Брокерлік ызмет крсетуге шарт жасасу.
Фьючерстік нарыта делдалды ызмет атаратын фирмамен клиент шарт жасайды. Шарта сай клиент делдалды фирмаа мынадай:
§ Фьючерстік шартты клиент атынан жне оны есебінен сатып алу сатуа мміле жасауа;
§ Фьючерстік шартты сатып алу- сатуа байланысты барлы есеп айырысуды клиентті аражаты есебінен есеп айырысу палатасыны мшесі арылы жргізуге;
§ Фьючерстік нарыта барлы ажеті жаттарды клиент атынан рсімдеуге сенім крсетеді.
ызмет крсету шарты бойынша тараптар (екі жа) фьючерстік нары жадайына байланысты ауіп туралы хабардар екенін жне болуы ммкін шыындар бойынша бір-біріне шыымдары болмайтынын бекітеді.
3. Есеп айырысу палатасыны мшесімен ызмет крсету шартын бекіту. Делдалдар фирмасы Есеп айырысу палатасымен за уаыт ызмет крсету жнінде шарт бекітеді. рбір жаа клиентке айтадан шарт бекітпейді.
4. Фьючерстік сауданы резерв аражаты. Фьючерстік мміле жасауа ажетті аша аражатын клиент тлейді Ол аражат мміле орындалуыны кепілі. Біра ол «фьючерстік сауданы резерв аражаты рлін орындамайды. Резерв аражаты алашы маржаны жабу шін жететін болуы керек ондай соманы клиент делдалды фирма арылы есеп айырысу палатасыны мшесіне аударады.
5. Клиентті тапсырмасы. Биржаны делдалы клиентті тапсырмасын орындау шін е алдымен клиент оан биржалы саудада орындалатын белгілі – бір операциялара млімдеме береді. Биржалы сауданы іс – тжірбиесінде ондай млімдеме сауда тапсырмасы деп аталады. Сауда тапсырмасында мміле трі (сатып алу немесе сату), келісім шарт саны, жеткізіп беру формасы мен мерзімі, тлем формасы, сауда ткен кн жне баа белгілеу жадайлары крсетілуі ажет. лемдік практикада сауда тапсырмасыны е кп олданылатын трлері:
§ Биржа баасымен сатып алу немесе сату. Млімдеме бланкіде баа крсетілмейді.
§ «кнні е тиімді баасымен» сатып алу немесе сату –ол кніні нтижесі бойынша сатып алу шін е тменгі, ал сату шін е жоары баамен орындалады.
§ белгілі бір баамен сатып алу намесе сату. Оны брокер баа берілген дегейге жеткен стте немесе оны алан бойда орындайды.
6. Тапсырманы орындау- ол биржалы сауда барысында, я болмаса сессия аралыындаы уаытта теді.
7. ткен сауда туралы мліметтер.Биржа бекітілген фьючерстік ммілелер туралы мліметтерді тиесілі апаратты жйелерге беріп отырады. Сйтіп баа белгілеу лемге таратылады.
8. Ммілелер бойынша есеп айырысу -оны Есеп айырысу палатасы орындайды. Оны жмыс механизмі туралы жоарыда айтылан.
9. Маржа бойынша айта есептеу. Маржаны згерісі туралы млімет биржа кніні соында айтылады. Жаа маржа ставкасы алашы маржа ставкасы негізінде жргізіледі.
10. Маржа тлемі бойынша осымша аржыны салу. айта есептелген маржаны негізінде белгіленген оны жаа ставкасы бойынша клиент делдалды фирма жне Есеп айырысу палатасыны мшесі арылы клирингтік шота фьючерстік шарт нарыында жмысты жаластыру шін осымша аржы салуы керек. Ол соманы айнымалы маржа деп атайды.
11. Фьючерстік шарт бойынша жеткізу. Фьючерстік ммілені жалан сипатына арамастан, кейде фьючерстік шарт бойынша тауар жеткізу де болып алады. лемдік практикада биржалы сауданы тауарын жеткізуді екі типі бар: алашы жне екінші рет жеткізу. Алашы жеткізу деген тауарды бржа оймасынан алу.
Екінші рет (айтара) жеткізудеген тауарды оймадаы партиясын оймадан шыармай-а аымдаы айды ішінде биржалы шарт бойынша айтадан жеткізіп беру. Биржаларда бл жеткізуді лесі 20-40 пайызын райды. Биржаларды кбіне сатушы тек ресми оны оймасындаы тіркеуден ткен банктерді сейфіндегі жне заводтан тиісті сертификатын алан тауарды ана жеткізуіне болады. Сатушы оан оса, тауар туралы мынандай мліметтерді беруі керек:
§ тауарды жеткізіп беретін клікті трі;
§ шыатын елі;
§ ораптарды, аптарды, бумаларды, будаларды жне т.б. буып – тйілген саны;
§ биржа бекіткен тауар сатау оймасы;
§ тауарды оймаа жеткізу датасы;
§ тауар партиясыны жалпы салмаы;
§ айта лшеген датасы;
§ варрант номері;
§ лгілерін алан дата жне т.б. мліметтер.
Сатушы айтылан осы мліметтермен бірге Есеп айырысу палатасы арылы нотис, яни жеткізу туралы хабарлама жіберуі керек. рбір нотисте шартты баасы, датасы, сондай-а Есеп айырысу палатасыны нотисті алан уаыты жне оны сатып алушыа берген уаыты крсетіледі. Есеп айырысу палатасынан ткен барлы нотистерді сатып алушы міндетті трде орындау шін абылдап алады. Содан со белгілі бір уаыт аралыында тауар шін толы млшерде олма-ол аша тлегені туралы варрант немесе ойма кулігін, яни биржа оймасынды тауара меншік ыын білдіретін жат алады. Нотис ойан датадан бастап туындаан барлы шыындарды сатушы тлеуі тиіс.
Фьючерстік шарта баа ру.Бір биржалы активті физикалы наты нарыта жне фьючерстік нарыта ртрлі баасы болады. Себебі физикалы нарыта активті наты сатып алу-сату дл сол кезде жреді де, ал фьючерстік нарыта ол процесс бірсыпыра уаыттан кейін яни бірнеше айдан жылдан кейін болады.
з кезегінде кез келген нарыты баасы трізді фьючерстік шарт баасыны обьективті негізі – н. Баа сраныс пен сынысты серінен ннан ауытуы ммкін. Сондытан фьючерстік шарт баасыны дстрлі трде алыптасуы. Фьючерстік шартты рамына мына факторлар сер етеді:
§ физикалы нарытаы активті баасы;
§ фьючерстік шартты рекет мерзімі;
§ проценттік ставка активті олдануа (сатау, ауіпсіздендіру) байланысты шыындар.
Сонымен, фьючерстік шартты нына сер ететін факторларды екі топа бліп (яни траты сер етуші факторлар)
Фьючерстік саудадаы аржылы есеп айырысу.Фьючерстік шартпен сауда тмендегідей тртіппен жргізіледі:
Біріншіден, шартты сатушы рдайым шартты баасын тмендету шін ойнайды, яни егер олар шартты сатанынан грі сатып аланда тмен баамен алса, онда ол пайда табады;
Екіншіден шартты сатып алушы рдайым шартты баасын жоарылату шін ойнайды, яни егер ол шартты сатып аланынан грі жоары баамен сатса, онда ол пайда табады.
Себебі фьючерстік саудадаы аржылы есеп екі баланс тедігінен ралады:
§ егер шартты сатып алушы тса ол міндетті трде шартты сатушы тылады, сондай-а керісінше де болады;
§ есеп айырысу палатасыны жне оны клиенттеріні бір мшелеріндегі тыс сомасы Есеп айырысу палатасыны баса мшелеріндегі тылыс сомасына те болады.
Фьючерстік шартты сатып алу – сату бойынша есеп кезеіне шартты бекіткен кн кіреді. Шарт орындалмай немесе жабылмай алан кезе жне шартты жабу немесе оны орындау кзеі аржылы есеп кні болып есептеледі. Осы айтылан кезедерде жргізілетін аржылы процедураларды арап телік.
1 кезе:
§ шартты бекіту кні (позицияны ашу);
§ есеп айырысу палатасында шартты тіркеу;
§ шарт шін кепілдік жарна (алашы маржа) тлеу;
§ шартты тіркегені шін тлем.
2 кезе:
§ ашы позицияны сатау кні (кезі)
§ айналым маржа бойынша есеп
§ егер Есеп айырысу палатасы маржаны ставкасын згерсе, онда алашы маржа бойынша есеп.
3 кезе:
§ кері мміле жасау (немесе офсеттік) жолымен шартты жабу кні немесе шартты орындау кні (оны мерзімі аяталан кн);
§ жабылан позиция бойынша пайданы (зиянды) есептеу;
§ кері ммілені тіркегені шін тлем;
§ есеп айырысу палатасыны палата мшесіне (клиентке( тлейтін немесе Есеп айырысу палатасы мшесіні (клиентті) палатаа тлейтін аша сомасын есептеу;
§ фьючерстік шартты негізі болан биржалы активті беру (алу);
Осы атап ткен кезедерден есеп айырысу палатасыны ызметі ралады. Олар
§ алашы маржаны есептеу;
§ жабылан позициялар бойынша тыс жне тылыс сомасын анытау;
§ ашы позицияларды есепке алып жне айнымалы маржаны есептеу.
Алашы маржа деген Есеп айырысу палатасы мшесіні з шотынан есеп айырысу палатасы шотына (немесе алашы маржа сомасыны есебінен) фьючерстік шартты баасы ол шін олайсыз баытта згеретін ашы позиция болан жадайда аударатын аша сомасы.
Биржалы опциондеген биржалы активті (фьючерстік шартта кіреді) сатып алуа немесе сатуа ы беретін стандартты биржалы шар, басаша оны еркін айналыстаы опционды шарт деп те атайды. ыты сатып алу шін белгіленген датаа дейін (мысалы, 5/х) шарт орындалатын (мысалы, 30/х) баа бойынша сыйаы деп аталатын белгілі бір сома тленеді. Фьючерстік шарттарда олданылан терминологияны опциондармен операциядаы маынасын арастыралы. Опционды «сатып алу» деген сатып алушыны шартымен келісуді, ал опционды сату деген сатушыны шартымен келісуді білдіреді.
Іс тжірбиеде опционды жне фьючерстік шартпен жасауа болады. Биржалы опциондар фьючерстік шартпен саудада жасалан ережелер мен механизмдерді негізінде биржаларда еркін сатылады жне сатып алынады. детте биржалы практикада опционны екі трі – сатып алу («колл» опционы) жне сату («пут» опционы) – олданылады.
Бірінші жадайда сатып алушы биржалы активті сатып алу міндеттемесін емес, опционды иемдену ыын алады. Ал екінші жадайда сатып алушы сол активті сату міндеттемесін емес, опционды сату ыын алады. Опционды сатып алушы – оны стаушы немесе иемденуші деп те аталуы ммкін, ал опционды сату ыын алады. Опционды сатып алушы – оны стаушы немесе иемденуші деп те аталуы ммкін, ал опционды сатушыны оан жазалаушы немесе оны «жазып алдырушы» деп атайды. Орындау мерзімі бойынша опцион екі типке блінеді. Біріншісі американды – ол опцион мерзімі біткенше кез келген кезде орындалуы ммкін опцион. Екіншісі еуропалы, - ол тек опцион мерзімі бітетін датада орындалуы ажет опцион.
Опционны негізі болатын биржалы активтер трі бойынша опциондар тртке блінеді:
§ тауарлы оны негізі – кез -келген тауар (металл, асты мнай, жне т.б.
§ валюталы, оларды негізі шетел аша бірліктері;
§ ор опциондары, оларды негізі акция, облигация индекстер;
§ фьючерстік немесе фьючерстік шарттарды сатып алу-сату опциондары.
Фьючерстік шартты баасын негізгі-биржалы активті баасы, ал опционны баасы- оны орындау ыын аланы шін сатып алушыны тлейтін сыйаысы. Егер опцион тиімді болса оны орындайды, ал егер зиян келтірсе оны орындаудан бас тартады. Міне бл баасы бойынша фьючерстік шарт пен опционны бір бірінен айырмашылыы.
Опционды стратегияны негізгі топтарыны сипаттамасы.Стратегия бір істі жргізу нері. Опционны тріне, баасына жне оны орындау датасына байланысты опционды стратегияны саны да кптеп саналады. Оны негізгі топтарын арастырып телік:
§ жай стратегия – ол біркелкі опционды позицияны ашу, яни колл, пут опционын жай сатып алу немесе сату;
§ спэрд – ол бір опцион тріне жне сол активке бір уаытта екі арама-арсы позицияларды ашу. Басаша айтанда, ол бір жне сол активке колл немесе пут опционын бір уаытта сатып алу жне сату;
§ растырылан (комбинированная) стратегия- ол опционны р тріне бір уаытта екі бірдей позиция ашу. Басаша айтанда, ол колл опционы мен пут опционыны (бір активке бір уаытта сатып алу (сату).
§ Синтетикалы стратегия – ол біріншіден, опционны р тріне (бір активке) бір уаытта арама арсы позиция ашу екіншіден, активке физикалы нарыта бір уаытта позиция ашу. Бл стратегия зіні мні жнінен жай опционнды стратегияа сай келеді.
Аталан стратегия топтарыны кптеген трлері бар. Мысалы, жай стратегияны трт трі «спэрдті» - ш растырылан стратегияны – екі жне синтетикалыты екі трі болады.
Биржалы опциондара баа белгілеу. Опционны нын айындаушы факторлар фьючерстік шартты нына сер етуші факторлардан згеше болады. Себебі опциондара баа белгілеу механизмі опционны негізі болан активке баа белгілеу механизміне сай келмейді.
Опционны баасына сер ететін факторлар мыналар:
§ физикалы нарытаы активті баасы;
§ опционды орындау баасы;
§ опционны рекет мерзімі (уаыты);
§ проценттік ставка (бл жерде туекелсіз проценттік ставка, мысалы, бірінші класты банктердегі немесе мемлекеттік облигациялар бойынша айтылады);
§ опционны негізі болан актив баасыны згермелілігі.
Опционды физикалы нарыдеген кез- келген сатып алу сату нарыы, мысалы баалы ааздарнарыы (яни ор нарыы). Сондай- а, егер опционны негізі фьючерстік шарт болса, онда фьючерстік нарыта опционды физикалы нары болуы ммкін.
Опционны ны екі блектен рылады: ішкі ныжне уаытша ны.Ішкі ны бар опцион «ашалы»деп ал онысы болмаса «ашасыз»опцион деп аталады.
Опционны ішкі ны – ол егер мміле дл бгін (ммілеге келген кні) аяталатын жадайда опцион шін тсетін сома. Ішкі ны активті нарыты баасы мен орындалу баасыны ара атынасымен аныталады. «Колл» опционны (сатып алу) ішкі ны – ол активті баасы опционны орындалу баасынан арты болатын шама.
«Пут» опционны (сату) ішкі ны - ол опционны орындалу баасынан арты болатын шама.
Опционды сатып алушы «ашасыз» опционды алуа мтылады. Себебі бл жадайда ол активті тиімді баасын пайдалана алады. Сонда, оны ішкі ны нольден кем болмайды. Опционны уаытша ны– ол опционны баасымен (сыйаы) оны ішкі ныны айырмасы. Опционны рекет мерзімі за болса опционны уаытша ны да кп болады. Себебі уаыты заран сайын уіп те те тседі.
орыта айтанда , американды сипаттаы опцион баасына сері бар бес фактор туралы сз етіледі.
дебиеттер:
1. «Аша Несие Банктер» .С. Сейітасымов оулы --Алматы: 2005-ж 416 бет.
2. Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю. и др. Рынок ценных бумаг Казахстана: проблемы, формирования и развития. Алматы – 1998 ж.
3. Дуглас Л.Г. Анализ рисков операции с облигациями на рынке ценных бумаг. М.: -1998 ж.
4. Семенкова Е.В. Операции с ценнами бумагами. М.: - 1997 ж.
Теориялы білімдерді баылау сратары:
1. Фьючерістік сауда жне фьючерстік шартдегеніміз не?
2. Биржалы опцион дегеніміз не ?
3. Опционды стратегияа сипаттама берііз.
СОЖ на арналан тапсырма:
1. Фьючерстік шартты сату жне сатып алу тртібін ретімен крсетііз
2. Фьючерстік шарта баа руа сипаттама
3. Опционны баасына сер ететін факторлара мысал келтірііз.