Таырып. Туынды баалы ааздар
Масаты:
Коммерциялы банкті сырты туекелдеріні жалпы сипаты, яни жалпы сырты туекел тсінігін беру. Жне оны трлеріне жеке-жеке тоталу.
Лекция жоспары:
1. Фьючерстік сауда тсінігі, механизмі жне фьючерстік шарт тсінігі
2. Биржа опциондармен сауда
Таырыпты негізгі ымы:
Фьючерстік сауда деген фьючерстік шарт бойынша биржалы тауарды биржалы саудада сату формасы. Фьючерстік шарт ол стандартты лгідегі шарт, онда мміле жасасан тараптарды айындаан баасымен шартта крсетілген мерзімде биржалы активті жеткізіп беру кзделеді. Фьючерстік шартта бір крсеткіштен, яни баадан басасы жан-жаты стандартталан ал сатылатын тауар баасы, жоарыда айтыландай, биржалы сауда барысында белгіленеді.
Фьючерстік шартты стандарттаанда тмендегі негізгі крсеткіштер бар ізге салынады (бір-бірімен йлестіріледі), тауарды ттыну ны, оны саны жне нарыты айналыс жадайлары, тауарды трі, оны базистік саны жне одан ауытыан осымша тлем млшері, тауар партиясыны млшері, жеткізіп беру мерзімі жне оны жадайы, тлем формасы, шарт жадайын брмалааны шін санкция, арбитраж тртбі жне басалар. Фьючерстік сауда тек ммле жасаан тауар тріні ана, сондай-а ммілені саны, жеткізіп беру айы жне е негізгісі, сол тауарды шартта крсетілген баасыны ана маызы бар. Стандартталан фьючерстік сауданы ерекшелігі- шартты негізденуі. Фьючерстік шартта оны екі жаы болып деттегідей сатушы мен есеп айырысу палатасы немесе сатып алушы емес, сатушы мен Есеп айырысу палатасы шыады. Бл сатушы мен биржаны Есеп айырысу палатасы шыады. Бл сатушы мен сатып алушыны бір –біріне туелсіз рекет жасауына ммкіндік береді, яни кері мміле жасау жолымен брыны рсімделеген шарт бойынша здеріні міндеттемелерін жоюа ммкіндік алады. Фьючерстік сауданы обьектісі те ауымды. Фьючерстік шарттармен сауда – ол тауармен емес, тек биржалы шарттармен ана жргізілетін операция боландытан оларды негізі материалды игілік ретіндегі тауар ана емес, жалпы сауданы кез келген обьектісі, мысалы, ртрлі баалы ааздармен сауда. Сондытан сауданы обьектісі шарт боласын онда шарта жасалан шартпен, бір топ шарта шартпен сауда жасау жне с.с. Бл шексіз сауданы табии шектеуі- тек наты тауар нарыымен наты капитал нарыымен байланыстар болады.
Фьючерстік шартты форвард шартымен салыстыру арылы тсінуге
болады. Форвардты шарт деген оны орындалу мерзімі шарт жасаан кезде сай келмейді жне ол уаыт шартта крсетілетін келісім. Ал фьючерстік шарт-ол биржалы активті болашаа дл азір екі жа айындаан баамен сатып алу келісімі. Сонда фьючерстік шартты форвардтты шартпен бірсыпыра айырмашылытары бар. Олар:
Біріншіден, фьючерстік шарт тек биржаларда, ал форвардтты шарт биржадан тыс нарыта жасалады.
Екіншіден, фьючерстік шарт- ол формасы бойыншада, мазмны бойынша да стандартты шарт. Ол жан-жатыстандартталан, тек баасы сауда барысында белгіленеді. Ал форвардты шартты формасы типтік боланымен, барлы наты жадайлары, мысалы, алашы активті саны, оны сапалы сипаттамасы жне с.с. жадайлары мміле жасасанда екі жапен (арасында)ескеріледі.
шіншіден, фьючерстік шарт бойынша оны орындалуы мен барлы есеп айырысуына биржа мен Клирингтік палата кепілдік береді.
Тртіншіден, форвардты шарт алашы активті сатып алуа (сатуа) жасалады. Оны орындамаан жа ірі айыппл тлейді. Ал фьючерстік шартты механизмі бойынша ммілеге келген екі жаты масаты - алашы активті сатып алу-сату емес, сол мміледен фьючерстік нарыта пайда табу. Ол кбінесе алыпсатарлы шарт.
Бесіншіден, форвартты шарт ор нарыыны кез-келген алашы активіне жасалуы ммкін, ал фьючерстік шартта алашы активтер биржаны мамандануына байланысты шектеулі болуы ммкін.
орыта айтанда, белгілі –бір биржалы активті жеткізіп беру масатында жасалан фьючерстік шарт шын мнінде ол форвардтты шарт. Себебі ммілені бекіту мен орындау аралыындаы уаыт форвардты шартты мні болып есептеледі.
Фьючерстік сауданы мнін екі жатан биржа трысынан жне жалпы нарыты шаруашылы жаынан арастыран жн. Биржа трысынан фьючерстік сауда ол нарыты шаруашылы жадайында биржалы сауданы табии дамуыны нтижесі. Басаша айтанда, ол нарыты делдалды рылымдарды ртрлі типтеріні траты бсекелестігіні нтижесі. Наты тауар саудасымен салыстыранда фьючерстік сауданы зор артышылыыны арасында нарыты экономиканы алыптасу жадайында биржалара жмысын жаластырып, одан рі дамуына каптиал жинатауа ммкіндік туызады. Биржаны масаты – фьючерстік сауданы дамытып, нарыты ортада ызмет істеу шін ажетті млшерде табыс табуа ол жеткізу.
Нарыты шаруашылы трысынанфьючерстік сауда –ол нарыты шаруашылы жадайында биржалы сауданы табии дамуыны нтижесі. Басаша айтанда, ол нарыты делдалды рылымдарды ртрлі типтеріні траты бсекелестігіні нтижесі. Наты тауар саудасымен салыстыранда фьючерстік сауданы зор артышылыыны арасында нарыты экономиканы алыптасу жадайында биржалара жмысын жаластырып, одан рі дамуына капитал жинатауа ммкіндік туызады. Биржаны масаты – фьючерстік сауданы дамытып, нарыты ортада ызмет істтеу шін ажетті млжерде табыс табуа ол жеткізу.
Нарыты шаруашылы трысынаналанда фьючерстік сауданы масаты –наты тауар нарыында бааны згеруінен сатандыру , сйтіп ксіпкерлерді мддесін орау сіресе, жетекші шикізат жне отын тауарыны баасын болжау арылы биржалы саудадан мол пайда табу.
Нарыты экономикада бааны болжау ммкіндігі ндірісті арынды дамуы мен оамдастануынан жне оны халыаралы интеграциялануынан туындайды. Осындай алдын-ала жасалан шараларды негізінде фьючерстік сауда бааны нарыты болжам механизмін рады. Тауар лі ндірілмеген (сірілмеген, азылмаан, делмеген) біра фьючерстік шартты сатып алу сату арылы оларды болжам баасы бар. Ол баа наты мірдегі процестерді сіресе душар болады. Фьючерстік нары наты тауар нарыынан ерекше. Ол атысушыларды рамында, сауда орнында, нарыты дегейінде жне басалар да болатын ерекшеліктер.
Биржалы фьючерстік сауда механизмінінегізгі элементтері:
§ биржалы сауданы фьючерстік шарттармен йымдастыру;
§ есеп айырысу тртібі жне фьючерстік шарттарды жою тртібі;
§ фьючерстік шарттарды орындалуын йымдастыру.
Фьючерстік шартпен сауда оны жргізуші брокерлік фирманы зіне клиентті млімдемесін беруден басталады. Млімдемені ауызша немесе жазбаша беруге болады. Млімдемеде тауар туралы, жеткізу мерзімі, шарт саны жне баа туралы мліметтер болуы керек. Брокерлік фирманы кілі млімдемені, детте телефон арылы немесе тікелей биржа залындаы осы фирмаа ызмет етіп отыран брокерге береді. Егер биржаны жмыс кні аяталып алса, млімдеміні апаратты орталыа береді. Сауда барысында биржалы брокер шартты сатып алуа (немесе сатуа) алан тапсырысын, сынатын баасын жне шарт санын айайлап айтады. з кезегінде баса брокерлер шартты осындай трін сатуа (немесе сатып алуа) алан тапсырыс бойынша з баасын сынады. Егер сатып алу баасы мен сату баасы дл келсе мміле бекітілген деп есептеліп, биржалы жйелерде тіркеледі. Биржалы сауда аяталан со брокерлер бекітілген ммілелерді реквизиттерін тексеріп, одан со апаратты клиенттерге жеткізеді.
Фьючерстік шартты «сатып алу» деген биржадан алашы актив (мысалы, белгілі бір облигациялар) бойынша зіне міндеттемені абылдап алу. Содан кейін фьючерстік шартты орындау мерзімі келгенде осы шарт шін айындалан тртіпке сай, яни шартты сатып алу кезінде аныталан бааны биржаа тлеу.
Фьючерстік шартты «сату» деген фьючерстік шартты орындау мерзімі келгенде биржаа алашы активті жеткізу (сату) міндеттемесін зіне абылдап алу. Содан кейін осы шартты сату баасына сай биржадан аша аражатын алу.
Фьючерстік шарт бойынша есеп айырысу формасы р елде ртрлі болады, детте есеп айырысу чекпен жргізіледі.
Фьючерстік шартты сатып алу- сату ммілелерін жасасу жне орындау тртібі. Фьючерстік шартты сатып алу-сатуды йымдастырушы рбір биржа зіні нормативтік актілеріне сйкес шарттарды жасасу жне орындау тртібін белгілеуге ылы.
Фьючерстік шартты сатып алу- сатуды технологиялы процесін шартты трде бірнеше кезеге блуге болады.
1. Клиентті шешімі Клиент фьючерстік шарт нарыыны тімділігін баалайды, яни оларды еркін жне тез арада сатып алу сатуды баалайды, сатып алу-сатуды жзеге асыруа байланысты шыындарды анытайды, атап айтанда маржаны тлеу ммілені жасасу мен тіркеу шін комиссиялы тлемді, делдалдар ызметін жне салытарды тлеу. Содан кейін клиент фьючерстік шартты сатып алу-сату туралы, яни фьючерстік саудаа атысу туралы шешім абылдайды.