XIX асыр тіл білімі 3 страница

Сздер мен заттар. Бл - тіл білімі тарихында жас грам-
матикалы баыттан біржола жне зілді-кесілді бас тарту ра-
нын тыш ктерген мектеп. Оны кілдері 1909 жылдан
бастап Рудольф Мерингерді (1859-1931) басаруымен шыа
бастаан (Австрияда) "Сздер мен заттар" деп аталатын журнал
тірегінде топтасандытан, соны атымен аталан (Журнал
XX асырды 40 жылдарына дейін шыып трды). Бл
мектепті е крнекті кілі - роман тілдері мен жалпы тіл
біліміні маманы Австрия тіл алымы Гюго Шухардт (1842-
1927).

Г. Шухардт тек роман тілдерін ана емес, баса да кптеген тілдерді зерттеген, жан-жаты, тере білімді адам болан. Ол тіл білімінде бірталай ты да иын мселелерді ктеріп, з кзарасын білдіріп отыран. Бл мектепті кілдері зат пен оны атауы арасындаы арым-атынаса ерекше мн береді. Г.Шухардт "Заттар мен сздер" деген ебегінде: сз затты білдіреді, зат - алашы, ол ешнрсеге туелсіз, зі шін мір среді, ал сз зата араанда соы, кейінгі, ол - зата туелді, оны мірі зата байланысты, зат жо болса, оан ойылатын атау да жо, тілдегі р сзді зіндік тарихы бар, оны тек лингвистикалы талдау "арылы ана емес, заттар тарихы арылы да зерттеуге болады, заттар тарихы мен сздер тарихы арасында толы параллелизм де, сондай-а крделі жне нзік арым-атынастар да бар, тіл біліміні міндеті - соны ашу дейді.

Осы талаптара орай бл аым алымдары (Т.Шухардт, Р.Мерингер, В.Мейер-Любке, т.б.) сздер тарихын сол сздер атау болан заттар тарихына байланыстыра отырып, ыптылыпен, кп жадайда те шебер зерттелген. рине, сздер тарихын сол сз атау болан заттар тарихына байланыстыра арауды тарихи лексикологияа берері кп, біра тіл білімі шін р сз атау болан заттар тарихын зерттеу - рдайым ажет бола бермейді. Олай істеу, кп жадайда, тіл алымдарын негізгі объектіден бліп, тіл білімі шін ажеті жо нрселермен айналыстырады.

Бл мектеп кілдері сіресе Г.Шухардт типтік элементтер (сздер) маыналарыны згеруіне, дамуына ерекше мн береді. Бларды семантиканы мні жніндегі пікірлері бл мселені кейінгі дуірде дамуына елеулі серін тигізді.

Г.Шухардт тілдерді туысты жаындытарына арай жіктеуді длдігіне, ата тіл болды дегенге кмн келтіреді, генеалогиялы классификациялау орнына тілдерді географиялы ыайына арай арауды сынады. Географиялы жадайына, оныс ыайыны згерісіне арай бір тіл екінші бір тілге ауысып отырады дегенді айтады. Осыдан келеді де тілді дамуы, ондаы болатын згеріс-былыс тілдерді араласуынан, тоысуынан болып жатады. Дние жзіндегі тілдерді барлыы да зара туыстас, біра оларды туыстастыы бір тркіннен, ата тілден тараандытан емес, араласып, тоысандытан дейді. Бл, рине, бір жаты кеткендік.

Біраз мселеде бл мектеп кілдері индивидуалистік психологизм аымындаылармен пікірлес боды. Шухардтты пікірінше, тіл - жеке сйлеушіні (индивидумны) жемісі. Индивидумны трмыс жадайы, мінез-лы, мдениеті, жасы тілге серін тигізеді, сйтіп, индивидуалды стиль алыптасады. Сздер тарихы - сол сздерді олданушы индивидумдар тарихы дейді.

Г.Шухардт зіні "Фонетикалы за туралы" деген мааласында жас грамматистерді тілде "блжымайтын фонетикалы за бар дейтін негізгі принципіне арсы шыады: "блжымайтын фонетикалы за" деген жо, кездейсо фонетикалы згерістер бола береді.

Г.Шухардты лингвистикалы мрасы бір тектес те, брі бірдей баалы да емес. Оны ебектеріні е нды жатарыны бірі - алым дамуына бгет болатындарды брін де ешбір жалтасыз батыл сынай отыра, здіксіз жаалы, басаша ты баыт іздеуінде, алымдарды соан ндеуінде. Г.Шухардт ебектері з дуіріндегі лингвистикалы ой-пікір дережесін жан-жаты крсете алады. Ол з ебектері арылы тіл біліміні жас грамматистер доктринасы шеберінде ала алмайтынын, тіл зерттеу ісінде жаа, ты баыт-бадарды ажеттілігін длелдеді, Г.Шухардт бастап ктерген кптеген мселелер лингвистика дамуыны кейінгі дуірлерінде крделі де мнді мселелерге айналды. Сондайларды бірі ретінде осы мектеп ктеріп алыптастыран тілдерді бір-біріне тигізетін серін, тілдер тоысуы, ареалды лингвистика, тілдерді географиялы ыайларына арай жіктеу мселелері.

Кптеген нды пікірлермен атар бл аымны айшылытары да болды. Бларда айтарлытай траты, зіндік жйелі принцип болмаан. Сондытан тек шартты трде ана болмаса, "Сздер мен заттар" баытындаыларды алыптасан лингвистикалы мектеп еді деу иын.

 

4.1 Эстетизм. XX асырды бас кезінде Батыс Еуропада жас грамматизм баытына арсы баытта пайда болан лингвистикалы мектепті таы бір трі - эстетизм немесе эстетикалы лингвистика. Оны алыптастырушы - неміс алымы, роман тіліні маманы, рі дебиетші, Мюнхен университетіні профессоры Карл Фосслер (1872-1949).

Эстетизм мектебіні негізгі принциптері К.Фосслерді "Тіл -біліміндегі позитивизм мен идеализм" (1904), «Тіл - шыармашылы жне даму» (1906) деген ебектерінде баяндалан.

Мектепті эстетизм деп аталу себебі - оны тілдері тілді эстетикалы тла, эстетикалы крсеткіш дейді де, оны зерттейтін тіл ылымы - эстетиканы бір саласы, эстетика -оны негізі, айнар блаы. Тіл жніндегі зерттеу эстетикадан басталып, эстетикамен аяталады деп санайды.

Кейде бл мектеп неофилология немесе идеалистік неофилология деп те аталады.

К.Фосслерды зерттеулеріні кпшілігі дебиеттану ылымына жатады. Солармен бірге тіл мселелеріне арналан "Лингвистикадаы позитивизм мен идеализм" деп аталатын ебегінде Фосслер позитивистер деп жас грамматистерді атайды да, идеалистер тобына зін жне зіні жолын уушыларды жатызады. Бл ебекті е тйінді мні - жас грамматикалы баытты позитивизмін атал сынай отырып, тілді эстетикалы туынды, тіл білімін эстетикалы ылым деп жариялау. К.Фосслер зіні эстетикалы концепциясын негіздеуде идеалистік философия мен з дуіріні ататы тіл алымдары В.Гумбольдт пен Г.Штейнталь ебектеріне сйенген.

В.Гумбольдтты ізімен К.Фосслер де тіл рухты крінісі, тілге байланысты мселені андайы болса да тіл рухы арылы айындалады, тіл - рухты процесс. Тілді даму заын рухтан бліп алуа болмайды, айта соны рекеті ретінде зерттеу керек дейді.

В.Гумбольдтты ізімен К.Фосслер де тілді шыармашылы
туынды, тіл – шыармашылы дейді. Бл - оны бкіл концепциясыны негізі. Тілді шыармашылыеп санаандытан, К.Фосслер индивидумдарды сйлеу рекетіне ерекше мн береді. Ол
рухани шыармашылыты барлыы да эстетикалы былыс.
Шыармашылы боландытан тіл де эстетикалы арауына жатады.
Ал объектісі эстетикалы былыстар атарына жатандытан,
тіл біліміні эстетикалы болмаса дісі жо деп есептейді.
Олар тілді экспрессивтік ызметін зерттеуге баса назар аударады, тілді тарихи-мдени туыды деп санайды.

Эстетистер тіл білімін эстетикаа стилистика арылы жатызады. Олар: тіл - индивидуалды рухани шыармашылы... Сйлеуді барлы трі де индивидуалды рухани рекет. Ал ол рекетті, яни ивдивидумны стилін, стилистика зерттейді дейді де, осыдан барып, тілді индивидум жасайтын, индивидумны тілін (стилін) стилистика зерттейтін боландытан, тіл біліміні бастамасы, негізі - стилистика. Стилистика - эстетиканы бір саласы. Олай болса, тіл білімі эстетиканы блінбейтін бір блшегі деген орытынды жасайды.

Бл мектепті эстетизмі индивидуализммен штасады. Сондытан бларды кейде эстетикалы индивидуализм деп те атайды. Эстетистер де тілді оамды мнін ескермейді. Оны жеке адамны рухани табысы деп арайды, тгелдей индивидуалды руха туелді, баынышты етеді. анша индивидум болса, сонша стиль (тіл) бар. Сйлеуді, хабарлауды рбір ралы (яни тілдік элементтер) бастапыда индивидуалды, стилистикалы болады. Жалпыхалыты, диалектілік тілдер деген мірде жо. Тілді жалпылы мніні зі де индивидуалды тілді жай жиынтыы деп арайды.

Ал тіл индивидумны табысы болса, ол алайша атынас ралы бола алады деген сраа эстетизм мектебіні басшысы К. Фосслер: «Егер адамдар тіл арылы зара атынас жасай алатын болса, ол тілдік заны, тілдік материалдарды немесе тілдік рылымны жалпылыынан емес, тілдік дарындылыты, абілеттілікті жалпылыынан, ортатыынан болады. Тілді пайда болуы, мір сруі, дамуы – брі де осы сйлеу дарындылыыны жалпылыына, барлы адама бірдейлігіне байланысты, соны арасында р трлі тілде сйлейтін адамдар белгілі бір уаыттан кейін бірін-бірі тсіне алады»,- деп жазады.

Эстетистерді айтуынша, тілдік категориялара негіз болатын интуиция /сезу/, тек интуиция ана ол категорияларды мнін танып білуге ммкіндік береді. Тіл біліміні міндеті - зерттеу ісіне интуитивтік тану дісін алай олдануды айындау.

Эстетизм кілдері жас грамматизм баытын да, логизм, психологизм баытын да сына алады. Логика тіл табиатына тн емес, логика мен тіл білімі біріге алмайды дейді.

Эстетистер жас грамматистерді позитивистер деп айыптаанда, олара оятын басты бір кінсі - сендер тілдік элементтер арасындаы себептестік атынасты ескермей, тек тілдік фактілерді кбейтуге, оларды бір-біріне байланыссыз, блек-блек сипаттауа уестенесіндер. Тіл білімі шін маыздысы - фактілерді р есепке алу, оны сипаттап беру ана емес, оларды арасындаы себептестік атынасты айындау дейді.

былыстар арасындаы себептестік атынастарды айындауды шешуші мні барлыы даусыз, біра фактілерді есепке алу, оны талдау, соан сйену ажеттігін де ескермеуге болмайды.

Лингвистикалы мектеп деп аталанымен, эстетистерді принциптерін жатаушылар аз болды.

 

4.2 Неолингвизм (гр. нео - жаа жне лингвистика атауларыны бірігуінен туан). Неолингвизм де жас грамматизм баытына арсы XX асырды бас кезінде алыптасан лингвистикалы мектеп. Неолингвистика деген атауды бл мектеп кілдері здерін жас грамматизм баытынан мейлінше блек лингвист етіп крсету шін олданан. Бл мектеп Италияда алыптасты. Оны негізін салушылар Маттео Джулио Бартоли (1873-1946), Джулиано Боифанте, (1904), В.Пизан (1899 ) т. б..

Неолингвистер жас грамматистерді сынаан, з принциптерін баяндаан кптеген ебектер жазды. Сондай ебектерді бірі - 1925 жылы М.Д.Бартоли жазан "Неолингвистиканы осымша очеркі" атты кітап. Онда лингвистикалы жаа мектепті істері мен принциптері ысаша баяндалады. Неолингвизм бір-біріне йлесе оймайтын р трлі кзарастаы алымдарды - В.Гумбольдтты, Г.Шухардтты, К.Фосслерді, кейбір мселеде Г.Паульді принциптеріне сйенеді. Сондытан бл мектеп кейде эклектикалы неолингвизм деп те аталады.

Неолингвизм кілдері В.Гумбольдт пен К.Фосслер сияты тілді рухани рекет, кркем туынды, эстетикалы крсеткіштерді жиынтыы дейді. Г.Шухардт сияты блар да тілдер тоысуына ерекше мн береді. Е.Пауль сияты блар да индивидумны сйлеу рекетін зерттеуге ерекше кіл бледі. Эстетистермен бірге неолингвистер де жас грамматистерді позитивистер, фактіге табынушылар деп айыптайды. здерін тілді барлы мселелерімен де шылданатын наыз тіл алымдарымыз деп жариялайды. Екіншіден, блар жас грамматистер концепцияларыны негізі саналатын "блжымайтын фонетикалы за" доктринасын ылыми емес, мірде шашау шыпайтын, блжымайтын за деген жо деп есептейді.

Неолингвизмні тілдерді географиялы орнына шешуші мн беретіндіктеріне арап кейде оны ареалды лингвистика деп те айтады. Ареалды линвистика немесе лингвистикалы география - тілдік былыстарды тараан аймаын, шекарасын зерттейтін ылым.

Неолингвизм кілдеріні бір табысы - лингвистикалы география іліміні принциптерін айындап, жетілдіріп, оны тіл біліміне ендіріп таратты. Жас грамматистер тілді бір ана диахронды трыда зерттесе, неолингвистер оны синхронды трыда да зерттейді.

Жас грамматистер тіл біліміні міндеті сйлеу тілі фактілерін зерттеу дегендерімен, іс жзінде жазба тіл фактілерін кбірек зерттеді. Неолингвистер сйлеу тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді зерттеуге ерекше мн берді. Неолингвизмні е басты кемшіліктері - тілді жйелік, рылымды сипатына жеткілікті мн бермей, экстралингвистикалы мселелерге кпкіл бліп, тіл міріндегі индивидумдар ролін асыра баалаулары болды.

 

4.3 Социологиялы мектеп. Бл мектеп тілді оамды сипатын, леуметтік мні барлыын мойындаудан туан. Тілде леуметтік сипатты барлыын, айта ркендеу дуірі мен ХШ-ХІХ асырларды бірсыпыра ойшылдары да баса айтан. Дегенмен, бл мселе XIX асырды екінші жартысына дейін жйелі зерттелмеді.

Тіл оаммен байланысты, тіл - оамды былыс дегендерді тезис ретінде алынып, тіл біліміні крделі бір проблемасы ретінде арнайы сз болуы ткен асырды екінші жартысынан басталады. Социологиялы зерттеу тіл біліміндегі натуралистік, индивидуалды кзарастара арсы баытта туып алыптасты.

XIX асырды ая кезі мен XX асырды бас кезінде тілді леуметтік сырын ашумен кбірек шылданандар француз алымдары болды. Осы себептен тіл білімі тарихында тіл зерттеудегі социологиялы баытты отаны Франция деп санап, оны Франция социологиялы мектебі деп атады. Ал социологиялы лингвистика деген термин 1952 жылдан бері арай олданылып жр.

Социологиялы баытты Франциядаы крнекті кілдері - Поль Лафарг (1842-1911), Ф.де Соссюр (1857-1913), А.Мейе (1866-1936), Ж.Вандриес (1875-1960), Э.Бенвенист (1902).

Мектепті социологиялы деп аталан себебі бл баыттаылар индивидуалистік, натуралистік баыттаылара арама-арсы тіл - оамды, леуметтік былыс, ол тек адам оамы бар жерде ана мір сре алады. Тілді дниеге келтірген де, оны ілгері дамытатын да оамдасан адамдар. Тіл леуметтік былыс боландытан, ол баса леуметтік былыстармен байланыста аралу керек деп санайды.

Социологиялы мектеп ктерген жне шешкен проблемаларды байау шін, оны кейбір айраткерлеріне те ыса болса да тоталып тейік.

 

4.4 Поль Лафарг. Ол зіні 1894 жылы шыан «Революцияа дейінгі жне одан кейінгі француз тілі» деп аталатын ебегінде оам мшелеріні леуметтік, тапты жіктеріні тілге, сіресе оны лексикасына андай сер ететіндігі тере де жан-жаты зерттелген. Француз тіліні ХYІІ-ХYШ асырлардаы даму сипаттарын, жеке сздер маынасында болан былыстарды зерттей отырып, Лафарг ымны, деби тіл нормасыны кп жадайда оамды атынастара туелді болатындыын длелдейді. Ол - тілді зіні леуметтік ортасынан бліп алуа болмайды деп есептейді.

Фердинанд де Соссюр швейцар тіл алымы, Париж, кейін Женева университеттеріні профессоры. Жоары білімді Лейпциг университетінен алан. Ф. де Соссюрді, детте, тіл біліміндегі социологиялы мектепті негізін салушы деп санайды. Біра оны ылыми мраларын бір ана аым, бір ана мектеп, я кзарас шеберінде арауа болмайды. Оны теориялы рісі те ке, жан-жаты. Ол зіні ебектері арылы тіл ылымыны дамуыны жаа дуірін ашан, азіргі заман тіл білімі дамуыны е басты проблемаларын айындап, оан баыт-бадар сілтеген, жан-жаты ойланылан бірттас жйелі лингвистикалы концепция жасаан адам. алымны кптеген теориялы тжырымдары бірсыпыра елдердегі лингвистикалы ой-пікірлер дамуына кні бгінге дейін кшті серін тигізуде.

Ф. Де Соссюрді тіл біліміне осан лесін, ктерген проблемалары мен зіндік концепцияларын танытатын ебегі «Жалпы лингвистикалы курс» деген кітабы. Бл ебек Ф. де Соссюр айтыс боланнан кейін 1916 жылы басылып шыты.

Кітап кп замай-а Еуропа халытарыны бірнеше тіліне, 1933 жылы орыс тіліне аударылып, тіл білімінде лкен озалыс, ызу айтыс туызды. Мнда ктерілген жеке проблемалар жніндегі пікір таластары кні бгінге дейін саябырлаан жо.

1973 жылы профессор А.А.Холодовичті редакциясы мен Ф.де Соссюр ебектері "Труды по языкознанию" деген атпен 2 рет орыс тілінде жарияланды.

Ф. де Соссюрді атын бкіл дние жзіне жайан, лингвистика лемінде оны даа блеген бл ебегі бірнеше тарауа блінетін кіріспеден жне бес блімнен ралан. Оны 1-блімі "Жалпы принциптер'', 2-блімі "Синхронды лингвистика", 3-блімі "Диахронды лингвистика", 4-блімі «Географиялы лингвистика", 5-блімі "Ритроспективтік лингвистика мселелері" деп аталады. р блім з ішінен бірнеше тараулара блінеді.

Ф. де Соссюр алашы кезде салыстырмалы-тарихи тіл білімін олдаушы, соны принциптерін дамытушы болса, кейін, сіресе Женева университетінде тілді жалпы теориясына арналан курстан лекциялар оыан 1906-1912 жылдар арасында ол баытынан ол зген.

Ф. де Соссюр ктерген жне з кзарасын баяндаан проблемалар кп, соларды бастыларына тмендегілерді жатызуа болады.

Лингвистиканы объектісі. Даму дрежесіне, мір сру формасына арамастан тілдерді ай-айсысыны да сйлеу процесіндегі кріністері тіл біліміне объект бола алады дейді. Тіл біліміні міндеті - табалар жйесі болып есептелетін тілді "зі мен зін жне зі шін зерттеу", оны ішкі рылымын, жйесін айындау дегенді айтады. Ф. де Соссюрді "тілді зі мен зін жне зі шін зерттеу” деген тжырымы кейінгі замандаы кейбір алымдарды бір жаты кетуіне, тілді айналадаы дниеден біржола бліп алып, тек "зі мен зін ана зерттеумен" уестенулеріне себепші болды.

Ф. де Соссюр тілді зерттегенде оны элементтері арасында болатын айшылытар да, састытар да естен шыпау ерек, бл екі былысты тілдік механизмді айындауда мні ерекше дл, зерттеу ісінде бтіннен блшекке арай жргізілетін дедуктивтік дісті олдануды сынады.

"Тіл білімі, - дейді Ф. де Соссюр, - тілді табалар жйесі ретінде зерттейтіндіктен, ол - семиотикалы ілім, оам мірінде олданылатын табаларды зерттейтін леуметтік психологияны бір саласы болма". Бл саладаа Ф.де Соссюр осан жаалы - лингвистиканы тілді табалы жйесін, ішкі рылымын, грамматикалы жйесін зерттейтін ілім деп жариялауында.

Тіл - оамды былыс. Тілді оамды сипаты, леуметтік мні туралы Ф.де Соссюрге дейін де талай айтылан, біра Ф. де Соссюр оны жааша, зінше тсіндіреді. Ол тілді оамды былыс екенін мойындап ана оймайды, оны зіні бкіл концепциясына негіз, зек етеді, барлыын содан таратады. Тілді зіндік сипатын сз еткенде Ф.де Соссюр: ызметі жаынан аланда тіл коммуникативтік те, экспрессивтік те ызмет атарады, бл екеуні е маыздысы - алашысы, тілді леуметтік сыры да осында деп санайды. Тілді сырты дниемен, оаммен байланысын зерттейтін дербес ылым болу керек, ол - сырты лингвистика деп аталуы керек дейді.

• Тіл - табалар жйесі. Тілде табалы сипатты барлыы ежелгі грек философтарынан бері арай айтылып келген. Біра тілді табалар жйесі деп анытау, тілдік табаларды сипатын талдап ашу Ф.де Соссюрден басталады. Ф.де Соссюр тілдік элементтерді материалды жне идеялы жаы болады, бларды біріншісін табалаушы, екіншісін табаланушы дейді де, осы екеуіні бірлігі таба деп аталады дегенді айтады.

Ф. де Соссюр "Тіл - идеяны білдіретін табалар жйесі" дейді, оны мірде олданылатын баса р алуан табалармен атар оюа, жазумен, мылаулара арналан ліппемен, символикалы дет-рыптарымен, дептілік, сыпайгершілік формалармен, скери сигналдармен, таы басалармен салыстыруа болады.

Таба зі білдіретін идеямен емін-еркін жне шартты атынаста болады. Емін-еркін болатын себебі табаланушы табалаушыны мнін ашып бере алмайды дейді.

Ф. де Соссюр ктерген тртінші проблема "Тіл жне сйлеу мселесі". Ол тіл мен сйлеу бір-бірімен байланысты, біра бір-бірінен згешеліктері бар, екі блек дние. Сйлеу - тілді олдануды нтижесі, ол - индивидуалды, ал тіл - оам мшелеріні бріне бірдей дрежеде міндетті, зара байланысты табаларды жйесі. Тіл - леуметтік сипата ие дейді.

Тіл мен сйлеуді бір-бірінен бліп арауды ылыми мні зор, біра бл екеуін бір-біріне арсы оюа болмайды. Сол сияты, сйлеудегіні брі таза индивидуалды деу де асырып айтанды. рбір сйлеуші индивидум оамды тілдегі бар материалдарды ана пайдаланады. Мндаы даралы сол материалдарды іріктеп, ерекшелеп алудан, лайыты жерге орналастырудан крінеді.

Ф. де Соссюр арастыран таы бір проблема - ішкі лингвистика мен сырты лингвистика. Ф.де Соссюр сырткы лингвистика тілді оам тарихы мдениет тарихы, саясат, дебиет, географиялы мекен-жай, диалектілік жіктермен т.б. байланыста арап зерттейді, яни тілді оны мір сруіне ажетті сырты жадайлармен байланыста арайды. Сырты лингвистика тіл жйесіні, ішкі механизмін тсіндіре алмайды, оан атынасы жо. Ал ішкі лингвистика тілді рылымын, жйесін, яни тілді зіне ана те ішкі мселелерін, зіндік ішкі задылытарын зерттейді дейді.

Тілді зіндік рылымына те ішкі мселелермен атар оан кшті серін, ыпалын тигізетін сырты былыстарды да болатыны даусыз. Тіл білімі шін тілді зіндік рылымын, ішкі жйесін зерттеу андай ажет болса, тілге серін, ыпалын тигізетін сырты жйттерді зерттеу, білу де сондай ажет. йткені тілді ішкі рылымындаы кптеген былыстарды кейде одан сырты, яни экстралингвистикалы жйттерді серінен болып жататындыы талассыз.