XIX асыр тіл білімі 2 страница

азір типологиялы белгілерді негізгілері ретінде сз рылымын, сздерді тлалы трленісін, сз туызатын, сз трлендіретін формаларды, синтаксистік атынастарды алады. Сз рылымы морфологияны негізгі объектілеріні бірі боландытан, ылымда типологиялы жіктеу - морфологиялы деп те аталады. Морфологиялы белгілерге ерекше мн берілетін себебі ол тілдік са жйелер ішіндегі е тратысы, екіншіден, морфологиялы тип тілдерде онша кп емес жне оан тн тлалар айын да траты, сондытан оларды жйелеу оай. Осы аталан белгілерге арай тілдерді тбір тіл, жаламалы /агглютинативті/, опармалы /флективті/, поли-синтетикалы тілдер деп блу - азіргі заман тіл білімінде кп тараан принцип.

Типологиялы діс тек тілдерді жіктеуге ана олданылмайды, сонымен бірге, салыстырмалы сздіктер жасауда да, шет тілді оытуда да ке олданылады.

XIX асыр тіл біліміндегі аымдар. Тіл білімі зіні бгінгі ктерілген сатысына ішкі айшылытарсыз, талас-тартыссыз бірден жеткен жо. Оны даму тарихында р трлі аымдар, пікір таластары болып отырды жне азір де бар. Ондай аымдарды тууына трткі болан себептерді бірі - тілді зіндік табиаты мен мнін ашу мселесі. Кейбір алымдар тілді оамды мнін дрыс тсініп, оны оамды былыстар атарына жатызса, енді бір топ зерттеушілер тілді табиат былысы деп тсініп, оны зерттейтін ылымды табиаттану ылымдары тобына осты, тілді таза психикалы былыс деп санап, тіл білімін психология ылымына туелді етпекші боландар да болды. Осындай кзарастаылар ткен асырды екінші жартысынан бастап з алдарына лингвистикалы мектептер болып алыптасты. Оларды атарына натуралистік, психологиялы, жас грамматикалы деп аталатын лингвистикалы мектептер жатады.

Натуралистік немесе биологиялык кзарас. Натурализм латынны натура (жаратылыс) деген сзінен шыан. Натурализм жеке аым ретінде кркем дебиетте, нерде, ылымда XIX асырды екінші- жартысында Дарвин іліміні серінен пайда болды.

ылымда натуралистер деп аталатындар - оамды былыстарды зерттеуде жаратылыс задарын басшылыа алып, мселені соан негіздеп шешуге мтылушылар.

Тіл біліміндегі натурализм крнекті неміс алымы, Россия ылым академиясыны корреспондент-мшесі Август Шлейхер /1821-1869/ есімімен байланысты. А.Шлейхер - салыстырмалы-тарихи тіл біліміне тіл философиясын алыптастырушыларды, тіл фактілерін салыстыруда дыбыс былыстарыны задылытарын атал сатауды талап етушілерді, нді-еуропалы ата тілді мсіндеушілерді, тілдерді типологиялык састыы мен генеологиялы бірліктерін жан-жаты талдаушыларды е крнектілеріні бірі.Ол славян, балты, неміс тілдеріні салыстырмалы грамматикаларын жазудаы зерттеулері арылы тіл білімін теориялы жаынан дамытты, оны баыт-бадарына едуір ыпал жасады. Салыстырмалы-тарихи дісті жетілдіре, оны объектісін айындай тсумен бірге А.Шлейхер XIX асырда туан тіл философиясыны да крнекті кілі болды. Кптеген пайдалы істермен атар ол тіл біліміне бірсыпыра концепциялар да енгізді. Оны сондай теріс кзарастарыны бірі - тіл білімінде натуралистік кзарасты алыптастырды.

Оны натуралистік кзарасы "Лингвистикалы салыстырмалы зерттеу","Неміс тілі", “Дарвин теориясы жне тіл білімі" дейтін ебектерінен толы крінеді.

Бл ебектерінде А.Шлейхер тілді табии организм, тіл де табии организмдер сияты басалара туелсіз, з бетінше мір среді, туады, седі, артаяды, жаратылыс заына баынады, сондытан тілді зерттегенде, жаратылыс задарын басшылыа алу керек, тіл білімі жаратылыстану ылымдары тобына жатады, соны бір саласы дейді. Тіл табиаты жніндегі бл тжырым, рине, ате. йткені тіл оамды былыстар атарына жатады да, оны зерттейтін тіл білімі оамды алымдар тобына осылады.

Философиялы екінші тжырымы - тілді мніне байланысты. Оны пікірінше, тілді негізгі функциясы - ойды алыптастырып, жарыа шыару. Тіл дегеніміз - дыбысты ойлау дейді. Тілді ойды алыптастыратын рал екені даусыз, біра ол тілді негізгі жне бірден-бір ызметі емес, оны негізгі ызметі - коммуникативтік. Бл жнінде ол ештеме айтпайды.

А.Шлейхер ктерген таы бірмселе - тілдегі болатын згеріс-былыстара, тіл тарихына байланысты. Ол тілдегі згеріс адам еркіне туелсіз, зіндік заы бойынша іске асады, сондытан ол биологиялы организмдер тобына жатуы керек, йткені биологиялы организмдер де басалара туелсіз з заы бойынша згереді, сйтіп, екеуі де згеруді бірана заына баынатындытан, екеуіндегі згерісті сипаты да бірдей, яни тілдегі згеріс, оамдаы згерістер сияты, тілді дамуымен тарихын крсетпейді, биологиялы организмдегі сияты тек су, артаю ана болады дейді. Тілдік згерістерді А.Шлейхер тариха дейінгі, тарихтан кейінгі деп екі жікке бледі де, тілді тариха дейінгі згерісі оны дамуы, тарихи болады да, тарих басталаннан кейінгі згерісі оны дамуы емес, тек суі ана дейді.

А.Шлейхер тілдерді типологиялы белгілеріне арай жіктеу мселесімен де айналысан. Ол дние жзіндегі тілдерді тбір тіл, жаламалы тіл, опармалы тіл деп ш трге бледі. Шлейхерді пікірінше, тілдер типіні бл ш трі, оны дамуыны ш трлі басышы: е жоары сатыда опармалы тіл, е тменгі сатыда тбір тіл тр, бл ш трлі сатыны шеуі де тіл дамуыны тариха дейінгі дуіріні жемісі дейді. Бл пікірлер, рине, ате.

А.Шлейхер нді-еуропа тілдері тараан ата тілді мсіндеу мселесімен де айналысты. Оны бл саладаы теориялы тжырымы ылым тарихында "Тілді тегі" /родословное древо/ деп аталады. Бл теория бойынша баста бір тіл болан да, содан келе-келе р трлі тілдер блінген. Тіл зерттеушілер арасында бл теорияны олдаушылар да, арсылар да бар.

А.Шлейхер тіл білімі мен филология арасындаы арым-атынасты да сз етті. Оны пікірінше, тіл ылымы жаратылыстану ылымдары рамына енетіндіктен, ол тарихи ылым емес, ал филология - тарихи ылым. йткені филология жазбалар тілін зерттейді. Жазбалар тілі дейтініміз - тарих, онда халыты рухани міріні тарихы бар. Сондытан филология тек тілді ана емес, халыты рухани міріні тарихын зерттейді.

А.Шлейхерді тіл табиатына, мніне, тарихына байланысты айтан пікірлеріні ате баытта боланына арамастан, оны концепцияларында ойлы, тартымды жйелілік бар. Сол себепті кпшілік назарын аударды, олдаушылар да, арсылар да мол болды. Шлейхерді талантты жазылан фонетикалы, грамматикалы ебектері де мол. ылымда А.Шлейхер ебектерімен компаративистиканы I дуірі аяталды деп есептейді.

Психологиялы кзарас. Натуралистерге арсы крес стінде дниеге келген баыт-психологиялы аым деп аталады. Тіл біліміндегі психологизм XIX асырды орта кездерінен бастап алыптаса бастады. XIX асырды екінші жартысындаы крнекті тіл ылымдарыны кбі осы баытты жатады. Тіл психологиясыны объектісі - адамдарды сйлеу рекетінде болатын психикалы рдістер. Тіл психологиясын алыптастырушыларды е бастылары атарына Берлин университетіні профессоры Гейман Штейнтальды /1823-1899/ жатызуа болады. Кейініректе Штейнтальды кзарасын Харьков университетіні профессоры Александр Потебня /1835-1891/, неміс алымдары Вильгельм Макс Вундт /1832-1920/, Герман, Пауль, таы басалар олдады. Тілдік былыстарды психологиялы трыдан сз ету - XIX асырдаы лингвистерді кпшілігінде болды жне бл баыт тілдік философия ретінде р трлі кзарастаы алымдарды, мектептерді басын біріктірді.

Лингвистикалы психологизм з ішінде айшылытары, алалытары жо, бірттас кзарас емес. Бларды басын біріктіретін, орта концепция бар: Ол - тіл мселелерін шешуде психологиялы аидаларды басшылыа алу. Тіл психологиялы баылауды объектісі тіл біліміндегі логикалы кзарастарды сынау, тілдік категориялар мен логикалы категориялар арасында айшылытар кп, сондытан тіл мселелерін зерттеуде логика заына сйенуге болмайды деу. Психологиялы баыттаылар з ішінен индивидуалистік психологизм, леуметтік психологизм деп аталатын екі баыта жіктеледі.

Индивидуалистік психологизмны е крнекті кілі Герман Пауль. Блар тіл біліміндегі натуралистік жне логикалы баыттара арсы кресе отырып, тілдік былыстарды барлыын жеке адамдарды сйлеу жне психикалы ерекшеліктеріне, оларды ой-санасындаы згеріс-былыстарына туелді етеді. Жалпы халы тілі, бірттас лт тілі деген - жалан сз. Тіл жеке индивидумдікі. Сондытан тіл біліміні міндеті - индивидумны тілін зерттеу. Индивидумны тілін, психикалы былысын зерттеу арылы ттас халыты, лтты рухани міріні задылыын ашуа болады деп арайды.

Индивидуалистік психологизм тілді оамды мнін жоа шыарады. Тіл білімін оамды ылымдар тобынан бліп алып, оны дербестігін жояды, оны психологияа туелді, соны бір саласы деп санайды.

Ал леуметтік психологизм кілдері индивидуалистерді "аиат бар нрсе - индивидумдар тілі ана" дейтін аидаларына арсы, олар тіл леуметтік, оны туызушы да, олданушы да жалпы халы, оам дегенді айтады.

леуметтік психологизм теориясын негіздеуші, оны е крнекті кілі Г.Штейнталь. Оны тіл мселелерін психологияны за-ережелеріне негіздеп шешетін концепциялары грамматика, логика, психология жне бларды принциптері мен зара арым-атынастары" (1855), "Психология мен тіл біліміне кіріспе" (1881), “Тілді шыуы" (1851) деп аталатын т.б. ебектерінде баяндалан.

Барлы психологистер сияты блар да тілді психологиялы баылауды объектісі деп санайды. Индивидуалды психология халыты психологияа негіз болады. Халыты психология - халы рухы жніндегі ілім. Халы рухы - адамдарды рухани рекетіні айнар кзі. Халы рухы, е алдымен, тілінен, одан кейін дет-рпынан, дстрінен, жалпы рекетінен крінеді. Осыларды брі, соны ішінде тіл де, халы рухыны жемісі, халыты психологияны крінісі.

Психологизм кілдері сйлеу психологиясы, оны сйлеу рекетімен байланысы, сйлеу рекетіні іске асу жолдары деген мселелерге ерекше мн береді. Психологизм кп жадайда лингвистикалы талдау орнына психологиялы талдауды олданады, сйтіп, тіл білімін зіні негізгі функциясынан айырады. Психологизм - тілдік категорияларды барлыы да тек тілдік материалдар арылы крінетін, соны жамылан психологиялы категориялар деп санайды.

Тіл біліміндегі психологиялы баыт стіміздегі асырды 50-ыншы жылдарынан бастап психологиялы лингвистика /психолингвистика/ деген атпен тіл біліміні дербес саласы ретінде алыптасты. Ол - психология мен тіл біліміні аралыында, екеуіні тйісуінен туан жаа баыт. Бл баыт алаш Америка тіл білімінде алыптасты да, кп замай баса елдерге тарады.

азірде психолингвистика - сйлеу рекеттеріні задылытарын зерттейтін ылым деп саналады. Мны сйлеу рекеттеріні теориясы туралы алым деп те атайды. Кейбір зерттеулерде психолингвистиканы негізі - апарат теориясы дегенді де айтады. Олай дейтіні психолингвистика сйлеу рекетінде болатын хабар беру, хабарды абыддау рдістеріні алай іске асатындыын зерттейді. Бл - оны негізгі объектісі. Психолингвистика - з объектісін, міндеті мен масатын жан-жаты жне дл айындай оймаан жас ылым.

Жас грамматикалы баыт. Жас грамматикалы баыт (младограмматизм) XIX асырды 70-жылдарынан бастап алыптасты. Алаш Германияда туанымен, кп замай оан тілектес, пікірлестер р елден табылып, те тез ркен жайды. Францияда М.Бреаль, Швейцарияда Ф. де Соссюр, Америкада Уитни, Италияда Г.И. Асколи, Россияда Ф.Ф. Фортунатов бастаан Мскеу лингвистикалы мектебі мен Бодуэн де Куртенэ бастаан азан лингвистикалы мектептері болды.

Бл аым кілдері салыстырмалы-тарихи тіл біліміні здеріне дейінгі кілдерін "блар - жорамала толы апыры шеберханада нді-еуропалы ата тілді мсіндеушілер" деп кекетіп, тіл алымдарын сол "сасы шеберхананы" тастап, жаа жол табуа шаыран болатын. Оларды осы ызбалытарына, албырттытарына арап, неміс лингвисі Ф.Царнке оларды "жас грамматистер" деп ажуалаан еді. Осы ажуа ат бірте-бірте лингвистикалы мектепті аты болып алыптасты.

Жас грамматистік кзарасты алыптастырушылар Бругман, Остгоф, Дельбрюк, Пауль, т.б. Лейпциг университетіні тіл алымдары боландытан, кейін ол Лейпциг лингвистикалы мектебі деп те аталды.

Жас грамматистер мектебі з зерттеулеріне екі трлі принципті негіз етті. Оны бірі - тарихи принцип те, екіншісі - психологизм принципі. Осы себептен де жас грамматикалы баытты кейде психологиялы салыстырмалы-тарихи тіл білімі деп те атайды.

Бларды баыт-принциптерін баяндайтын ебектер кп. Оларды ішіндегі е негізгілері деп Г.Остгоф пен К.Бругманны "нді-Еуропа тілдеріні морфологиялы зерттеулері" (1878) дейтін кітапа жазан алы сзін, Г.Паульді "Тіл тарихыны принциптері" (1880) жне К.Бругман мен Б.Дельбрюкті "нді-Еуропа тілдері салыстырма грамматикасыны негізі" (1886-1900) атты кітаптарын атауа болады.

Жас грамматикалы баытты тууына тіл білімі дамуыны ішкі факторлары себепші болды. XIX асырды 60-ыншы жылдарынан бастап компаративистік тіл біліміні жайы анааттандырысыз, баыты блдыр, тоырауа шырады деген пікірлер туып, сол тоыраушылытан таратын жаа баыт іздеу басталды. Жас грамматикалы баыт осылайша туып, кп замай-а лемдік тіл ылымындаы ылыми аым болып алыптасты.

рісіні кедігі, тілдік зерттеу ебектеріні молдыы, ылым дамуына тигізген сері жаынан ХІХ асыр мен XX асырды алашы жартысындаы лингвистикалы аымдарды ешайсысы да жас грамматикалы мектепке те келе алмайды. Бл мектеп белсенді, беделді ылыми аым ретінде елу жылдан астам уаыт мір срді.

детте, жас грамматистер дуірін салыстырмалы-тарихи тіл білімі дамуыны екінші кезеі деп есептейді. йткені блар здеріне дейін олданылып келген салыстырмалы-тарихи дісті тбірмен згертуді кздеген жо, оны кейбір ескірген, пайдасыз деген амал-тсілдеріні орнына зерттеуді жаа дістерін енгізуді масат етті.

Жас грамматистер тіл ылымыны дамуына елеулі лес осты. Олар салыстырмалы-тарихи тіл біліміні здеріне дейін орын алып келген кптеген кемшіліктерін дрыс ашып, компаративистиканы жаа, жоары сатыа ктерді. Туыстас тілдер семьялары жнінде кптеген нды салыстырмалы-тарихи зерттеулер берді. Натуралистік аымны тілді табии организм дейтін, тіл білімін жаратылыстану ылымдары тобына осатын жне тіл тарихын екі кезеге блетін кзарастарыны терістігін жете шкереледі. Туыстас тілдерді дыбысты састытарын айындауды жолдарын, амал-тсілдерін натылап, жетілдіріп, нді-Еуропа тілдеріндегі фонетикалы задылытарды тілдік фактілер арылы талдап крсетті. нді-Еуропа тілдерінен орасан кп натылы тілдік материалдар жинады. Бл материалдар тіл біліміні практикалы саласыны дамуына мрынды болуымен атар кейінгі дуірлерде тіл білімін теориялы жаынан жетілдіре тсуге, тіл білімінде брын болмаан немесе тым елеусіз болып келген диалектология, лингвистикалы география, эксперименталды фонетика сияты жаа салаларды туып, алыптасуына да кп септігін тигізді.

нді-Еуропа тілдеріні материалдары негізінде трлі салыстырма сздіктер, салыстырма грамматикалар жазылды. Туыстас тілдер фактілерін бір-біріне диахронды жолмен салыстыру дісі зіні е жоары сатысына ктерілді. Осыларды брі жас грамматикалы кезе - салыстырмалы-тарихи тіл білімі дамуыны е глденген заманы болды деуге ммкіндік берді.

Жас грамматикалы баытта жетістіктермен атар кптеген кемшіліктер де болды. Оларды топтап жинатаса тмендегідей болма:

1) жас грамматистерді тілді табиаты жніндегі философиялы концепциялары дрыс болмады. Олар тілді туызатын да, дамытатын да жеке адамдар дегенге сйеніп, тіл біліміні теориялы негізі индивидумдар психологиясы, лингвистиканы міндеті - индивидумдар тілін зерттеу деді;

2) фактіге сйену дегенді желеу етіп, ылыми абстракция-
ны мнін ескермеді, натылы фактілермен длелдеуге бол-
майтын дыбыс тіліні шыуы, оны алашы дуірдегі сипаты
сияты мселелерді тіл біліміні объектісі емес деп жариялады;

3) тілді рамды блшектерін бір-біріне байланыссыз жеке-жеке талдаушылыа бой рды. Бл - тілді элементтері бір-бірімен тыыз баяланыста тратын бірттас жйе деп тануа кедергі болды.;

4) лингвистикалы талдау - сйлеу тілі фактілеріне сйену керек деген аиданы берік стап, жазба тіл дстріне жеткілікті мн берілмеді;

5) барлы назар туыстас тілдер фактілерін зара салыстыра зерттеуге аударылды да, туыстас емес тілдерді бір-біріне тигізетін серіне, тілдік контакт мселесіне жеткілікті кіл аударылмады;

6) тілді зіндік ішкі даму заына, фонетикалы за мен аналогияа шешуші мн беріп, тілдік былыстара экстралингвистикалы жайттарды тигізетін серлерін ескерусіз алдырады;

7) зерттеу істерінде бір ана диахронды, индуктивтік діс-
терге сйенді де, синхронды, дедуктивтік дістерге жнді мн
бермеді, ондай зерттеулерді ылыми емес деп санады.

Жас грамматикалы баытты осындай олылытары XIX асырды соы он жылынан бастап айын байалды. Оларды концепциясына наразы пікірлер, жааша баыт-бадар іздеушілер р жерде, р елде бой крсете бастады. Тіл білімі жас грамматикалы концепциялара арсы кресу, зерттеуді жаа жолын іздеу стіне ХХ асырды есігін ашты.

Мскеу лингвистикалы мектебі. Мскеу лингвистикалы мектебін XIX асырды 70-80 жылдарында Мскеу университетіні алымдары алыптастырды. Оны басаран сол кездегі орыс тіл біліміні крнекті алымдарыны бірі - академик Филипп Федорович Фортунатов (1848-1914). Ол Германияда, Францияда, Англияда болып, жас грамматикалы баыттаы крнекті алымдарды лекциясын тыдаан, зі де осы баытты уаттаан, компаративистиканы Россиядаы крнекті кілі болан, нді-Еуропа тілдеріні фонетикасын, морфологиясын зерттеп, бл саладан біраз ебектер берген.

Бл мектеп рамында орыс тілі біліміні крнекті кілдері академик Алексей Александрович Шахматов (1864-1920), Александр Матвеевич Пешковский (1878-1933) , т.б. болды.

Мскеу лингвистикалы мектебі, негізінде Лейпциг жас грамматистеріні Россиядаы олдаушылары болды. Блар да индивидуалды психологизмді здеріні дістемелік негізгі принципі деп санады. Лейпциг мектебі сияты блар да тілді фонетикалы заын з зерттеулерінде рдайым есепке алып отыруа ерекше мн берді. Бларды концепциялары, кп жадайда, психологизм принципіне негізделді.

Мскеу лингвистикалы мектебі лингвистикалы баыт ретінде стіміздегі асырды отызыншы жылдарына дейін, Н.Я.Маррды "Тіл туралы жаа ілім" деп аталатын мектебі стемдік алана дейін мір срді.

азан лингвистикалы мектебі. Бл азан аласындаы университетте XIX асырды ая кезінде алыптасты. Оан дем беруші - поляк-орыс тіл алымы, азан университетіні профессоры Иван Александрович Бодуэн де Куртенэ (1845-1929). Ол жалпы тілдік теориялы мселелермен кбірек айналысан.

Бодуэн де Куртенэ жас грамматикалы баытпен тыыз байланыста болды, кп жадайда оларды концепциясын жатады. Соларды ізімен бл да индивидуалды психологизмді олдады, аиат бар тіл - индивидумдар тілі, бірттас лтты тілі деген тек иялда ана болатын жалан нрсе, сондытан зерттеуді негізгі объектісі индивидумдар тілі, индивидумдар психологиясы дейді. Солай дей тра ол, екінші жаынан, тілде даралыпен бірге жалпылы та болады, бл екеуі бірлікте. Индивидумдаы бар нрсе, екінші жаынан, жалпынікі, жалпы адамды болып табылады. Олай болатыны барлы индивидумдар психикасы біркелкі болады. Бл біркелкілік - жалпылыты, леуметтікті негізі дегенді айтады. Сйтіп, Бодуэн де Куртенэні психологизмі индивидуалды ана емес, леуметтік те психологизм болып шыады. Бл - бкіл азан лингвистикалы мектебіне тн тжырым. Бларды ктерген таы бір мселесі - тілді статикалы жне динамикалы кйі деген мселе. Жас грамматизм ізімен блар да тілді динамикалы кйін, яни тарихын зерттеуді бірінші орына оя отырып, екінші жаынан, тілді статикалы кйін, яни жйесін зерттеуге де кіл аударды. Тілді белгілі бір дуірдегі кйін, жйесін айындауда статикалы діс - таптырмайтын рал дегенді айтты. Мектепті, оны ксемі Бодуэн де Куртенэні бл пікірі зінен кейінгі де Соссюрді статикалы жне динамикалы лингвистикасы дегендерімен ндес келеді.

азан лингвистикалы мектебі, сіресе Бодуэн фонема мселесіне ерекше назар аударды. Оны бл саладаы ебегі кейініректе Прага структуралистеріні фонема жніндегі зерттеулеріне кшті серін тигізді.

азан лингвистикалы мектебі рамында Н.В.Крушевский, В.А.Богородицкий сияты крнекті тіл алымдары да болды. Кейінгі кезде бл мектепті баытын олдап, оны ілгері дамыта тскен алымдар - Л.В.Щерба мен Е.Д.Поливанов.

 

XX асыр тіл білімі

Лингвистикалы мектептер. азіргі заман тіл білімі жас грамматистерге арсы кресте туып алыптасты. XIX асырды соы он жылы мен XX асырды бас кезінен бастап Батыс Еуропа тіл білімінде жас грамматистік баыт атты сына алынды, зерттеуді жаа дісі, брыныдан згеше амал-тсілдері іздестіріледі. р елде, р жерде жас грамматизмге арсы лингвистикалы мектептер пайда болды. Оларды атарына "Сздер мен заттар", "Эстетизм", ''Социологизм" деп аталатын мектептерді жатызуа болады. Жас грамматизм баытын сынауда бларды кілдері бірауызды боландыымен, тілді зіндік сипатын, мнін айындауа келгенде р-айсысыны зіндік кзарастары, стаан жолдары болды. Енді соан келейік.