XIX асыр тіл білімі 5 страница

Дескриптивистер р абатты зіне тн е кіші элементтері болады: фонологиялы абата фонема, морфологиялы абата морфема тн т.б. Фонема фонологияны, морфема морфологияны объектісі, фонологиядан фонемаларды атынасын зерттейтін фонотактика, морфологиядан морфемалар атынасын зерттейтін морфотактика дейтін пндер блінеді, ал фонология мен морфологияа бірдей тн пн морфонология болу керек, мны міндеті - морфемаларды фонемалар арылы кріну жолдарын, ондаы задылыты зерттеу дейді.

Америка структуралистері глоссематиктер ізімен тілдік элементтерді конкретті маыналары мен дыбысты рамдары тіл рылымына жатпайды, сондытан олар тіл біліміне объект бола алмайды дейді. Бл - ате тжырым, тіл дыбыстарыны тіл алымдарын ызытыратын бір ана жаы бар, ол - дыбыстарды фонемалы асиеті, бл - тіл дыбыстарыны е негізгі, бірден-бір зіндік сипаты, грамматика мен лексиканы да назарын аударатын жаы - оларды бір-біріне байланыссыз алынан маыналары мен акустикалы жатары емес, форма мен форманы, сз бен сзді атынасы, дифференциациялы мндері дейді. Сйтіп, бларды шін тіл ылымыны е зекті мселелері фонология мен морфология. Біра фонеманы оны дыбысты материясынан бліп алып, оан арсы ояды. Фонема - лингвистиктерді интеллектуалды шыармашылыы, структуралды нкте ана дейді. Бларды идеализмі де осында. Дескриптивистер семантика мен фонетиканы тіл біліміні рамынан шыарып, алдыыны логика мен психология, соыны физика мен физиология ылымдарыны объектісі етуді сынады. Бл - ате тжырым.

Шынында, оамды мірдегі болсын, табиаттаы болсын рбір былыс бір-бірімен р трлі байланыста, шартты атынаста трады. Сондытан тілді жйелік, рылымды сипаттарын зерттеу орынды, рі оны біліміне берері де кп. Біра кейбір алымдар, сіресе Копенгаген структуралы мектебі мен Америкадаы дескриптивтік лингвистика кілдері тілдік жйе, жйе элементтеріні байланысы дегендерге шектен тыс мн береді. Олар жйе элементтеріні здерін, оларды маыналы жатарын ескермей, оларды зерттеуді ажетсіз санап, тілдік материалдардан, маынадан бліп алынан лдеандай таза байланыс, таза арым-атынас дегенді дріптейді. Сйтіп, бірінші орына тілдік элементтерді атынасын, байланысын ояды: Ал, дрысында, жалпы материя сияты тілдік материалдар да алашы, бастапы, ал оларды бір-бірімен атынасыны соы, екінші екені дау туызбайтын мселе.

Сонымен, айындаландардан шыатын орытынды: XIX асыр тіл біліміндегі р трлі аымдарды, кзарастарды басын біріктірген, бріне орта нрсе - з зерттеулерінде салыстырмалы-тарихи діске сйенуі соны басшылыа алуы, бкіл тіл білімін сол дісті атымен салыстырмалы-тарихи тіл білімі деп атауы болса, структурализмні р трлі тарматарыны басын біріктіретін бріне орта нрсе - здеріні зерттеулерінде структуралы дісті олданып, бкіл тіл білімін сол дісті атымен структуралы тіл білімі деп атаулары.

Зерттеу дістеріні ай-айсысы болса да мгілік емес, ылымны дамуына байланысты згеріп, кнесін жаасы ауыстырып отырады, біра ылым ала берді. Сондытан дісті атын ылымны атына айналдыру дрыс болмайды.

Жаа структуралды баытты тууымен одан брын альптасан жне олданылып келген лингвистикалы дістер, тсілдер, мектептер жойылып кеткен жо, жойылмайды да. Оларды барлыы да структуралы баытпен атарласа дамып келеді Сондай-а, ткен асырды екінші жартысы мен XX асырды бас кезінде дниеге келген социологиялы, психологиялы, логакалы, ареалды баыттар да з мндерін жойызуы былай трсын. айта жаа жадайа жаа талапа сйкестеле дамып отыр. йткені бларды ай-айсылары болса да тіл білімі шін маызды мселелер.

 

4.5 Этнографиялы лингвистика. Лингвистика тарихында тіл мселелерін сол тілді олданушы ауымны мдени мірімен, салт-сана, дет-рыппен байланыстыра зерттеушілік те болды. Бл жніндегі алашы пікір ХVІІІ асырды соа жартысында мір срген неміс жазушысы жне дебиетшісі Иоганн Бердерді /1744-1803/ поэзияа байланысты зерттеулерінде, одан кейінгі кезде Вильгельм Гумбольдт ебектерінде кездеседі. Біра тіл мселелерін мдениет, дет-рып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше кіл блу, оны тіл біліміні крделі проблемасы ретінде арау XX асырды 20-30 жылдарында беле алды. азіргі тіл білімінде осы негізде туып алыптасан екі баыт бар: оны бірі - Америкада, екіншісі - Германияда.

Бларды екеуі де этнолингвистика деген шартты атаумен аталады. Оны Америкада алыптастырушылар - Эдуард Сепир /1884-1939/ мен Бенджамин Уорф (1897-1941). Америкалы этнолингвистика мектебіні теориялы негізі Э.Сепирді «Тіл» (1921), "Лингвистиканы жайы" (1929), Б.Уорфты "Тіл, ойлау жне шынды" (1956) деп аталатын жинаа енген маалаларында баяндалан.

Э.Сепир ктерген мселелері тек этнолингвистикалы шеберде ана алып оймайды, ол индеецтерді бірнеше тайпаларыны тілдерін зерттеген, жиырмасыншы жылдарды аяына дейін тілді рылымы жніндегі мселелерімен де шылданан, тілдерді типологиялы жіктелуі, р трлі леуметтік былыстармен байланысты мселелер де Сепир ебектеріні зекті салалары.

Германия этнолингвистикалы мектебіні (кейде неогумбольдтты этнолингвистика деп те атайды) рамына азіргі неміс тіл алымдарыны кпшілігі енеді. Мектепті алыптастыруда Лео Вайсгербер крнекті роль атаран. Бл мектепті стаан жолы, теориялы негізі Л.Вайсгерберді 1950 жылы шыан "Неміс тіліні кйі туралы" деп аталатын трт томды ебегінде баяндалан.

Бл екі мектепті бір-бірімен жаын, орта жаы - екеуіні де тіл мселелерін мдениетпен, халыты рухани мірімен байланыстыра арайтыны, екеуі де зерттеулерінде В.Гумбольдтты дниені тану, білу рдісінде тілді атаратын ролі жніндегі ілімін басшылыа алады, соны райсысы з трысынан дамытуа тырысады. Америка мектебі, Германия мектебі болсын біраз мселеде эстетизм, неолингвизм аымдарымен, Г.Шумахер, К.Фосслер пікірлерімен ндеседі.

Дегенмен, екі мектепті туызан себептер, оларды алыптасу негіздері екі баса: АШ-таа мектеп индеецтер тайпаларыны тілін, мдениетін жне этнографиясын, Германия мектебі неміс мдениетіні лтты сипатын, белгілерін зерттеу негізінде туып алыптасан. Екіншіден, Америка мектебі негізгі мселе етіп тіл мен мдениетті, ал Германия мектебі тіл мен халыты алады. Бларды В.Гумбольдт мраларына атысы да ркелкі. Германия мектебі оны лдеайда ке, жан-жаты пайдаланады, ал АШ мектебінде ондай ріс жо. р мектепті зіндік ерекшеліктері натылы .тілдік фактілерді зерттеу ісінде айтыландардан грі де молая тседі.

АШ этнографистері тіл білімі мен этнографияны антропологияны жеке тараулары деп санайды. Оларды пікірінше, антропология - мдениет мселесімен де, тіл мселесімен де айналысатын рісі ке, кп салалы ылым.

Екі мектеп те В.Гумбольдтты тілді "аралы дние", ол - адамды сырты дниемен байланыстырушы, тіл - халы рухыны сырты крінісі, халыты ой дниетану дрежесіні крсеткіші, халы тілі - оны рухы, халы рухы - оны тілі, бл екеуі тепе-те, тіл рухты заы бойынша дамиды дейтін концепцияларын басшылыа ала отырып, оны жаа мысалдармен толытырып дамытады. Л.Вайсгербер тілді дниетанудаы леуметтік сипатына, шыармашылы кшіне ерекше мн беріп, оны дниені айта жасауды ралы десе, Э.Сепир тіл - леуметтік шындыты тсіндіруді ралы, адамдар, белгілі млшерде, з тіліні ыпалында болады, тіл мінез-лы нормасына да сер етеді, халыты мдени дрежесін оны тілін зерттемей трып тсіну ммкін емес, тіл - леуметтік шындыты тсіндіруді жетекші ралы дейді.

Сйтіп, екі мектеп те тіл функциясын, оны оам дамуындаы атаратын ролін шектен тыс асыра сз етеді. Тілге оны жаратылысына тн емес ызметтерді телиді. Адамдарды ой-санасы дниеге кзарасы, зін оршаан объективтік мірді тану, мінез-лы нормалары – брі де тілге туелді, осыларды брін тіл басарады, баыт сілтейді, тіпті адамдарды здері де з тілдеріні ыпалында болады, тіл – мдениетті де, тарихты да жасаушы, айта туызушы, тіл - объективтік мірге туелсіз, тек рух заына ана баынатын з бетінше блек жатан бір блек дние, ой дниесі, адамдарды сырты леммен штастыратын, осы екеуіні арасындаы аралы дние дейді. Мндай пікірлер, сіресе Америка лингвисі Уорф ебектерінде ашы айтылады.

Тілді оам мірінде, оны даму тарихында елеулі роль аткаратыны, оам тарихын, оны рухани мірін тарихын зерттеуде елеулі септігін тигізетіні белгілі. Сонымен бірге, тілді оамды ой-пікірді алыптасып, дамуында да бейтарап алмайтындыы айын. Біра соны ешайсысында да тіл билеушілік, басарушылы, баыт сілтеушілік, жол крсетушілік ызмет атармайды. Ой-сананы алыптасуына, жарыа шыуына тілді крсетер ызметі аз емес, біра бдан ойлауды, сананы тіл туызады, басарады деген орытынды шыпайды. Тілді объективтік мірді танып, білудегі ызметі де осындай. «Тіл адам санасы мен объективтік шынды арасындаы бірыай атынас тізбегіне ене отыра, зі сол санадан, объективтік шындытан туан туынды болып табылады».

Этнолингвистикалы мектептерді ерекше кіл блген таы бір мселесі - тілді грамматикалы рылысындаы згешеліктер. Бл мселеде де этнолингвистер, белгілі млшерде, В.Гумбольдт пікірін басшылыа алады. Ал В.Гумбольдт дние жзінде алуан трлі тілдерді болуын, халытарды р трлі тілдерде сйлеу себебін рухтан іздейді. Ол: тіл - халы рухыны сырты крінісі, соан туелді, тіл дегеніміз сол тілді олданушы халыты рухы, р баса, тілдерді згешелігі оларды дыбысты абытарыны немесе табаларыны згешеліктерінде ана емес, дниеге кзарастарыны згешелігінде деген болатын.

Осы ізбен Вайсгербер р тілді дниеге зіндік кзарасы болады десе, Уорф р тілді зіндік метафизикасы болады дейді. Осы пікірлерге орай бл мектептер тілдерді рылымды згешеліктеріне де олара тн емес функциялар жктейді. Грамматика - халы идеясын, мінез-лы нормасын, аыл, ой, парасатын жасаушы; тілдер рылымдарыны р трлі болуы - халыты ойлау формасыны р трлілігіні белгісі, т.б. дегендерді айтады. Америка лингвисі Уорф тілдерді грамматикалы рылыстарындаы згешеліктерді халытарды ойлау формаларындаы, дниеге кзарасындаы, дниетану абілеттеріндегі згешелік деп ашы айтады. Ол Америкадаы хопи деп аталатын индеецтер тайпасыны тілін шартты трде зі САЕ (орта еуропалы стандарт) деп атаан еуропалы тілдермен (аылшын, француз, неміс тілдері) салыстыра зерттейді де, еуропалы тілдерде кездесетін кейбір ымдарды, грамматикалы категорияларды хопи тілінде кездесетініне немесе баса тсілдермен берілетініне арап хопи тіліні "дниеге кзарасы", "метафизикасы", "тілдік ойлауы" еуропалы тілдерден басаша, тмен, икемсіз деген шовинистік, нсілдік сипатта тжырым жасайды.

Дамуды жоары сатысындаы халытар мен трлі тарихи себептерден кенжелеп дамыан халытарды оршаан лемге кзарасы, оны зіндік заы туралы тсінігі біркелкі болмайтьны табии нрсе. Біра ол белгілі бір халытарды жаратылысыны ерекшелігінен, діреттілігінен, ал екінші бір халыты кері тартпалыынан, жаратылысыны тмендігінен, жамандыынан болатын жайт емес, оларды брі де ер халыты экономикалы трмыс жадайларына, р трлі объективтік себептерге байланысты. Тілдер рылымындаы згешеліктерге де дл осы трыдан араан мал.

Тіл мен мдениетті арым-атынасын зерттеу, сз жо, алым шін ажетті. Этнолингвистер бл салада кптеген баалы материалдар жинады жне мселені актуалдыын длелдеді. Біра бл мектеп, сіресе оны Америкалы тармаы, тіл табиатына тн емес идеяны уаыздады. Оларды пікірінше:

- оамны рухани жатары - діні, ыы, кркем нері, ылымы, трмыс-салтты халы психологиясына туелді, оларды барлыын халы психологиясы белгілейді, сондытан олар халы психологиясыны керсеткіші болады;

- тіл оам міріні барлы саласында шешуші, билеуші, нсаушы ызметін атарады, оам мшелеріні ойын, дниеге кзарасын, мінез-лын алыптастырады;

- р халыты згермейтін зіндік мдени лгісі (моделі), траты тілдік лгісі болатындытан, тілдерді р трлі болуы оларды ойлау дрежесіні р трлілігін білдіреді деп тсіндірді

Сонымен, тіл білімі зіні дербес ылым ретінде дамуыны бір асырдан аз-а асатын тарихы ішінде бірнеше дадарыстарды, тартыс-талас, сілкіністерді басынан ткізді. Біра соларды ешайсысы да оны ала басан адамын тотата алмады. Ондаы талас-тартыстар, пікір шайастары, белгілі млшерде болса да, ылым жолында кездескен бгеттерді жоюа жрдемдесті. Зерттеу дістеріні айындала, натылана тсуіне, ылыми проблемаларыны кееюіне жадай жасады.

азіргі заман тіл білімі - дамуды биік шыына ктеріліп келе жатан ке салалы, кп тарматы ілім. Оны рамында р трлі лингвистикалы бааттар, мектептер, зерттеуді р трлі діс-тсілдері бар. Оны сипатын, бгінгі кйін басаларынан бліп алынан жеке бір мектеп, я зерттеуді жеке бір діс-тсілі крсете, білдіре алмайды, оан рісі жетпейді. Сол баыттарды, мектептерді, діс-тсілдерді бірлікте алып араан жадайда ана тіл біліміні азіргі кйін, сипатын толы тсінуге болады.

 

Кеестік тіл білімі

Кеес кіметі орнауыны алашы жылдарында тіл білімі алдына ойан е басты міндеттерді бірі - бкіл халыпен бірлесе отырып елдегі сауатсыздыты жою, жер-жерде ашылып жатан оу орындарына ажетті оулытар жазу, зіндік жазуы жо са халытарды з тілдеріні дыбысты жйелеріне лайыты жазулары болуына, емлесіні, жазу тіліні алыптасуына жрдемдесу болатын. Тіл алымдары бл міндеттерді абыроймен іске асырды.

Жер-жерлерде р трлі дрежедегі оу орындарыны кптеп ашылуы, олардаы оыту істеріні алашыда р халыты з тілінде жргізілуі, ана тіліні оу пндеріні бірі ретінде оытылуы - ода клеміндегі тілдерді грамматикалы рылыстарын зерттеуді, оларды практикалы жне ылыми грамматикаларын жазуды кн тртібіне ойды. Крделі де иын бл міндетті де тіл алымдары абыроймен орындады. Соны нтижесінде ода клеміндегі жалпы білім беретін оу орындарыны барлыы да ана тілінде жазылан грамматикалы оулытара ие болды, ыры-елуден астам тілдерді академиялы грамматикалары жары крді.

Тілді грамматикасын жазу шін р тілді зіне тн нормасын айындау ажет болады. Ол шін тілді диалектілік ерекшеліктерін, грамматикалы, тілдік норма етіп, ол ерекшеліктерді айсысын олдануды жн болатындыын айындау ажет. Осыан байланысты кеес тіл ылымында диалектологиялы зерттеу де ке клемде етек алды. Одатаы кптеген тілдерді диалектілік сздіктері, диалектологиялы карталары жасалды.

Бл жмыс тек норманы, тілдегі диалектілерді айындаумен ана шектелген жо, солара оса жер-жерде р халыты лтты деби тілін алыптастыру, оны ткені мен азіргі кйін, болаша баыт-бадарын зерттеу жмыстары да арынды жргізілді. Жер-жерде деби тілді теориялы жне практикалы жатарын жан-жаты амтыан кптеген зерттеулер дниеге келді.

Айтыландар жала болмау шін аза тілі мысалдарымен толытыра тсейік. азан ткерісіне дейін тркі халытарыны біразы, соларды ішінде азатар да араб жазуын олданды.

Ислам дініні енуіне байланысты ІХ-Х асырлардан бастап тркі халытары арасына тараан араб жазуы жергілікті халытар тілдеріні дыбысты ерекшеліктеріне сйкестендірілмей, арабтар алай олданса, сол алпында згеріссіз тркі тілдерінде де олданылды. йткені з заманында алыптасан ым бойынша араб тілі канонды тіл деп есептелді, сондытан оны озгертуге арабтара туелді болан халытарды ы болмады. Сол себептен консонантты принципті араб жазуы тркі тілдеріні дыбыс жйесіне сай келмеді. Біра соан арамастан ол он шаты асыр бойы тркі халытарыны, соларды ішінде аза халыны да мдени-рухани дамуына ызмет етіп келді.

XIX асырды екінші жартысында аза даласыны р жерінен миссионерлік масатта болса да, орысша-азаша мектептер ашыла бастааны, бірді-екілі болса да мерзімді баспасзді алашы арлыаштарыны кріне бастааны белгілі. аза тілі де араласатын дниеге келген бл жаалытар енді сол тілді жазба тіліне икемделуін, зіндік жазуы болуын ажет етті. Бл ажеттілік аталан мселелерді шешуді алаш рет кн тртібіне ойды, мерзімді баспасз беттерінде пікір алысу орын алды. азаты тыш тіл алымы Ахмет Байтрсынлы араб жазуын згертіп, соны негізінде аза тіліні лтты жазуын алыптастыруды азан ткерісінен брын ола алан болатын. А.Байтрсынлы аза ліппесі 1915-жылды зінде аза халыны лтты жазуы деген ата ие болып, 1929-жыла дейін ел міріні барлы саласында да ке олданылды. аза тілінен мектептерге арналан тыш оулытарды жазан да А. Байтрсынлы болды. Оны «Тіл ралы» деп аталан оулытары 1914-жылдан бастап 1928-жыла дейін бірнеше рет айталанып басылды. Сондытан А.Байтрсынлын ана тілімізде дамыан аза тілі біліміні атасы, бас алымы дейміз.

Ресейді лемдік тіл ылымына теориялы мнді ештее оса алмааны, Батыста алыптасан р трлі лингвистикалы мектеп пен діс-тсілдерді айталаудан аса алмааны белгілі. Біра соан арамастан Кеестік дуір дниеге келген кннен бастап, "ескі дниені таландап, жаа дние жасаймыз" деген трізді рккіректікке, астамшылыа салынып, Батыстаыны брі жаман, брі зиянды деп лепірушілік етек алды. Бл салада бірінші болып ола алынан мселе тіл біліміні философиялы негізі, тілді леуметтік мні жайындаы мселе болатын. Бл отан ылымыны, соларды ішінде тіл біліміні де негізі - марксистік диалектикалы материализм деп жарияланды. Сйтіп, осы негізде Кеестік жаа тіл білімін алыптастыру талабы ойылды, оны алыптастырушыларды жолбасшысы, ксемі болып, Н.Я.Марр Кеестік тіл білімі леміне ктерілді.

Н.Я.Марр- иберий-кавказ тілдеріні маманы. Ол алашыда бл тілдерді туысты тркін, оларды семит тілдерімен байланысын зерттеді де, келе-келе з теориясын "яфет теориясы" деп атады. "Яфет" деген терминді басында Н.Я.Марр бкіл Кавказия, Жерорта теізі бассейндеріндегі толып жатан тілдерді бріне орта шартты атау ретінде олданан да, артынан осы тілдерді зерттеуден туан з тжырымдарын "Яфет теориясы" деп атаан. Бл атау бертінірек келе "Тіл туралы жаа ілім" деген атаумен ауыстырылды. Біра дебиеттерде бл екі атау кейде біріні орнына бірі олданыла берді.

Н.Я.Марр бастаан "Тіл туралы жаа ілім" з адамын революциядан брын нді-еуропалы тіл білімі деп аталатын ылымды кеестік дуір талабы трысынан айта арап, нді-еуропа тіл біліміндегі солкездегі айшылытарды, тоырашылытарды біразын дрыс кре білді. Бл баытты буржуазиялы тілдерде бірсыпыра мселеде реакциялы, нсілдік баытта болып, отар елдер мен аз лттарды, оларды тілдерін кемсітіп, орлайтындытарын ашы айтты. Шынында да, сіресе XX асырды баскезінде нді-еуропа семьясына жататын тілдерде сйлеуші халытарды жоары баалау, бкіл мдениетті, ылымды жасаушы солар, прогресс солара тн асиет, баса халытар жараталысынан дамуа икемсіз, кері-тартпадейтін шовинистік баытедуір етек алды.

Халытар досты, те ылыа туын ктере дниеге келген кеестік рылыс мддесіне, жаа идеяа ызмет етуді масат еткен Н.Я.Маррды ондай жат идеяа арсы кресуі, рине, табии нрсе еді. Біра осы сын келе-келе салыстырмалы-тарихи тіл біліміні пайдалы жаынан да бас тартып, тіл біліміне марксизмге тн емес дрекілік, асатаушылы, менмендік сер тигізді

Н.Я.Марр тіл туралы жаа ілімді яфет тілдерін жан-жаты зерттеу, оны баса семьядаа тілдермен атынасын айындау негізінде ана алыптастыруа болады деп санады. Ол алыптастыран "Жаа іліміні" зіндік жйесі, бадарламалы баыты, концепциялары болды. Біра олар Марксті оам дамуына байланысты айтылан аидаларын ешбір згеріссіз тілге де олданандытан, бірсыпыра ате тжырымдар жасалды:

1.) Марксизм - лды, феодалды, капиталистік оамдар -
тапты оамдар. Бларда адамдар анаушы, аналушы таптара блінеді, таптан тыс адам болмайды десе, Н.Я.Марр осы
аиданы кмегімен тапты оамдаы тіл де тапты болады, анаушы тапты з тілі, аналушы тапты з тілі болады, жалпыхалыты тіл деген жалан сз деді;

2) Марксизм - оамны саяси, ыты, діни, кркем
нерлік, философиялы кзарастары - оамды базисті
ондырмалары, базис жойылумен бірге блар да жойылады, бл
жаа базисті зіндік ондырмасы болады, ескі базис тсындаы ондырма жаа базис мддесіне ызмет ете алмайды десе,
Н.Я.Марр тіл де оамды ондырма, ол оамды базиспен
бірге жойылып отырады, феодалды базис тсындаы тіл капиталистік базиске, капиталистік базис тсындаы тіл социалистік базиске ызмет ете алмайды, оамды формацияларды райсысыны зіндік тілдері болады деді;