Шетелдiк жас ерекшелiк психологиясыны негiзгi тжырымдамалары.
Бала психикасын эксперимент олданып зерттеуге ебек сіірген психологтар: А.Бине (1857-1911), В.Штерн (1871-1938), К.Кофка (1886-1941), Ж.Пиаже (1896-1980) болатын.
Эрик Эриксон З.Фрейдті ізбасары, психоаналитикалы теорияны жаластырушы. Тланы дамуы оамны экономикалы жне мдени дегейіне байланысты. оамны ндылытары жне нормалары балаа трбие процесінде беріледі.
Э. Эриксон бойынша тла дамуыны сатылары.
Дамуды бірінші сатысында (оральды-сенсорлы) нрестелік жаса атысты, лемге сену немесе сенбеу пайда болады. Тланы прогрессивті дамуында бала сенімді атынасты тадайды. Ол жеіл таматану, тере йы, ішекті дрыс жмыс істеуі.
Екінші саты (блшы етті-анальды)ерте балалы шаа атысты. Баланы ммкіндігі дамиды, жре бастайды. Дербестілікке мтылады.
шінші саты (локомоторлы-гениталды), мектепке дейінгі жаса сйкес келеді, бала оршаан ортаны белсенді таниды. Дербестілікке ынталылы (инициатива) осылады.
Осы кезеде жынысты идентификация болады жне бала мінез-лыны белгілі бір формасын мегереді.
Бастауыш мектеп жасы- пубертатты алды Осы уаытта тртінші саты (латентті) дамиды.
Бастауыш мектепте оу кезеінде- бастауыш мектеп оушысыны ксіби идентификациясы зін белгілі бір ксіп кілі ретінде сезіну.
Жасты ша тла дамуыны бесінші даму сатысын райды. Балалы ша аяталуа жаын, мірлік жолдарды лкен кезеі аяталып, састыты (идентичность) алыптасуына алып келеді.
Алтыншы сатысы, ерте кемелдену жасына сйкес келеді, ересек адамны алдында жаындасу (интимдік) проблемасы туындайды. Дл осы уаытта шынайы сексуалдылы крінеді.
Кемелдену немесе орта жас- тла дамуыны жетінші сатысы. Адам німділікке жне шармашылыа мтылады.
Соы саты, кеш кемелдену, адам мірлік жолды абылдайды жне тланы ттастылыын игереді. Осы кезеде даналы пайда болады.
Э.Эриксон бойынша тланы даму сатылары
| Даму сатылары | леуметтік атынастар аймаы | Тланы полярлы сапасы | Прогрессивті дамуды нтижесі |
| 1.Нрестелік (0-1) | Анасы немесе оны орнын басатын адам | лемге сену-сенбеу | Энергия жне мірлік уаныш |
| 2. Ерте балалы ша (1-3) | Ата-анасы | Дербестілік- ят, кмн | Туелсіздік |
| 3.Балалы ша (3-6) | Ата-анасы, аасы жне пкелері | Ынталылы- енжарлы, кін | Масата мтылу |
| 4.Мектептік жас (6-12) | Мектеп, кршілер | Компетенттілік-кемшілік | Білім жне ептілікті игеру |
| 5.Жасспірім жне жасты ша (12-20) | рдастар тобы | Тланы сйкестілігі- мойындамау | зіндік аныталу, жан иярлы жне сенімділік |
| 6. Ерте кемелдену (20-25) | Достары, сйіктілері | Жаынды- блектену | Бірлестік, махаббат |
| 7. Орта жас (25-65) | Ебек, туан йі | німділік- трып алу | Шыармашылы жне амор |
| 8. Кеш кемелдену (65 кейін) | Адамгершілік, жаындары | Тланы ттастылыы- мітсіздік | Даналы |
Жан Пиаже теориясыны негізгі тсініктері жне принциптері. Бала да ересектер секілді трлі танымды тапсырмаларды шешуге ммкіндік беретін, рекеттерді белгілі бір схемаларына ие. Бл рекет схемалары-арапайым. Бала алдындаы тран проблемаларды иынды дегейіне арамастан, олар екі негізгі механизмдерді олданады- ассимиляция жне аккомодация.
Ассимиляция- жаа проблемалы ситуацияда бар рекет схемаларын згертпей-а рекет ету, аккомодация, рекет схемаларын згертеді. Бейімделу процесінде жаа проблемалы ситуацияда ассимиляция жне аккомодация бірігіп адаптацияны райды. Адаптация тепе-тедікті рылуымен аяталады. леуметтену- леуметтік ортаа бейімделу процесі.
Интеллект дамуыны сатылары. Сатылар-бл бір-бірін алмастырушы сатылар немесе дегейлер. Интеллекті даму процесі, негізі интеллектуалды рылымны алыптасуы болатын лкен ш кезенен теді. Алдымен, сенсомоторлы рылым алыптасады. Сосын наты операциялар рылымы пайда болады. Кешірек формальды-логикалы операциялар алыптасады.Ж.Пиаже бойынша формальды-логика- интеллект дамуыны жоары дегейі. Баланы интеллектуалды дамуы тменгі сатыдан жоары сатыа туді крсетеді.
Сенсомоторлы кезе бала міріні екі жылын амтиды. Жаа туылан балада тек рефлекстер болады. Бл саты рефлекстер жаттыуы. Рефлекстерді жаттыу нтижесінде алаш дадылар алыптасады. Екінші сатыда бала басын дауыса брады, озалан затты кзімен баылап отырады ойыншыты стауа мтылады. Дадыны негізінде алашы айналымды реакциялар айталанатын рекеттер жатыр.
Екінші айналымды реакциялар шінші сатыда пайда болады. Бала зіні белсенділігіне, зіні рекеттеріні нтижесіндегі згерістерге назар аударады.
Тртінші саты- практикалы интеллектіні бастауы. рекет схемалары, барлыы бірігіп масата жету шін олданылады.
Бесінші сатыда шінші айналымды реакциялар пайда болады. Бала зіні рекеттерін дейілеп згертеді.
Алтыншы сатыда рекет схемаларыны интериоризациясы басталады. Екі жас шамасында рекетті ішкі жоспары алыптасады. Осы жерде сенсомоторлы кезе аяталады, бала жаа репрезентативті интеллект жне наты операциялар кезеіне теді. Операционалды кзараса (елестерге) дейінгі кезеде бала длелге, талдауа абілетсіз.
Интеллектуалды дамуды соы жоары кезеі- формальды операциялар кезеі. Ол пікірлерді болжамдар ретінде арайды; оны ойлауы гипотетикалы- дедуктивті бола бастайды.