клиентті тапсырмасы бойынша, соны есебінен жне мдделерінен кздеп, эмиссиялы баалы ааздармен ммілелер жасайтын ксіби атысушы;
- Дилер – баалы ааздар рыногыны йымдастырылан баалы ааздар рыногында баа белгілеуді сыну жне оларды баралы апарат ралдарында жариялау арылы з мдделерін кздеп жне зге де аржы ралдары мен ммілелер жасайтын ксіби атысушы;
- Кастодиан – баалы ааздар нарыыны аржы ралдарыны жне клиенттер ашасыны есебін алуды жне олар бойынша ытарды растауды, клиенттерді жатты аржы ралдарыны саталуы жнінде зіне міндеттемелер абылдай отырып, оларды сатауды жзеге асыратын ксіби атысушы болып табылады;
- Андеррайтер – баалы ааздар рыногыны брокерлік-дилерлік ызметті жзеге асыруа лицензиясы бар жне эмитентке эмиссиялы баалы ааздарды шыару жнінде ызмет крсететін ксіби атысушы;
- Джобберлер – баалы ааздар нарыындаы конъюктура мселелері жнінен кеес берушілер. Джобберлер тек бір жолы кеес беріп ана оймай, крделі мселелерді шешуге кмектеседі. Джобберлерді ызметі те жоары бааланады. [4, 106б]
орыта келгенде, баалы ааздар нарыы экономиканы барлы субьектілеріні здеріне ажетті аша ресурстарын алуына ке ммкіндіктер жасайды жне алуды жолын жеілдетеді.. азіргі танда баалы ааздар нарыыны ксіби мамандары кбеюде. Тек оларды бір-бірімен байланысты ызметі ана нарыты траты ызметін жне баалы ааздарды тімділігін амтамасыз етеді.
Баалы ааздар рыногы экономиканы барлы субьектілеріні здеріне ажетті аша ресурстарын алуына ке ммкіндіктер жасайды жне алуды жолын жеілдетеді. Ол нарыты экономикадаы кптеген стихиялы трде тіп жатан процестерді реттеушісі болып табылады. Бл сіресе крделі жмсалымдарды инвеститциялау процесіне атысты.
Баалы ааздарды айналыма тсу уаыты мен дісіне арай оларды рыногы бастапы жне айталама болып блінеді. Бастапы рыногта баалы ааздарды иеленушілеріні жаа шыарылатын баалы ааздарды бастапы иеленушілерді жаа шыарылан баалы ааздары сатылады; айталама рыногта баалы ааздарды айналысы, яни оларды иелеріні ауысуы болады. Баалы ааздарды номиналды (номиналды н-баалы аазды шыаран кезде аныталан оны ныны ашалай тлалануы), эмиссиялы жне рыногты баасы (баамы) болады. айталама рыног екі бліктен трады: йымдастырылан баалы ааздар рыногы – ммілелер сауда – саттыты йымдастырушыны ішкі жаттарына сйкес жзеге асырылатын эмиссиялы баалы ааздар мен зге де аржы ралдарыны айналыс сферасы жне йымдастырылмаан баалы ааздар рыногы- баалы ааздар айналысыны баалы ааздармен жасалатын ммілелер аржы ралдарымен сауда-саттыты йымдастырушыны ішкі жаттарында мміле обьектісіне жне оны атысушыларына белгіленген талаптар саталмай жзеге асырылатын сферасы. Биржадан тыс айналым рыногыны йымдастырылан рыногтан айырмашылыы онда операцияларды жзеге асыратын біріай орталы жо, ммілелерді оларды офистарында дилерлер мен брокерлер жргізеді. йымдастырылан рыногта операциялар ата регламенттелінген, ал йымдастырылмаан рыногта операциялар шамалы ата ережелер бойынша жргізіледі.
Бдан баса аржы рыногтарын баса критерийлер бойынша ажыратылады: баалы ааздарды трлері бойынша: акциялар, облигациялар, жне т. б. рыногы; эмитенттер бойынша: ксіпорындарды баалы ааздар рыногы; ауматы критерийі бойынша: лтты, халыаралы, айматы; мезгілдері бойынша: ыса мерзімді, орта мерзімді жне за мерзімді баалы ааздарды рыногы; ммілелерді трлері бойынша: кассалы, форвардты жне т.с.с.; салалы критерийі бойынша.
Баалы ааздар рыногыны жмыс істеуі елді экономикасында жалан емес наыз дербестігі бар меншік иелеріні болуымен обьективті трде алдын ала аныталады. Тек осындай туелсіз меншік иелері ана баалы ааздар рыногында аржы ресурстарына деген сранымды крсете отырып рі оларды р трлі шыындара тиімді етіп жмсауа баыштай отырып, сауда ммілелерін жасай алады.
азастанда ор нарыыны алыптасуы брыны КСРО-ны занамасы негізінде акционерлік оамдар, брокерлік жне ор биржалары рыла бастаан 1991 жыла жатады. Бл орайда мемлекеттік ксіпорындарды жекешелендірілуі жне акционерлендірілуі шешуші роль атарады. ыса мерзі ішінде кллі лтты шаруашылы кешені зады трде экономикалы жаынан згеше ксіпорындара айналады, оларды кпшілігі наты иесі бар акционерлік капитал ретінде крінді. Осыны нтижесінде 1991-1993 жылдары 200 акционерлік оамны, соны ішінде 30-а жуы акционерлік коммерциялы банкті акциялары тіркелінді. Бл жылдары эмиссияны жалпы сомасы 110 миллиард сом болды. Соны ішінде банктерді лесі 80 %- ды райды.
Алайда акционерлік оамдарды, брокерлік жне ор биржаларыны ары арай дамуын нарыты атынастарды жне ыты базаны, сонымен бірге баалы ааздарды жмыс істеу ережесіні анааттанысыз дрежесі тежеді.
Нарыты атынастарды серпінді даму кезеі азастан Республикасыны Баалы ааздар жніндегі лтты комиссиясы рылан 1995 жылдан басталады. 1995 жылды 19 суірінен бастап жаартылан азастан «таза» ор биржасы – Орталы азия ор биржасы (ОАБ) жмыс істей бастады. 1995жылды 21суірінде «Баалы ааздар жне ор биржасы» туралы азастан Республикасыны заы бекітілді. азастанда баалы ааздар рыногын ыты реттеуді амтамасыз ету шін азастан Республикасында Мемлекеттік баалы ааздарды алыптастыруды жне дамытуды бадарламасы зірленеді. «азастан Республикасыны мемлекеттік арызыны лтты жина облигацияларын шыару, айналысы жне теу шарттары туралы аидалар» зірленіп, бекітілді. 1997 жылды басынан азастан Республикасыны Парламенті баалы ааздарды реттейтін ш за абылданды, олар: «Баалы ааздар рыногы туралы», «азастан Республикасындаы инвестициялы орлар туралы» задар. 1997 жылды ортасынан бастап «Баалы ааздарды орталы депозитарийі» Жабы акционерлік оамы рылды, оны функциясы барлы мемлекеттік жне баса баалы ааздарды стаушыларды тізілімін жргізу болды. азастанны аржы рыногын мемлекеттік реттеу жйесіні тиімділігін арттыру жне онда алыптасан атынастарды баалау масатында 2001 жылды маусымында Президентті жарлыымен азастан Республикасыны Баалы ааздар жніндегі лтты комиссиясы таратылып, оны функциялары мен кілеттіктерді азастанны лтты банкісіне берілді.
лемдік аржы дадарысыны жне экономиканы наты сакторларындаы ндірісті лдырауынан туындаан сырты жне ішкі факторларды елімізді баалы ааздар рыногына тигізген жайсыз серіне арамастан, ол даму стінде. Республиканы баалы ааздар рыногында жасалып жатан адамдар соы кездері айтарлытай белсенді бола тсті.
2003 жылы шілдеде «Баалы ааздар рыногы туралы» азастан Республикасы заыны абылдануы ор рыногында алыптасан атынастарды одан рі дамыту ажеттігінен туады. Бл заны ызмет аясы «Акционерлік оамдар туралы» азастан Республикасыны заы (2003 жылы мамырды 13-ші) абылдааннан кейін аржы рыногыны ызмет ететін сферасы болып отыран баалы ааздар рыногыны толыанды жмыс істеуіне ке жол ашылып отыр.
Баалы ааздар рыногыны алыптасуы алты жылдай уаытты алды жне азіргі уаытта оны мынадай рылымы алыптасып отыр:
Бастапы рынок
Мемлекеттік емес баалы ааздар (МЕБ) рыногы:
бастапы орналастыру секторы;
сатып алу-сату секторы.
Корпорациялы облигациялар рыногы
Акциялар рыногы.
МЕБ- мен жасалатын репо –операциялар секторы
Мемлекеттік баалы ааздар (МБ) секторы:
МБ-мен сатып алу- сату секторы;
МБ –мен жасалатын репо –операциялар секторы
Айталама рынок
ор биржасы
Биржадан тыс баалы ааздар рыногыны баа белгілеу йымы
Басадай сауда – саттыты йымдастырушы.
Баалы ааздар – иеленушілеріне мліктік ытар жне белгілі бір аша сомаларын алуа ы беретін ашалай немесе тауарлай жаттар.
«ор нарыына копанияларды шыуы – табысты стратегиялар жне озы тжірибе» атты таырыпта апаратты білім беру семинары тті.
2008 жылы 31 апанда саат 10.00 – де облыс кіміні бірінші орынбасары С.Есегеновті траалы етуімен, Алматы аласыны кілдері аржы орталыы ызметін реттеу жніндегі Р Агенттігіні кілдері атысуымен «ор нарыына компанияларды шыуы – табысты стратегиялар жне озы тжірибе» атты таырыпта апаратты білім беру семинары тті.
Семинарды масаты – атысушыларды осымша аржы таратуын жне капиталдандыруды сіруді тиімді тсілі ретінде компанияларды практикалы шешімдерімен таныстыру жне аталан таырып бойынша зекті мселелерді талылау.
Семинара ірі жне орта компанияларды кілдері атысты.
Семинарда мемлекеттік рылымдар мен азастан Республикасы аржы институттарыны, жетекші за жне аудиторлы компанияларды, ор нарыын ксіби атысушыларыны, отанды жне шетелдік консальтингілік фирмаларды кілдері, ор нарыыны сарапшылары баяндама жасады.
Семинар компанияларды баалы ааздар нарыына шыуыны барлы ырларына арналан капитал нарыын мемлекеттік реттеу, негізгі адамдар, талаптар жне практикалы сынымдардан бастап, ксіпорын активтеріні нын сіру тсілдеріне дейін. Аталан семинар атысушылара барынша толы клемде ажетті апарат алуа, наты мысалдарды талдау барысында ор нарыына шыуды практикалы жолдарын круге, сондай-а интерактивті пікір таластыруа атысуа ммкіндік береді. Іс шара бадарламасы жарты кнге есептелген болатын, осы уаыт ішінде баалы ааздар нарыына шыан жадайдаы компания ызметіні маызды ырлары ашып крсетілді. Мселен кн тртібі, аржыландыру стратегиясын тадау, акцияларды орналастыруа дайындаанда бизнесті баалау жргізу, баалы ааздар орналастыру технологиясы, эмиссиялар дайындаанда негізгі зады мселелер, компания жне корпоротивтік басаруды несиелік рейтингіні рлі мен маызы, компанияны млдірлігі жне инвесторлармен атынастар орнату секілді таырыптарды амтиды.
дебиеттер:
1. Ілиясов .., лпыбаев .С. «аржы» 2003- 2005 ж.ж
2. www. bagaly kagazdar.kz «ор нарыына компанияларды шыуы» 2008 ж
Теориялы білімдерді баылау сратары:
1.Баалы ааздар туралы тсінік жне ызметтері.
2. ор нарыына компанияларды шыуы.
3. «Баалы ааздар нарыы туралы» за.
СОЖ на арналан тапсырма:
1. азастан Республикасыны ор нарыын алыптастыру
2. Баалы ааздар нарыыны обьектілері мен субьектілері
3. Баалы ааздар нарыыны ызметтері