Таырып. Мемлекеттік баалы ааздар

лемдік тжірбиеде мемлекетті жат тріндегі арыз міндеттемесі алашыда Таяу Шыыс мемлекеттерінде, Грецияда, Римде пайда болан.

азіргі кезде рбір елде зіні мемлекеттік баалы ааздар нарыыны тарихы алыптасан. Онда шыарылан мемлекеттік баалы ааздарды трлері, шыарылым мерзімі, оларды шыарушылар, лтты мемлекеттік баалы ааздар нарыыны масштабы, оан атысушылар жне с.с. жадайлар крініс табады.

АШ-та баалы ааздар нарыы арынды дамыан. Онда мемлекет е ірі арыздар болып табылады. АШ-та мемлекеттік баалы ааздар эмитентіне арай:

· Федеральды кіметті азынашылы баалы ааздары;

· кіметтік мекемелерді, агенттіктерді жне т.б. баалы ааздары болып екіге блінеді.

Сондай-а мемлекеттік баалы ааздар ор нарыында айналыса тсу

абілеттілігіне арай бастапы алпына айтымды (обратимый) жне айтымсыз (необратимый) баалы ааздар болып та блінеді. айтымды ааздардеген олармен сауда-сатты ор нарыыны кез-келген блімінде жргізілетін ааздар. Олар азынашылы вексельдер (мерзімі 3 айдан 12 дейінгі, азынашылы за мерзімді облигациялар мерзімі 10-30 жыла дейінгі). айтымды баалы ааздар, детте, алдын ала белгіленген мерзімде немі ашы аукциондарда сатылады.

азынашылы вексельдер аазсыз формада, яни шоттара жазу (компьютер жйесі арылы бір шоттан басасына ткізу) трінде жргізіледі. азынашылы за мерзімді облигациялар - олар я купонсыз, я баланстаы кері айтарылатын облигациялар. Олар тек мерзімі аяталан со теледі.

айтымды баалы ааздар бойынша табыс тлеу формасы р трлі болады: згермелі ставка бойынша (оларды табыстылы дегейіне жне инфляцияа арай), бекітілген купонды процент немесе дисконтты табыс формасында (кейде соы екі табыс трі йлестіріліп тленуі ммкін). Мемлекеттік баалы ааздар сынушы жне атаулы ааз болып шыарылады.

айтымсыз ааздардеген сатып алу-сатуа болмайтын мемлекеттік баалы ааздар. Олар бойынша тек алашы сатып алушы шыыныны орны толтырылады. Оларды басаа беруге жне ссуданы амтамасыз ету шін олдануа болмайды. АШ-та мндай баалы ааздар кп шыарылуда, рі оларды саны дайы суде. Олара ЕЕ жне НН сериялы жина облигациялары жатады.

ЕЕ сериялы облигацияларды баасы 50 прцентке кемітіп сатылады да, ал крсетілген нымен (номиналымен) теледі. Крсетілген ны мен сатылу баасыны арасындаы айырма бкіл айналыс мерзіміндегі жалпы процент сомасына те. Крсетілген ны 50 ден 10 мы доллар болатын, ал айналыс мерзімі 8 жыл болатын облигациялар шыарылады. Алайда оларды теуге мерзімінен брын да (шыарыланнан кейін 6 айдан со) сынуа болады. Облигациялар телуі лаймалы шкаламен шыарылады, яни облигациялар бойынша процент инвесторларды олында болу мерзіміне арай лаяды. 1982 жылдан бл облигациялар бойынша процент згермелі ставкамен тленеді. Ол соы 5 жылда шыарылан барлы азынашылы міндеттемелер бойынша орташа табыс крсеткішіне те.

НН сериялы облигациялар 10 жыл мерзімге шыарылып, шыарылан кезде крсетілген нымен сатылады. Ол 50 ден 10 мы доллара те. Олар бойынша тленетін проценттер нарыты конъюктураны есептеп шыарылып, алдын ала хабарланып, жылына 2 рет тленеді. Облигациялар крсетілген нынан тмен баа бойынша мерзімінен брын телуі ммкін. Бл сериялы облигациялар 1982 жылды соынан кейін емін еркін сатылмайтын боландытан, оларды минимальды крсетілген ны 500 доллар болатын ЕЕ сериялы облигациялара айырбастау арылы ана болады.

Соы жылдары АШ-таы мемлекеттік баалы ааздарды саны р трлі кіметтік мекемелер (Атом энергиясы жніндегі Агенттік, Экспорт-импорт банкі жне т.б.) шыаран облигациялар есебінен лаюда. Бл баалы ааздар сенімді боландытан, оларды инвесторлар зор ынтамен алуда. Себебі олар осы мекемелерді активтерімен ана амтамасыз етілмеген, сондай-а оларды ешашан банкрота шыратпайтын АШ кіметі амсыздандырады.

Германияда мемлекеттік баалы ааздар нарыы те жоары дегейде дамыан. Мемлекеттік баалы ааздара федеральды кіметті займдары, федерацияны облигациялары, федеральды теміржолды, почтаны, жерді, коммуналар мен алаларды займдары жатады. Немісті ор нарыында мемлекеттік баалы ааздарды лесі зор, атап айтанда, оларды айналымдаы лесі 40 процентке те. Мемлекет ішкі арызды 50 процентін арыз міндеттемлерін шыару арылы тейді. Германияда бюджетті шыынын теу шін мемлекеттік баалы ааздарды пайдалану пайдалыра деп есептейді. Сондытан бл елде федеральды арыз міндеттемелері де арынды шыарылуда. Мемлекеттік баалы арыздарды орналастырумен Облигациялы банктік консорциума кіретін Бундесбанк шылданады. 1986 жылдан консорциума шетел банктері де атысуа (оларды лесі - эмиссияны 20 процентіне дейін) рсат етілген. Мемлекеттік баалы ааздарды барлыы да наты эмиссиялы бааммен орналастырылады.

Германияда баалы ааздармен атар нарыты емес ааздар да шыарылады. Олара А жне Б сериялы азынашылы сертификаттар (А сериялыа проценттер жыл сайын тленеді, ал Б сериялыа проценттер жинаталып, оны тегенде тленеді) жне федеральды кіметпен оны мекемелеріні ыса мерзімді аражат ажеттілігін теу шін мерзімі 1-2 жыла шыарылатын азынашылы аржылы міндеттемелер жатады. азынашылы аржылы міндеттемелерді зады жне жеке тлалар (банктер мен несие институттарынан баса) сатып алуына болады. Блар ор нарыыны процентсіз ралдары болып есептеледі (олар дисконтпен сатылады).

Сондай-а мемлекеттік баалы ааздар эмиссиясын экономикасы дамыан баса да мемлекеттер ке олданады. Мысалы, Жапония трын й жне жол рылысы, инфрарылымды дамыту, сіресе, энергетика корпорациялары, сондай-а айматы мемлекеттік ксіпорындарды аржыландыратын кіметтік мекемелер. лыбританияда Англия банкіні облигациялары жалпыа кеінен млім.

орыта айтанда, рбір елді мемлекеттік баалы ааздар нарыы, бір жаынан, отанды нарыты наты жадайларына сай болса, екінші жаынан, кптеген елдердегі трізді мемлекеттік баалы ааздар нарыыны жалпы экономикалы негізін жне оны азіргі жаалытарын амтып крсетеді.

азастанда мемлекеттік баалы ааздар нарыыны пайда болуын жне алыптасуын тсіну шін оны тарихи трыдан арастырып телік. Жоспарлы-кімшілік экономика жадайында дамыан КСРО-да барлы шаруашылы субъектілері здеріне ажетті капиталды я орталытанан блу бойынша бюджеттен, я кімет бекіткен несиелік жоспар бойынша мемлекеттік банктен алып дамыды. Ол кезде баалы ааздар нарыы механизмі арылы ксіпорындарды бос капиталды алатын арыз алу жйесі, сондай а мемлекеттік займдарды нарыты тімділігі болан жо. Мемлекеттік облигациялар мжбрлі трде халыа сату арылы тартылды.

Егеменді азастанны нарыты экономикаа туі кезінде млікті жекеменшіктендіру нтижесінде млікке мемлекетті меншікті ысаруы, халы шаруашылыыны рылымды згеруі, инфляция дегейіні шарытауы жне баса да ты згерістер мемлекетті арызды баалы ааздарды шыаруа шарасыз кеп сотырады.

Тменде мемлекеттік баалы ааздара сипаттама беріліп, оларды шыаруды масаты жне міндеті айындалып, сондай а азастан ор нарыындаы мемлекеттік баалы ааздарды негізгі трлері сипатталады.

Мемлекеттік баалы ааз –ол мемлекетті ішкі арызын білдіретін жат формасы. азастанда алашыда 1995 жылы 21 суірдегі «Баалы ааздар жне ор биржасы туралы» азастан Республикасы Президентіні за кші бар Жарлыыны 3 бабында «Мемлекеттік баалы ааздар азастан Республикасы занамалы актілеріне сйкес ішкі мемлекеттік арыз шамасында шыарылатын ішкі мемлекеттік займ облигациялары, сондай а баса баалы ааздар» деген сипаттама берілген. 2003 жылы 2 шілдедегі «Баалы ааздар нарыы туралы» Заны 1 бабында «мемлекеттік эмиссиялы баалы ааздар – арыз алушы азастан Республикасыны кіметі, жергілікті атарушы орган немесе азастан Республикасыны лтты Банкі болатын арыз алуа атысы жнінен стаушыны ытарын куландыратын эмиссиялы баалы ааздар» делінген. За негізінде лтты мемлекеттік баалы ааздар нарыын алыптастыруды масаты – халыты, коммерциялы банктерді, аржы йымдарыны уаытша бос аша аражатын республикалы бюджетті кемшілігін аржыландыруа жмылдыру жне лтты Банкті аржы министрлігін тікелей несиелендіру клемін азайту.

Мемлекеттік баалы ааздарды мніолар мемлекетті аржы-несиелік атынастарыны жиынтыы болып саналады. Бл атынастарда мемлекет арыз алушы ретінде негізінен халыты бос аша аражатын арыза алып, оны баалы ааздар шыаруа жмылдырады. рбір мемлекеттік баалы ааздарды экономикалы мні бірдей, яни олар арызды баалы ааздар боланымен іс-тжірбиеде оларды райсысыны з алдына атауы болады. Мемлекеттік баалы ааздар, детте, бюджетті аымдаы кемшілігін аржыландыру; мемлекеттік арызды жою, атап айтанда, брыны займды теу; мемлекеттік бюджетті кассалы орындалуын амтамасыз ету; коммерциялы банктерді тімді резервтік активтермен амтамасыз ету; жергілікті кімшілік органдарыны атаратын масатты бадарламсын аржыландыру жне леуметтік мекемелер мен йымдарды аражатпен амтамасыз ету масатында шыарылады.

Мемлекеттік баалы ааздарды шыару- лтты банктен арыз алу жне аша белгілерін эмиссиялаумен салыстыранда- бюджет кемшілігін аржыландыруды экономикалы тиімді дісі. Себебі нарыты экономика жадайында лтты банкті несиелік орын пайдалану оны капитал нарыын реттеу ммкіндігін шектейді. Ал бюджет кемшілігін аша эмиссиялаумен жою айналыма наты тауарлармен амтамасыз етілмеген тлем ралдарын шыарумен бара- бар. Ол рине инфляцияны туындатады. Мемлекеттік арызды баалы ааздарды шыарумен теу оны банктік несиемен теуден анарлым арзан. Себебі мемлекеттік арыз міндеттемелері жоары тімді боландытан инвесторлар оларды екінші нарыта оай орналастыруа ммкіндігі бар. Сондытан мемлекеттік баалы ааздар- ішкі арызды аржыландыруды негізгі аражат кздеріні бірі.

Мемлекеттік баалы ааздарды баса баалы ааздармен салыстыранда екі артышылыы бар. Біріншіден, оны жмсаан аражат шін сенімділігі те жоары жне соан сйкес жмсаан негізгі капиталды жне тсетін табысты жоалту туекелі тмен. Екіншіден, баалы ааздара немесе басаа жмсаан капитала салынатын салыпен салыстыранда бл баалы ааздара жеілдетілген салы салынады детте мемлекеттік баалы ааздармен жргізілетін операциялара жне олардан тсетін табыса салынбайды. Мемлекеттік баалы ааздар шыару формасы, теу мерзімі процент тріндегі табысты есептеу жне тлеу жадайлары, айналыс сипаты жне эмитентіні трі бойынша жіктеледі.

Мемлекеттік баалы ааздар: шыару формасы бойынша жатты баалы ааздар жне жатсыз баалы ааз болып блінеді. жатты баалы ааз – ол жатты нысанда шыарылан (ааздаы немесе арнайы техникалы ралдарды пайдаланбай-а баалы ааздарды мазмнын тікелей оуа болатын зге де материалды берілімкзіндегі) баалы ааздар. жатсыз баалы ааздар- ол жатсыз нысанда (электронды жазбаларды жиынтыы трінде )шыарылан баалы ааздар; теу мерзімі бойынша : ыса мерзімді айналыс мерзімі 1 жыла дейінгі, орта мерзімді- айналыс 1 жылдан 5 жыла деінгі жне за мерзімді – айналыс мерзімі 5 жылдан арты баалы ааздар болып блінеді; процент тріндегі табысты есептеу жне тлеу бойынша проценттік ставкасы белгіленген, сатылы жне ауыспалы баалы ааздар болып шке блінеді. Басаша айтанда, баалы ааздарды аша айналдыранда онда крсетілген нынан кемітіп сатады; айналыс сипаты бойынша нарыты жне нарытан тыс баалы ааздар болып блінеді. Нарыты баалы ааздар биржада да биржадан тыс нарыта да еркін сатылады жне айта сатылады. Нарытан тыс баалы ааздар е алашы нарыта ана сатылады, екінші нарыта айта сатылмайды. Олар негізінен халыа сату шін шыарылады. Олар мемлекеттік леуметтік, сатандыру жне зейнетаымен амтамасыз ету орларыны баалы ааздары; эмитентіні трі бойынша баалы ааздар азынашылы. Муниципальды болып блініп, оларды сйкесінше кімет жне жергілікті атарушы органдар шыарады.

детте, мемлекеттік баалы ааздарды таратып орналастыру:

Біріншіден, мемлекетті лтты банкі немесе аржы министрлігі арылы жзеге асырыладышыарылан облигацияларды тріне арай оларды негізгі инвесторлары болып халы, банктер, зейнетаы жне сатандыру компаниялары мен орлары, инвестициялы компаниялар мен орлар саналады.

Екіншіден жатты (бланктік) немесе жатсыз формаларда (арнаулы шоттара жазу трінде) шыарылады азіргі кезде мемлекеттік баалы ааздарды жатсыз формада шыару баыты рістеуде.

шіншіден, аукционды сауда бекітілген баамен барлы сстып алуа тілек білдіргендерге ашы трде сату (ашы сауда), белгілі бір инвесторлара жабы саудада лестіруі (жабы) сауда жне басада ртрлі дістерді олдану арылы айналыса тсіріледі.

Ел экономикасыны нарыты атынастара туіні алашы кезеінде, яни 1994 жылды суірінде аржы министрлігі айналыс мерзімі 3 айлы ыса мерзімді вексельдерді шыарды. 1996 жылды суірін ол мемелекеттік азынашылы міндеттеме деп, ал 1997 жылды 22 суіріндегі № кімет аулысымен МЕККАМ-дар – Мемлекеттік ыса мерзімді азынашылыміндеттемелер деп атауы згертілді, 1995 жылды шілдесінен бастап лтты Банк айналыстаы аша массасын реттеу мастаныда ыса мерзімді ноталарды шыарды.

1995-96 жылдардаы баалы ааздар нарыыны алыптасуында мерзімі ш айлы МЕККАМ- дара сраныс сыныстан 4,8,-5,6 есе кп боланын крсетеді. Осы кездері инвесторлар аукционнан алашы делдал дилерлер арылы МЕККАМ эмиссиясыны 57 тен 84 ке дейінгі клемін сатып алан лтты мемлекеттік баалы ааздар нарыындаы осындай жаымды тенденцияларды ескеріп, кімет МЕККАМ-дарды айналыс мерзімі затау жаа трлерін: 1995 жылы шілдеден – мерзімі 6 ай, 1996 жылы шілдеден мерзімі 2-3 жыл болатын МЕОКАМ -24 деп аталатын мемлекеттік орта мерзімді азынашылы міндеттемелерді шыарды. Олара оса, 1996 жылы айналыс мерзіиі 364 кн болатын ішкі мемлекеттік займны лтты жина облигациясы (ЖО) шыарылды. Егер айналыс мерзімі 3,6,12 ай болатын мемлекеттік азынашылы міндеттемелер (МЕККАМ) баалы ааздарды дисконтты (яни дисконтпен- номиналынан кемітіп сату) тобына жатса, ЖО проценттік баалы ааздар тобына кіреді. Бл ЖО – ны МЕККАМ- дан ерекшелігі. р тосан сайын купонды процент есептеуді проценттік баалы ааз деп атайды. лтты жина облигациясына есептелген проценттер оларды айналыс мерзімі 91, 182 жне364 кун боланда тленеді. згермелі проценттік ставка МЕККАМ-3-ті орташа есептелген дисконтты аукционды баасы бойынша есептелген иабыс ставкасына те беітіледі. Мысалы егер 1996 жылы 26 желтосанда ЖО- ны бірінші шыарылымы бойынша бірінші табыс 27,4 жылды процент клемінде болса, онда МЕККАМ- а тлнетін табыс клемі де 27,4 болады.

Проценттік баалы ааздара сондай-а МЕОКАМ жне МЕАКАМ (мемлекеттік арнаулы азынашылы міндеттемелер) жатады. МЕОКАМ ол крсетілген ны 1000 тегеге болатын жне жылына екі рет купонды процент тленетін мемлекеттік орта мерзімді азынашылы міндеттемелер, МЕОКАМ аукциондара бірдей проценттік жадайда кесілген баа бойынша (эмитент шыаран баалы ааздар клеміне ойылан баа) орналастырылады.

МЕАКАМ – ол кіметті алан несиесі бойынша арызын айта рсімдеу масатында 1998 жылы атарды 8-де шыарылан мемлекеттік арнаулы азынашылы міндеттеме. Оны купоны эмиссияланан кейінгі айналыс мерзімі аралыында рбір 6-айда тленеді. МЕАКАМ- дар шыарылан баалы ааздар клемінде кесілген баамен арнаулы аукциондара оналастырылады.

МЕКАВМ – ол индекстелетін мемлекеттік ыса мерзімді арнаулы валюталы міндеттеме, 1999 жылы айналыс мерзімі 3,6.9, жне 12 ай болатын азастан ор нарыыны валюталы ралы.

МЕИКАМ – ол кіметті 1999 жылы 10 наурызындаы аулысына сай айналыс мерзімі 3,6,12, ай болатын, крсетілген ны (номиналы) 1000 тегеге те мемлекеттік индекстелген ыса мерзімді азынашылы міндеттемесі . Индекстелген дегенді таратып айтса, бндай баалы ааздар бойынша тленетін сыйаы ифляция дегейіне байланысты индекстеледі (згереді), яни баалы аазды иесі болашатаы инфляцияны серінен алатын табысын жойылту аупінен саталады.

АВМЕКАМ ол крсетілген ны 100 АШ доллары болатын жне телу мерзімі 2004 жылы суірді 8 суірі деп белгіленген арнаулы валюталы мемлекеттік облигация. Оны міндеті – тегені емін-еркін згермелі баамына туіне байланысты жинатаушы зейнетаы активтерін орау делінген 1999 жылды 3 суіріне дейін жинатаушы зейнетаы орларыны портфеліндегі мемлекеттік азынашылы міндеттемелер, яни МЕККАМ, МЕОКАМ, МЕАКАМ жне ЖО АВМЕКАМ-а еркін айырбасталады. Басаша тсіндірсек, аржы Министрлігі МО мен ЖО-ын аымдаы нымен сатып алып, одан тегемен тскен тсімді АШ долларына шаандаы 88,3 теге баамымен АВМЕКАМ- дарды крсетілген ны бойынша теу шін жмсады. Сйтіп, осы аталан баалы ааздарды 5 жылдан кейін тегенде крсетілген нын алуа, сондай-а 1999 жылды 12 суірінен бастап рбір жарты жылда (яни 12.10.1999 жне 12.04.2000) 6,14, жылды процент млшерінде сыйаы (мдде) алуа да ыы саталады.

Дл осындай айырбас лгісі крсетілген ны 100 АШ доллары болатын жне айналыс мерзімі 35 кн, яни 1999 жылды 12 суірінен 13 мамырына дейін деп азастан республикасыны лтты банкіні 1999 жылы 6 суіріндегі аулысы бекіткен арнаулы валюталы ноталар айналыса тсірілді сыйаы (мдде) бекітілген ставка бойынша 5,4 жылды процент млшерінде тленді.

орыта айтанда 1994 жылы алашы мемлекеттік баалы ааздар нарыы алыптасты. Ол азіргі кезде азастан баалы ааздар нарыыны е арынды дамыан сегменті йтседе мемлекеттік баалы ааздар нарыында негізінен аржы ралдарыны рылымына жне сауда- саттыты нтижесі бойынша баалы ааздарды табыстылыына байланысты маызды згерістер байалуда бл біріншіден, аржы министрлігіні шеттен аоан арыз клеміні тмендеуіні жне екіншіден, Жинатаушы зейнетаы орларынан эейнетаы активтеріні корпаративтік облигациялар секторына йылуыны айаы.

дебиеттер:

1. азастан Республикасындаы баалы ааздар нарыы бойынша нормативті-занамалы актілер жинаы. 2 томды -1997, 1999 жж.

2. Карагусов Ф.С. и др. Операции с ценнами бумагами в Республике Казахстан. Алматы – 1995 ж., 220 бет

3.Ануарбеков, Шарипбаев А.А. Справочник по ценнам бумагам в Республике Казахстан. Алматы – 1995 ж.

4.Кулекеев Ж.А., Джексекбаева Л.Н. Государственные ценные бумаги в экономике Казахстана/ учебное пособие. Алматы – 1996ж.

5.Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг: механизм государственного регулирования. Алматы – 1996 ж.

6.«азастан Республикасыны аржы секторын дамытуды 2007-2011 жылдара арналан тжырымдамасы туралы» азастан Республикасы кіметіні 2006 жылы 25 желтосандаы № 1284 аулысы

Теориялы білімдерді баылау сратары:

1. Мемлекеттік баалы ааздар дегеніміз не?

2. Мемлекеттік баалы ааздарды бізді экономикамыздаы ролі андай?

3.Мемлекеттік баалы ааздарды трлері?

4.азастандаы мемлекеттік балы ааздар нарыы алай дамыды?

5.Мемлекет пен баалы ааздар нарыы арасындаы байланыс андай?

СОЖ на арналан тапсырма:

1. Мемлекеттік баалы ааздар деген не?

2. андай мемлекеттік баалы ааздар трлерін білесіздер?

3. айтымды жне айтымсыз мемлекеттік баалы ааз дегеніміз не?

4.азастандаы баалы ааздар нарыыны дамуына талдау крсетііз