XIX асыр тіл білімі 1 страница

 

Тілдерді бір-біріне жаын, зара туыстас болатындыы туралы пікір салыстырмалы-тарихи тіл білімінен, яни XIX асырдан кп брын белгілі болан.

Тркі тілдеріні зара туыстас, бір негізден тараан тіл екендігін тркі нсілді Махмуд ашари XI асырды зінде айындады. Ол тркі тілдерін ыпша, оыз, тркі деп аталатын ш топа бліп зерттеді.

1538 жылы Француз гуманисі Гвилсльм Постеллусты "Тілдер туыстастыы туралы" деген ебегі жарияланады. Автор осы ебегінде тілдерді туысты жаындытарына арай жіктеуді алаш сынады. Бдан кейін 1559 жылы Нидерландия алымы Иозефус Скалигер "Еуропалытар тілдері туралы пікір" деген ебегінде бкіл еуропалы тілдерді туыстытарына карай 2 топа бледі. Тілдер туыстастыы философтар назарын да аударады. Вильгельм Лейбниц тіл ылымдарын лем тілдерін бір-біріне салыстыра зерттеуге ндейді. зі тілдерді арамей, яфет тілдері деп екі топа бледі де, яфет тілін скиф, кельт тілдері деп таы екі топа бледі. Скиф тобына фин, тркі, моол, славян тілдерін, кельт тобына еуропалы тілдерді жатызады.

ХШ асырды соы мен ХІХ асырды бас кезінен бастап алымдар назарын ежелгі нді тілінде жазылан ескерткіштер мен лингвистикалы зерттеулер аудара бастайды. нді тілінде жазылан "Санскрит тіліні грамматикасы" Еуропа тілдеріні салыстырмалы грамматикасын жазуа трткі жне негіз болды. Санскрит тіліні грек, латын жне еуропалы тілдерге састыы р жерде, р алымдар тарапынан жиі айтыла, жазыла бастайды. 1786 жылы аылшын алымы Уильям Джонсты "Азиялы зерттеулер" деген ебегі жарияланады. Онда санскрит тіліні грек, латын тілдеріне те жаын екендігін крсете келіп, бл шеуіні тпкі тркіні бір болуы керек, бл топа герман, кельт, иран тілдерін де осуа болатын сияты. Асылы, осыларды брі зара туыстас болар деген тжырыма келеді. Осыан сас жорамалды 1808 жылы шыан "нділерді тілі жне даналыы" деген ебегінде Ф.Шлегель де айтан. Ол да Джонс сияты санскрит тілі сз тбірлері жаынан ана емес, тіпті грамматикалы рылысы жаынан да грек, латын тілдеріне те сас дегенді айтады, тілдерді бір-біріне салыстыра зерттеуді сынады.

 

 

3.1 Салыстырмалы-тарихи тіл білімі. Еуропалы тіл білімі дамуыны жаа дуірі тілді дамып, згеріп отыратын тарихи
былыс деп танудан, тілдер зара туыстас, тркіндес болады
деп біліп, сол задылытарды ашуа, зерттеуге салыстырмалы-
тарихи дісті олданудан басталады. Тіл туралы ылым
тарихында лкен бетбрыс болан бл жйт XIX асырды
алашы он жылдыында орныа бастайды. рине, жаа дісті
алыптасуы - ежелгі заманнан басталатын лингвистикалы ой-
пікір дамуыны зады, табии нтижесі. ХШ асырды соы
жартысы мен XIX асырды алашы жылдарында тіл ылымыны даму арыны, баыты жаа зерттеу дісіні ажеттігін айын крсетті.

ткен асырды бас кезінде р елде салыстырмалы-тарихи діс негізінде жазылан бірнеше ебек жары крді. 1816 жылы неміс алымы Франц Боппты санскрит тіліндегі етістіктерді жіктелу жйесін грек, латын, парсы, герман тілдеріндегі етістіктерді жіктелу жйесімен салыстыра зерттеген ебегі шыты. Онда аталан тілдерді туыстастыы длелденді. Бопп бл тілдерден жинаан материалдарын иран, славян, балты бойы халытары, армян тілдері фактілерімен толытыра келіп, 1833-1849 жылдар арасында "нді-Еуропа тілдеріні салыстырма грамматикасын" жазды.

алымдарды айтуына араанда, Боппты бл ебегіне нді тіл біліміні сіресе Панини ебегіні сері тиген. Панини сияты Бопп та, негізгі зерттеу объектісі етіп морфологияны алады да, фонетиканы соан туелді жадайда арайды, синтаксис саласы тіпті сз болмайды.

Тіл білімі тарихында Бопп салыстырмалы-тарихи тіл біліміні негізін салушы деп саналады. Ф.Бопп ебектері салыстырмалы-тарихи тіл біліміні дамуына зор ыпалын тигізді.

 

3.2 Франц Бопп (1791-1867)Майнц аласында туан. Гимназияда оып жрген кезінде-а санскрит, парсы, араб, кне еврей тілдерін оып йренген. 1821 жылы Берлин университетіндегі шыыс дебиеті жне жалпы тіл біліміні профессоры, 1829 жылдан академик. Оны е басты ебегі -"Санскрит, зенд, армян, грек, латын, литва, кне славян, гот,неміс тілдеріні салыстырмалы грамматикасы". Бл ебек ш томнан трады: 1833-1852 жылдары бірінші рет, 1856-1861 жылдарда жнделіп екінші рет, 1868-1870 жылдары шінші рет басылды.

Салыстырмалы-тарихи дісті алыптастырушыларды екіншісі - Дания алымы Расмус Раск. Ол зіні 1818 жылы басылып шыан "Исланд тіліні шыу тарихы" атты ебегінде тілдер туыстастыын білдіретін негізгі белгілер не екендігін жан-жаты крсетеді. Ол - тілдерді сздік жаынан бір-біріне састыы тіл туыстастыыны кепілі бола алмайды, бір тілден екінші тілге сз ауыса береді, тіл туыстыыны белгісі - оларды грамматикалы жаынан сас болу, йткені грамматикалы формалар бір тілден екіншісі тілге ауыспайды деген орытынды шыарды. Тілдер туыстастыыны екінші бір кепілі - дыбыстар алмасуындаы задылытар мен негізгі сздік орды састыы дегенді баса айтады. зіні осы тжырымына сйене отырып, Раск кптеген еуропалы тілдер фактілерін бір-біріне салыстыра зерттейді.

 

3.3 Расмус Кристиан Раск (1787-1832) Копенгаген университетінде оыан. 1823 жылдан бастап осы университетті профессоры. Ол 20-шаты тілді білген, испан, италян, француз, кне аылшын, швед, т.б. кптеген тілдерді грамматикасын жазан. Раскті тілдер фактілерін салыстырудан туан е крнекті ебегі «Ежелгі солтстік тілдері жне неміс, исланд тілдеріні шыуы туралы зерттеулер" деп аталады. Бл ебегінде автор гот (герман) тілдеріні латын, грек тілдерімен туыстастыын длелдейді.

Салыстырмалы-тарихи тіл біліміні таы бір крнекті кілі - неміс алымы Якоб Гримм. Бл алымны трт томнан тратын «Неміс грамматикасы» атты ебегіні бірінші кітабы 1819 жылы басылады. Мнда автор неміс тіліні алыптасу, даму жолдарын, оны рамындаы р трлі диалектілерді бір-біріне салыстыру, неміс тілін герман тіліне жататын баса тілдермен атар оя арау арылы айындайды.

Гримм зіні ебектерінде тілді, тілдік элементтерді даму тарихын зерттеуге баса кіл бледі. Ол тарихи салыстыруды баспалдаты, хронологиялы жолын енгізіп алыптастырады. Сйтіп, тілдегі згеріс-былыстарды ай-айсысы да оны бірте-бірте дамуыны табии нтижесі екенін длелдейді.

Гримм тіл тарихыны оам тарихымен байланыстылыын, тілді оам тарихын зерттеуде орасан зор роль атаратынын баса айтты.

Ф.Бопп ебектері сияты Гримм ебектері де салыстырмалы-тарихи тіл білімін зор беделге ие етіп, оны даму баытына елеулі ыпал жасады. Ф.Энгельс Гриммді герман тілі салыстырмалы грамматикасыны негізін салушы деп жоары баалады.

 

3.4 Якоб Гримм (1785-1863) Ганау аласында туан. Кассель аласындаы лицейде, кейін Марбург университетіні за факультетінде оыан. Біра ол филология мен дебиет маманы болды. Ол Геттинген, кейініректе Берлин университтетеріні профессоры болан. Оны е негізгі лингвистикалы ебегі трт томнан тратын "Неміс тілі грамматикасы". Мнда бкіл герман тілдерін бір-біріне тарихи трыда салыстыра зерттейді. Бл ебек салыстырмалы-тарихи тіл біліміні теориялы жаынан да, практикалы жаынан да ілгері дамуына зор серін тигізді.

Салыстырмалы-тарихи тіл біліміні негізін салушыларды жолын станан баса да алымдар болды. Олар салыстырмалы-тарихи діспен нді-еуропа семьясына жататын тілдерді жекелеп те, топтап та зерттей отырып, оларды арасындаы бірлік пен згешеліктерін, бір-біріне жакынды дережелерін айындады

Салыстырмалы-тарихи дісті алыптастырушыларды ерекше назар аударан мселесі - нді-еуропа семьясына жататын тілдерді шыан тркінін, ол тркінні андай сипатта боланын айындау болды. Ол тркін тілді ата тіл-праязык деп атады да, одан тараан тілдер тобын семья деп атады.

Дыбыс тілі жалпы адамзатты былыс боландытан, онда бір-біріне састы болмай оймайды. Оны себептері кп. састы бір тілді екінші біреуіне тигізген серінен, тілдік тлаларды, сіресе сздерді бір тілден екіншісіне ауысуынан болуы ммкін. Мысалы, орыс тілінде олданылатын колпак, алтын, баба, бак, бар, оба деген сздер бірлі-жарым дыбысты згешеліктер мен кптеген тркі, соларды ішінде аза тілінде де кездеседі. Біра соыларда баса маынада жмсалады. Жоарыда айтылан кездейсо састы дейтіндеріміз - осылар. Мндай тіларалы омонимдер оларды туыстастыыны крсеткіші бола алмайды. Сондай-а, аза тіліне орыс тілінен жне орыс тілі арылы баса тілдерден ауысан: база, телефон, радио, демократия, студент, кафедра трізді сздер бар. Блар -азір бір-бірімен ешандай туысты жаындытары жо кптеген тілдерде кездесетін орта сздер. Жоарыда айтылан тілдер арым-атынасы арылы пайда болатын састы, бірлік дейтіндер, міне, осылар. Блар да тілдер туыстастыына кепіл бола алмайды. Тілдер туыстастыыны, тркіндестігіні негізгі кепілі - сз туызушы, сз згертуші формаларды бірлігі, састыы жне негізгі сздік ор мен дыбыс задарындаы жаынды. Сондытан тілдер туыстастыын ай-ындау шін кездейсо састыты алмай, тілдерді фонологиялы, морфологиялы, синтаксистік жйелеріндегі астытарды салыстыран жн. Тілдер туыстастыын тек осылардаы бірлік пен тркіндестік ана аша алады. Біра туыстас тілдер фактілерін салыстыранда оларды бір-бірінен ешандай жаындыы, бірлігі жо фактілерін немесе бір-біріне ешандай згешелігі жо фактілерін салыстыруа болмайды. Мысалы, аза тіліндегі сйлем, тір, нкте деген сздерді - маынасы йыр тілінде жмл, пш, чекит деген сздермен беріледі. Ал енді, аза тіліндегі пай, ат, зиян, ызыл, ызылт, ымыз, а деген сздер башрт тілінде де дл осы аза тіліндегідей дыбысты рылымда айтылады.

Салыстыру шін алынатын материалдар, фактілер тарихи жаынан салыстырып отыран тілдерге орта, о баста бір негізден тараанмен, кейін згерістерге шырап, блектенген болуы керек. Мысалы, аза тілінде: тас, тз, баа, болат, балта, мйіз, табан, жасы, жат деген сздерді, ойрот тілінде: таш, тз, баа, болат, балта, мйіз, табан, жат болып айтылуын немесе аза тілінде осымша д,т дыбыстарынан басталып осылатын: біздер, тілектестік, мендік, атты дегендерді араалпа тілінде;біздер, тілеклестік, менлік, атлы болып, л дыбысымен ауысатындыын алуа болады. Салыстыру арылы бл фактілерді бастапы трін де, ай тілде алай жне неліктен згеріске шыраандыын да табуа болады.

 

3.5 Салыстырмалы-тарихи тіл біліміні кемшілітері: Салыстырмалы-тарихи діс тіл туралы ылымды алыптастырып, дамытуда зор роль атарды, лингвистикалы жаа дуірді басы болды. Біра соан арамастан ылымны кейінгі замандардаы дамуы бл дісті бірсыпыра осал жатарыны да барлыын айындап берді. Біріншіден, е алдымен, салыстырмалы-тарихи дісті олданушылар тілді ткенін зерттеуге, болан-болмааны беймлім, жорамалдан туан ата тіл (праязык) дегенді табуа баса назар аударды. Сйтіп, тілді азіргі кйін, оны жйелік, рылымды сипаттарын айындауа жете мн бермеді. Екіншіден, бл діс тілді лексикасын, семантикасы мен синтаксисін зерттеуде айтарлытай жеміс бере алмады. шіншіден, туыстас тілдерді бір-біріне жаын, сас келмейтін фактілері ескерусіз алды. Аныталып, тпкі тркіні табылды деген тілдік элементтерді кпшілігіні ай тарихи кезеге жататынын жне ай тілде солай боланын тап басып айту ммкін болмады. Тртіншіден, бл діс бірнеше тілдер фактілеріне сйеніп ана орытынды жасады, тілдерді басым кпшілігі, сіресе туыстыы белгісіз тілдер зерттеуден шет алды. Бесіншіден, туыстас тілдер фактілерін салыстыруда ол фактілерді хронологиялы жатарына жете мн берілмеді, кп жадайда зара жаласпайтын, бір-бірінен алша жатан дуірлер фактілері салыстырылды. Алтыншыдан, тілдік фактілерді салыстыранда сол тілдерді иесі болып табылатын ауым тарихына жеткілікті мн берілмеді. Тіл тарихы оам тарихына, материалды мдениет тарихына жеткілікті шамада штастырылмады. Е аырында, салыстырмалы-тарихи діс тіл біліміндегі бірден-бір діс деп есептеліп, оны аты ылым атына (салыстырмалы-тарихи тіл білімі) айналды. Бл ол ктере алмайтын жк еді. Біра салыстырмалы-тарихи тіл білімі мен оны зерттеу дісі - салыстырмалы-тарихи діс тепе-те емес. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі - туыстас тілдерді зерттейтін, туысты жаындытарына арай оларды трлі семьяа, топа жіктейтін, оларды тарихын, тараан айматарын айындайтын ылым. Бл ылым мен ол олданатын дісті проблемалары бір емес. Алдыыны рісі діске араанда лдеайда ке.

Тіл біліміні дамуына байланысты туан жаа талаптара сай келмейтін осындай оулытар зерттеуді жаа амал-тсілдеріне кшуге мжбр етті. Біра бдан салыстырмалы-тарихи діс олданудан біржола шыып алан, ажетсіз тсіл екен деп ойлауа болмайды. Ол - тіл біліміні даму тарихында елеулі роль атаран, орынды пайдалана білсе, лі де берері кп, азір де зерттеуді басты бір тсілі ретінде олданылып жрген діс.

 

3.6 Тіл философиясы. Тіл философиясы тіл білімінен кп брын пайда болан. Тіл ылымы дниеге келген кнінен бастап философиямен тыыз байланыста келеді. Ол туралы алдыы тарауларда айтылды.

Дниеге келу тарихыны кнелігіне арамастан, тіл философиясы осы атауа XIX асырда ана ие болды. XIX асырда Еуропа халытарыны салыстырмалы-тарихи грамматикаларын жазумен атар тіл философиясыны ылым саласы ретінде алыптасуына, дамуына, зіндік объектісіні айындалуына кп кіл блінді. Бл дуірдегі тіл философиясыны ала ойан масаты - тілді табиаты мен мнін, оны оам мірінде алатын орны мен ызметін, ойлаумен, адамдарды рухани мірімен байланысын айындау болды. Бл мселемен сол дуірді крнекті ойшылдары - Гердер, Шлегель, Гумбольдт, Шлейхер, Штейнталь, Вундт сияты алымдар айналысты. Бларды ішінде з дуірі шін де, кейінгі заман шін де е беделдісі Вильгельм Гумбольдт /1767-1835/ болды. Тіл ылымы тарихында оны салыстырмалы-тарихи тіл біліміні философиялы негізін алаушы деп санайды. Гумбольдт салыстырмалы-тарихи дісті тіл зерттеу дісі болып алыптасуында лкен роль атарды. Осы дісті принциптері, мселелері шеберінен тысары да кптеген проблемаларды ктеріп, теориялы тжырымдар жасады. Тілді табиаты, мні, рылымы, тіл мен мдениет, тіл мен материалды дние, тіл мен ойлау, тіл мен оам, тіл тарихы, тіл біліміні салалары, т.б. Гумбольдт зерттеген проблемалар атарына жатады. Оны бл салалардаы тжырымдары толы та, айын баяндайтын е-бектері - "Адамзат тілі рылысыны р алуандыы туралы" /1827/, "Ява аралыындаы Кави тілі туралы" /1836/ деп аталатын туындылары.

Гумбольдт бірінші болып, тілді ішкі рылымын, оны халытарды рухани мірімен, ой-санасымен, мдениетімен, тарихымен байланыс дрежесін жан-жаты талдады, зіндік лингвистикалы, философиялы бірттас сындарлы жйе рды.

Гумбольдт тіл біліміні зіндік философиялы оры – тіл философиясы. Тіл философиясыны негізгі принциптері - тілді адамдар рекеті деп тану, оны халыты лтты санасы де есептеу. Гумбольдты ойынша, тіл - рекет, ол рухты жемісі, рухты рекеті. Тіл здіксіз даму стінде, даму - тілді мір сруіні формасы. Тіл - ойлау рекетіні шыармашылы синтезі, біра сонымен бірге ол - актив форма, ойлау рекетіні ралы. Тіл мен ойлауды бірлігі - ажырамас бірлік. "Халы тілі – оны рухы, халы рухы - оны тілі". Тіл жеке адамдарды сйлеуі арылы крінеді, біра ол - жеке адамны табысы емес, халыты табысы, жалпыхалыты туынды. Гумбольдт тілдерді типологиялы белгілеріне арай жіктеу мселесімен де айналысты.

Сонымен, XIX асырды алашы жартысы - компаративистиканы /лат. салыстыру/ з алдына дербес ылым болып алыптасып, зіні зерттеу тсілі мен дістемесін жетілдірген, объектісін айындай тскен кезе болды. Бл кезеде тіл ылымыны жалпы тілдік мселесі ретінде тіл философиясы, жеке тілдер жніндегі тарауы, салыстырмалы грамматика салалары алыптасып, дами тсті. Тілдік материалдар жинау, тіл білімін теориялы жатан дамыту да ызу жріп жатты. Брінен де грі кеірек етек алан мселе - нді-еуропа тілдерін бір-біріне салыстыра зерттеу, оларды шыан тркін, ата тілді айындау болды. Тілді, тілдік элементтерді тарихи трыдан зерттеу ана ылыми деп жарияланды.

 

3.7 Типологиялы зерттеу. Салыстырмалы-тарихи зерттеу - зара туыстас, тркіндес тілдер семьясын жеке-жеке зерттегені болмаса, р семьяа жататын тілдерді бір-бірінесалыстыра жинатап арау, сйтіп, дние жзіндегі тілдерді барлыына немесе кпшілігіне орта типтік сипаттарды ашу ісінде дрменсіз болды. Ал жалпы тіл білімі тек тілдер туыстастыын айындауды ана кздемейді, ол дниежзіндегі тілдерді жалпы адамзатты сипаттарын, типтес белгілерін ашып, тіл атаулыны барлыын да амти алатын типологиялы классификация жасауды да ажет етеді. Осы масатты іске асыру шін салыстырмалы-тарихи зерттеумен замандас салыстыруды екінші трі, типологиялы салыстыру дниеге келді. Тіл білімінде зерттеуді бл трі салыстырмалы діс, типологиялы діс, кейде типологиялы тіл білімі деп те аталады.

Типологиялы зерттеуді кеірек етек алып, зерттеуді бір дісі ретінде алыптасуы XIX асырды бас кезі боланымен, ХІ-ХІІ асырларда басталан кп тілді салыстырмалы сздіктер жасау, рационалды грамматикалар жасау, - осы дісті алашы нтижелері. Екеуінде де тіл фактілерін салыстыру боланымен, типологиялы зерттеу - салыстырмалы-тарихи зерттеуден згеше. Бларды объектісінде де, кздейтін тпкі масатында да згешелік кездеседі. Типологиялы зерттеуде туыстас тілдер ана емес, бір-бірімен ешандай туысты жа ындыы жо тілдер фактілері де салыстырылады. Екіншіден, салыстырмалы-тарихи дістегідей тілдік жйедегі жеке элементтер емес, жйе рылымы салыстырылады. шіншіден, мнда тілдік тлаларды материалды туыстыын ашу кзделмейді, саластырылып отыран тілдерді орта белгілерін, типтік сипаттарын айындау, сйтіп тілдерді типологиялы белгілеріне арай жіктеу кзделеді. Типологиялы зерттеуді ала оятын масаты - барлы тілдерге немесе тілдерді кпшілігіне орта мбебап, типтік белгілерді ашу. Бл зерттеуді типологиялы деп аталуы да осыдан.

ылымда типологиялы зерттеуді сипаттама зерттеуді жаласы, соны екінші басышы деген пікір бар. Бл орынды да, йткені типологиялы салыстыру шін, алдымен, дние жзіндегі тілдерді райсысыны рылымды сипаттары жеке-жеке зерттелген болуы керек. Типология сол айындалан рылымды сипаттарды зара салыстыра арау арылы тілдерде болатын орта асиеттерді, типологиялы белгілерді айындайды.

Типологиялы зерттеу - мні, функциясы жаынан тілдерді барлыына немесе кпшілігіне орта, жалпылы сипаты бар объектілер салыстырылады. Мндай объект тілді фонология саласында да, семантикалы, грамматикалы салаларында да болады. Типология тілдерді осы аталан жйелердегі жалпылы мні бар объектілерді бір-біріне салыстыра арау арылы оларды арасындаы састытар мен згешеліктерді ашады. Мысалы, фонология саласында дыбыстарды дауысты, дауыссыз, шыл, ызы болып блінуі, болмаса морфемаларды лексикалы, грамматикалы болып блінуі, т.с.с. тілдерді барлыына немесе басым кпшілігіне тн типтік белгілер. Типологиялы зерттеуде осылар сияты мбебап тлалар салыстырылады.

Типологиялы дісті тіл білімінде олданыла бастаанына біраз уаыт боланымен, ол туралы р елді крнекті тіл алымдарыны кпшілігі пікір айтандарымен, бл меселе кні бгінге дейін бір ізді шешімін тапан жо.

Дние жзіндегі тілдерді типологиялы белгілерін айындап, тілдерді сол белгілеріне арай жіктеуді алаш сынан неміс романтиктеріні ксемі Фридрих Шлегель. Ол 1809 жылы жары крген «Тіл жне нділерді даналыы» дейтін ебегінде сз тласын трлендіретін осымшаларды бар-жотыына, сздерді тлалы былыса тсудегі сипатына арай тілдерді флективті, агглютинативті деп екі топа бледі. Мнда крсетілген типологиялы шаын белгілер дние жзіндегі тілдерді амти алмайды. Осыны байаан Шлегельді туысы Август Шлегель 1818 жылы шыан "Провансаль тілі туралы" атты зерттеуінде алдыы екеуі стіне аморфты тіл дегенді осады. Аморф - формасыз деген маынаны білдіреді. Біра формасыз тіл болмайды, тек оны кріну жолдары р тілде р баса болады. Сондытан бл жіктеу де толы емес. Аайынды Шлегельдерді біраз кемшіліктерін ашып, типологиялы зерттеуді едуір дамыта тскен алым - В.Гумбольдт. Ол тілдерді типологиялы белгілеріне арай жіктеуге екі трлі белгіні негіз етуді сынады: оны бірі - тілдік тлалар арым-атынасы, екіншісі - сйлем рау тсілдері. Осы белгілерге сйене отырып, Гумбольдт дние жзіндегі тілдерді трт топа блді, жоарыда аталан ш белгіні стіне инкорпорациялы тіл дегенді осып, оан Америка индеецтері мен палеоазиат тілдерін жатызады.

Крсетілген типологиялы белгілер, сол белгілер негізінде тілдерді жіктеу приициптері кейінгі замандардаы А.Шлейхер, Э.Сепир, И.Мещанинов, Т.Милевский, т.б. алымдар зерттеулерінде толыа, жетіле тсті.