Баланы мектепте оуа функционалды дайындыы, оны негізгі крсеткіштері мен диагностикалы дістері.
Мектеп оуына функционалды даярлы - бл жоары нерв жйесі жадайына, соны ішінде, екінші сигнал жйесі, шартты байланыстарды арындылыы жне беріктілігі, баланы тежеу абілеті, озалыс моторлы функцияларыны жадайы, тіл кемістіктері немесе оларды болмауы т.б. болып табылады.
Нерв жйесіне зер салса, бала миыны сыарларындаы ми ыртыстары мен сайлары, ми ыртысындаы айматар мен сезім мшелері толы тзіліп жетілмеген. 6-7 жаста тері сезімі те жоары дамиды, сондытан жас бала терідегі жараатты ауыр сезінеді.
Ми сыарларындаы есту аймаы есту мшесі рылысы жаынан ересек адама сас боланымен де жас баланы естігіштік асиеті тмен, оны естігіштігі жас спірім шаында артады. Педагог оыту барысында 6-7 жасар баланы сзден грі дыбысты, яни жоары тонды естігіштігі басым болатынын ескеру керек.
3-7 жас шамасында бала миыны салмаы 200 грамм артып, ересек адам миыны 4/5 блігіне жетеді. Ми бліктеріні даму мерзімі де р трлі болады. Бала 6 жаса дейін белгілі тртіпке машытанып, р трлі деттерді йрене алады. Сондытан осы кезде бала трбиесіне ерекше кіл блген жн. Егер кнделікті жас бала ас алдында олын жуып, тама ішуді детке айналдырса, бл асиет алыптасып, зінен-зі орындалатын болады да, шартты рефлекске айналады.
Ми ызметіні е крделі функциясы ыли жаттыуды талап етеді. Шартты рефлекстерді ішкі тежелуі ми ыртысында болатын те крделі процестерге байланысты. Егер шартты тітіркендіргіш атарынан бірнеше рет шартсыз тітіркендіргішпен штастырылмаса, онда ми ыртысындаы шартты рефлексті орталыында ішкі тежелу дамиды. Оушыларда саба барысында берік болып алыптасан шартты рефлекстер (оуа машытану) айталанбайды да, оушы тере, траты білім ала алмайды. Шартты рефлекстер тзілгенде ми ыртысында уаытша байланыстар пайда болады. Осы уаытша байланыстарды суінен кейбір шартты рефлекстер жойылып жаа рефлекстер пайда болады.
Саба барысында ішкі тежелісті ажырату трін ескеруді маызы зор. йткені оны оушыларды жазуа, оуа, музыкалы дыбыстарды айыруа, крген-білгенін сипаттап айтып беруге жаттытыруа тікелей ыпалы бар.
Ал сырты тежелу лкен ми сыарлары ыртысында белгілі шартты рефлекстер туызатын озу ошаы пайда боланда ана байалады. Сабата малімні дауысы атты шыса, кн кркіресе, блме апыры болса, бала жазу жаза алмайды. Малімні саба материалын дауысын атты шыарып тсіндіруі де баланы шартты рефлексін тежеп, сабаты нашар уа апарып соады. Нерв процестері: озу мен тежелу ми ыртысында белгілі арым-атынаста болады. Осы процестерді ми сыарларыны белгілі блігінде туі адамны жеке басындаы психологиялы ерекшелігін тудырады.
Тежелу процестері де озу сияты ми ыртысыны бір блігінде тзіліп ана оймай, баса блімдерге таралады. Нерв процестеріні бл асиеті иррадиация деп аталады. Мысалы, 6-7 жасар бала крген фильмдегі эпизодтарды айтып, сондаы кейіпкерлерді ролін ойнайды. Сонда оны дауыс ыраы, кіл-кйі, іс-рекеті згеріп отырады. Тек ана озу процесі ана емес, тежелу процесі де иррадиацияланады. Мны баланы сабата «екі» деген баа аланда кіл-кйіні тмендеп, жабырауынан байауа болады. Педагогты біркелкі дауыс ыраы да баланы йысын келтіреді, яни тежелу ми ыртысыны барлы блігіне таралады.
Нерв процестері бір блікте пайда болып, миды баса бліктеріне таралуымен атар, бастапы пайда болан жерге шоырланады, яни концентрация асиеті болады. Тежелу процесіні шоырлануы оу материалдарын жасы мегеруге септігін тигізеді. Оушыны озу жне тежелу процестері кшті щоырланатын болса, ол з уанышы мен ренішін сырта білдірмейді.
Бала малімні тсіндірген сабаын ызыа отырып тыдаса, ми сыарларыны ыртысында озу пайда болады. Баса тітіркендіргіштерді серінен озуды айналасында тежелу дамиды да, бала баса зата зейінін аудармайды. Бл-жарамсыз индукция. Саба ызысыз тсіндірілсе, ми ыртысыны абылдау орталыында тежелу дамиды да, айналасында озу туады, сондытан бала кез келген дыбыа кіл бліп, сабаты нашар тыдайды. Бл- жарамды индукция. (Латынны озу деген маынасындаы сзіне негізделген жекеден жалпыа, жеке фактілерден орытындылауа негізделген логикалы метод). Оыту процесінде тежелу асиетін трбиелеуді мні зор.
Тежелу процестері нашар дамыан баланы тртіпке, эстетикалы нормалара машытану те иын, ол саналы ойлай алмайды да, р трлі факторларды серінен зейінін шоырландыру абілетінен айрылады. Тежелуді сіресе балалы шата жаттытыран жн.Тежелеуге жаттыан балада нерв процестері тез жинаталып, аыл-ой асиеті артып, іс-рекеті тртіпке келеді. Ми ыртысындаы озу мен тежелу процестеріні ауысуы траты арым-атынаста болады, сйтіп организм кез-келген жадайа бейімделе алады.
Ми ызметінде екі трлі сигналды жйе болады. Айналадаыны тері, кз, ла т.б. мшелер арылы тйсіну, абылдау, елестету 1 сигналды жйе болып табылады. Бірінші сигналды жйе ебек процесінде, оу барысында спортпен айналысанда маызды орын алады. Оыту процесінде бірінші сигналды жйе арылы оушылара айналадаы шындыты, заттар мен былыстар туралы крнекі трде тсіндіруге болады. Сз, сйлеу жне соларды негізінде туатын уаытша байланыстар екніші сигналды жйеге жатады. И.П.Павловты пікірінше, сз-бірініші сигналды хабаршысы. Адам сз арылы заттар мен былыстарды ана емес, оны асиеттерін ажыратып, абстракциялауа да, дерексіздендіруге де кші жетеді. Екінші сгналды жйені бірінші сигналды жйеден бліп алуа болмайды, екеуі бірімен-бірі тыыз байланысты.
Баланы тілін дамытып, ойын тередетуге екінші сигналды жйе ммкіншілік туызады. Оны дамуы семьяда, балабашада, мектепте жргізілетін оу-трбие жмыстарыны сапасына байланысты. Бала оамды тжірибе мен мінез-лы нормаларын еліктеу арылы мегереді. Алты жаста баланы сз оры 2,5-3 мыа жетіп, сйлеу абілеті дамиды. Оны сзінде лексикалы, фонетикалы, синтаксистік оралымдар айын крінеді. Сз мазмнын тсіну мектепте алыптасады. 6-7 жасар бала зіні ана тілімен атар, екінші тілді де иналмай мегере алады.
Баланы зейіні, есі, ойлауы, иялы рольдік ойын барысында алыптасады. имыл-озалыс ойындары баланы ерік- жігерін, ол-ая, дене озалыстарын жетілдіріп, жрісін атайтып, жаттытырады. Кн режимі дрыс рылса, гигиеналы факторлар жадайлы болса, ми ызметі жеілдеп, баланы ебек етуге абілеті арта тседі.
Кптеген алымдарды зерттеулері бойынша баланы мектепке даярлыын морфологиялы жне физиологиялы даму дегейімен анытауа болады.
Мектепке даярлы Керн-Ийрасек тесті жне морфологиялы-функционалды крсеткіштер бойынша аныталады. Аталан тест бойынша бала ш тапсырма орындауы тиіс. Олар: адам суретін салу, ш сзден тратын сз тіркесін жне бесбрыш пішіні берілген нктені кшіру. Орындалан тапсырмалар 5 баллмен бааланады. Мндаы е жоары балл-1, е тменгісі –5. бала психологиясы дрыс дамыса, берілген ш тапсырманы толы орындайды. 3-6 балл аралыында баланы дамуы орташадан жоары, 7-11 балл-орташа, 12-15- нормадан тмен. (осымшаны ара)
1. Психологиялы дайынды жне оны диагностикасы.
2. Баланы мектепке бейімделуі, бірінші сынып оушысыны бейімделу кезеіне сипаттама.
3. Баланы мектепке келуінен бастап оны міріні млдем жаа кезеі басталады. Бл кезеге ол тиісті дрежеде даяр болуы тиіс. Алдымен бала оан жаа праволар ана беріп оймай, сонымен оса едір иындыы бар міндеттер артатын маызды іс-рекет жасауа даяр болуы тиіс. Кішкентай мектеп оушысы айналасындаылардан зіні оу сабатарына деген рмет кте отырып, зі де малімні барлы тапсырмасын жйелі орындауа, сол стте аласа да, аламаса да, зін мектеп ережелеріне сйкес стауа міндетті болып саналады.
Жасы 6-7 жеткен балаларды кпшілігі мектеп оушысыны жадайына кшуге мтылады, алайда ол жадайды не екенін олар барлы кезде бірдей айын тсіне бермейді. Кейде оларды портфельге ие болысы келу, зін лкен санау, баалар алу жне т.б. трізді істі таза сырты жатары ызытырады. Оушы жадайына шын мнінде даяр деп оны мектепті сырты жиѕаздары ана емес, жаа білімдер алу ммкіндіктері ызытыратын, яни біршама дамыан танымды ынталары бар баланы айтамыз. Тек осы негізде ана балалар здеріні мектептегі міндеттеріне тиісті дрежеде жауапкершілікпен арауа абілетті болады. Алайда мектеп оушысы болысы келу тілегі мен оуа байыпты кзарас жеткіліксіз: мнымен оса осы тілек, осы атынаса ситуациялы себептерді баындыра білу, саба стінде зін зейінді болуа кндіру, кейде жалытыратын ережелерді жаттау, иын есепті шешімін табанды трде ойластыру ажет. Басаша сзбен айтанда, болаша оушыа з мінез-лын, оны ішінде зіні танымды іс-рекетін ерікті басару, оны оу міндеттерін шешуге баыттап отыру ажет болады.
Мектептегі оуа дайынды деген ым- мнда бала дамуыны мектептегі оу процесіне атынаса алу абілетін білдіреді. Мектепке дайынды тсінігіне аыл-ойыны даму дрежесі, эмоционалды жне леуметтік пісіп-жетілу жатады.
Баланы мектепте оуа психологиялы дайындыын анытауда олданылатын дістер: баылау, тест, гіме, ата-аналармен анкета, жне т.б.
3. Бейімделу (адаптация) - тіршілік ету жадайына адамны з тласын олайлау рекеті. Трбиелену жне оу барысына байланысты оамда белгіленген ережелерге оушыларды з тртібін сйкестендіру болып табылады.
Мектеп міріні алашы кезеіне баланы сыныптаы жне йдегі мінез-лын реттеп отыратын малімні жаа талаптарына баланы баынуы, сондай-а оу пндеріні мазмнына ызыа бастауы тн. Баланы бл кезенен иналмай туі- оны мектепке жасы даярлыпен келгендігіні белгісі. Біра 6-7 жасар баланы барлыы бірдей емес. Оларды кпшілігі бастапыда андай да бір иыншылытара кездеседі жне бірден мектеп міріне етене араласып кете алмайды.
Кбінесе ш типті иыншылы жиі байалады:
1. Жаа мектеп режимі ерекшеліктеріне байланысты (дер кезінде ояну жне тру керек, сабаты жіберуге болмайды, барлы сабатарда тыныш отыру талап етіледі, й тапсырмаларын орындау ажет жне т.б.). Тиісті дадылар болмаса, балада деттен тыс шаршау, оу жмысын бзу, режимдік сттерді жіберіп ою пайда болады. 6-7 жастаы балаларды кпшілігі психологиялы-физиологиялы жаынан ажетті дадыларды алыптастыруа даяр болады. Тек ана малім мен ата-аналар бала міріне ойылатын жаа талаптарды тсінікті де айын жеткізуі, оларды орындалуын рдайым тексеріп балаларды жеке-дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, мадатау мен жазалау шараларын олданып отыруы ажет.
Біріші сынып оушылары бастан кешіретін иыншылытарды екінші типі маліммен, сыныптаы жолдастарымен, семьяда болатын арым-атынастарды сипатынан туындайды. Балалара ммкіндігінше жылы шырай таныта жне мейірбан бола отырып, малім айткенмен беделді де атал тлімгер болып табылады, ол белгілі бір мінез-лы ережелерін сынып, одан ауытуды андайын болса да тотатып отырады.
Бірінші сынып оушысы кбіне жаа ортаа йренісе, балалармен бірден таныса алмайды, зін жалыз сезінеді.
иыншылытарды шінші типін бірінші сыныптаы кптеген оушылар оу жылыны ортасына таман сезіне бастайды. Алашыда олар саба басталардан кп брын мектепке уана барды, кез келген жаттыулара ыыласпен кірісті, малімні берген баасына матанысты: оларды білімді игеруге жалпы даярлытары сезіліп трды. Біра бірінші сыныпта оу процесі детте балалар белгілі бір даяр білім мен анытамалар алып, оларды есте сатап, ажетті жадайларда олданылатындай етіп жасалан. детте, бл білімдерге деген ажеттілік арнайы арастырылмаан. рине, мндай жадайларда баланы аыл-ой ізденісіні рісі тар, таным дербестігі айтарлытай шектеулі болады. Осыан сас сабатарда оу материалдарыны зіне ыылас нашар алыптасады, балада оуа деген алашы штарлы те бастайды да, осыны нтижесінде селосты пен немрайдылыа салынады.