Психолингвистика мен нейролингвистика

Психолингвистика жеке пн ретінде ХХ асырды 50-жылдарында псигологиялы баыт арнасында туып, сйлеу ызметіні (сйлемні тууы, тсінілуі немесе абылдануы) процестері мен механизмдерін тіл жйесіиен байланыстыра зерттеуді масат етіп ояды.. Тілде адамны сйлеу ызметін (сйлеу дебін) амтамасыз ететін динамикалы, «жмысшы» жйе ретінде тсіндіру оан тн. Ол тіл бірліктеріні (дыбыстар, сздер, сйлемдер, мтіндер) зіне емес, сйлеуші шін психологиялы анытама, сйлемдерді туу мен тсінікті болу актілеріне, солсияты тілді мегеруге баытталан. ОЛ индивидті сйлеу ызметіні модельдері мен психофизиялы сйлем йымдастыруын жасап, олара сыната тексеруді жргізеді.

«Таза» лингвистика дістері жеткіліксіз болан жадайда психолингвистика зіні практикалы міндеттерін шешеді. лдебір бгет жадайларындаы, белгілі бір себептерімен, алыптан тыс кезде атынас иындаанда, мысалы, сбілерді сзі, трлі патологияда, шет тілін жете білмегенде, кіл кй сезіміне берілгенде, байланыс арнасында немесе жасанда адам – компьютер жйесіндекедергі пайда боланда, тілді «алыптан тыс» формалары – арапайым тіл, сленг, жаргон, жергілікті говор олданыланда сзге ерекше назар аударады.

Психолингвистиканы туаны туралы ресми трде 1953-1954 жылдары. АШ-та психология, лингвистика апарат теорясы мамандарыны (Ч. Осгуд пен Т. Себеок, 1954) бірлескен семинар жарияланды. Семинара атысандар басында дескрептивтік лингвистикаа ара сйемек болан, бдан кейін когнитивтік лингвистикаа ауысты. Тиісінше жекелеген сздерді зерттеуден т рансформациялы аспекте сйлемді зерделуге, е сонында мтінге (дискурске) кошті. Американды психолингвистиканы бастапы тірегі Ч. Остгуд, Д. Миллер, Д. Слобин жне басаларды необихевиористік тжырымдасы, одан кейін когнитивтік психология мен білімні рылымдарын (когнитивтік рылымдар) зерттейтін ттастай когнитология болды

Германия, Франция, Польша, АШ жне баса кптеген психолингшвистикалы проблемалар белсенді зерттеуде.

Нейролингвистика натуралистік (биялогиялы) тіл білімні арнасында нейрология (нейрофизиялогия блімінен), психология мен лингвисканы тоысында туып, тіл жйсін, тіл дебіні ми субстратымен атынаста зерделейді. Орта асыр дуірінен бері миа заым келгенде тіл дебіні бзылуы адаалайды. Жйелі зерттеу ХІХ асырды екінші жартысынан баслан. А. Шлайгер, Г. Вернике, И. Бодуэн де Куртене, В.А. Богородицкий, Л.В. Щерба, Р.О. Якобсон, Л.Р. Зиндер жне басалары тіл патологиясы фактілеріне назар аударан. Замани ылымда адамзат тілініглоттогенезін, функциясы мен даму процестерін тсіну шін биялогиялы факторлара жиі кіл блуде. Мндайда социология, антропология, этнология, психология, палеоневрология, тілдерді тарихи типологиясы, семиотика, куинематика мліметтерді ескерді. Тілді кй дегейлі жйесіні рылысы мен генетикалы кодты кей дегейлі рылымындаы састыты табуа кп талпыныс жасалуда (Р.С. Якобсон, Вяч. Вс. Иванов). Хайуандарды белгіні тсінуіне сандаан баылау жасалынып,оларды адам тіліне йрету тжірибесі жргізілді.

Когнитивтік лингвистиканы тууы АШ-та 50-шы жылдарыны сонында ындыландыру мен реакция терминдерінде мінез-лыты зерттеуді бихевиористік дістемелігіне реакция болып табылады. Олар кейінірек Европада пнаралы баыт ретінде таралып, кілдері тілді, білімді мегеріп, пайдалану кезіндегі ментальды процестерді зерттеуді масат етіп ойан. Мінез-лы ретінде ментальды процестерді зерттеудегі аралы буынны ролі. Когнитивтік (ментальды рылымдар ойлау, апаратты жинау, сйлемді тсіну мен растырупроцестерінде адаидар олданатын когнитивтік стратегияларды талдау жолымен зерттеледі. Зерттеулер 70-80 жылдары белсенді жаласты (У.К.Эстес, П. фон Геерт, Д.У. Ховарт, Т. Бивер, Й. Байер, М. Бирвиш, Ф. Саша, С. Каннгиссер, Г. Рекхайт). «Language and cognition» журналы шыып трады.

Р.Лангакер негізіне когнитивтік ндеу рдістері туралы тсінік аланан лингвистикалы сипаттау тжырымдамасы ретінде когнитивтік грамматиканы рды (1986). Оны кілдері грамматиканы автономды жйе ретінде танудан бас тартып, оан ымды мазмнды растыру мен символизациялау рдістерінде кмекші роль береді. Лексокологиялы, морфологиялы жне синтаксистік бірлестіктер трлі тзілімдерге еркін енетін бірліктер ретінде аныталады. Мн мен концептуализация састандырылады, арапайым когнитивтік салалара (уаыт пен кеістікті эмпиристік білу, т.с.с.) атысты ана семантикалы рылымдар сипаттамасыны ытималдылыын крсетеді Белгілі бір перцептуалды немесе концептуалды берілген жаадайды трлі (тілге арай) категоризациялау ммкіндігін анытауды когнитивтік лингвистика зіне міндет етіп ояды.

 

Тіл мен этнос

Мазмнды бадарланан грамматиканы 50-жылдары неогумболдтианды Лео Вайсгербер тілді «энергетикалы»тсіну рухында жасады. Ол е алдымен мектепте неміс тілін оытуда пайдалануа арналан.

Неогумбольдианство В. фон Гумбольдты жіктелу жне рылымды роліні аркасында тілдік мазмны (мнні) зіндік лемін жасайтын жасампаз кшті тілге тануынан туындайтын тжырымалар мен мектептерді жиынтыын білдіреді. Белгілі тіл ауымдастыы мшелеріні лемді ойша растыру мен лемді тануды жасатау рдістері тілді ішкі формасыны рекетіне саяды. Неогумбольдттиындатар шашыраы тжерибемен реттеу мен лем крінісін ойлау мен танымды рдістерді, сол тілге сйкес мдениет жасауды байланыстыратын ттас ретінде рудаы тілді шыармашылы роліне екпін тсіреді. Трлі тіл иелеріні лем сретін абылдаудаы айырмашылыы атап крсетіледі. Тілді ішкі формасы лемді тсінуді кілті жне р трлі тілде сйлейтін адамдарды ойлауындаы айырмашылыты негізі болып табылатын ымды жне синтаксистік ммкіншіліктерді жйесі ретінде тсіндірледі.

Неогумбольдианство 20 асырда европалы жне америкалы тіл білімінде тілге младограмматикалы жолыны «формализміне» реакция ретінде туан (неокантианды Э. Кассирерді философиялы тжырымдамасы; Л. Вайсгебер, Й. Трир, Х. Глинц, Х. Хольц, Г. Ипсен, П. Хартман, Х. Типпер, Й. Эрбен мектебіні жмыстары). АШ-та неогумбольдттандытарды идеяларын олдайтын Э. Сепир мен Б.Уорфты антропологиялы лингвистикасында крініс тапты. Неогумболдтианствоны европалы, тсі жаынан неоромантикалы аымы е алдымен Германия мен баса неміс тілді елдерде айын байалады (тілді семантикалы ырына, тіл мен мдениетті, тіл мен ойлауды, тіл мен лем тануды байланысты екені зердеулерге басым назар аударылып).

Мазмнды бадарланан грамматикада ана тіліне тн, лем крінісімен крінетін «тілдік аралы лем» зерттеледі (В. фон Гумбольдтты тілді ішкі формасы туралы идеясыны негізінде). Аралы тілдік лем заттарды шашыраы лемін тиісті тілдік ауымдастыпен байланыстыратын жне лемде игеруді динамикалы процесін сздікті ымды тарату жолымен ана тілі арылы. «лемді сйлету» процесі арылы баыттап отыратын рухани, аылды растырушы ашыты ретінде тсіндіріледі. Сздік растырудаы тілді категорияландыратын танымды функциясы атап крсетіледі (мысалы, Орион шо жлдызы материалды мір сретін объект ретінде емес,оймен абылдауды нтижесі ретінде крсетіледі). Тіл мен тілді тілдік мазмнды леміні айырмашылуына басы назар аударылады.

Мазмнды бадарланан грамматиканы трт сатылы рылымы сынылады: а) дыбыса немесе рылыма (форма) бадарланан грамматика; ) мазмна бадарланан грамматика (лексиканы ріске лексиканы семантикалы келісіммен йымдастыру); б) лемді тіл арылы оймен игеру процесін зерделейтін функцияа бадарланан грамматика; в) тіл ауымдастыыны мірлік практикадаы іс-рекетіні нтижесінде бадарланан грамматика. Алашы екі саты статикалы, соы екі саты динамикалы сипатта болады.

Европалы неогумболдтшылар ( В. Порциг, Г. Ипсен, Й Трир) ымды (семантикалы, лексикалы) рістер теориясы жасауа елеулі лес осты, бл лексикада жйелік байланыстарды тере тсінуге заманауи рылымды лексиколдогия (рылымды семантика да) жасатауа алы шарт болды. 50-60-жылдары идеялары мектеп пен халы грамматикаларына енгізілді.

Бл тжырымдаманы сынаушылар тілді коммуникативтік функциясына нксан келтіре отырып, айтушыны зіні ролін жете бааламай танымды ролін асыра крсететін стін сына алады. Неміс неогумбольдшылары бастапы кезені зінде-а гумбольдты жолды соссюрлы идеялармен (тілдік белгі, тіл жйесі, тіл мен сзді дихотомиясы ымдары) толытыруа тырысты. 79-80-жылдары олар генеративтік лингвистикамен, сіресе, лингвистикалы прагматикамен тоысатын тстарын іздестірді.

Тіл мен мдениет

Тіл мен мдениет онтологиялы ауымдастыыны негізінде байланысан, идеалды оларды мір сруіні объетивті формасы барып табылады. Тіл мен мдениет – адамны дниетанымын крсететін сананы (идеалды) формасы. Табии тіл з мнінде халыты материалды жне рухани мдениетіні крінісі мен жзекге асырылуыны лтты формасы болып табылады. Кейінгі аида ХІХ асырдаы лы неміс галымы В фон Гумболдтты (1767-1835) ебектернде дамыан. «Язык и философия культуры» кітабында ол тілді «халы рхыны» крінісі ретінде арыстырады, тіл арылы халы рхын рпатарына табыстайды. Тіл «лем сретін» тілдік емес шындыты таныстыруды лтты тсілісіні, лтты ішкі форманы жаыраы ретінде жасатайды.

Американды ылымдар Э. Сепир мен Б. Уорфты лингвистикалы атынастылы болжамында бл ой одан дамып, тередеді. Оны кейбір каидалары сына шыраанмен тілді сол тілде сйлейтін халыты ойын танытатыны, р тілді аиатты зіне тн тсілмен жеткізетіні, демек зіндік «лемді тілдік суретімен» айырышалатыны жніндегі негізі тезисі мойындалып, ХХ асырды екінші жартысында лингвистика ылымында жаа басымдылытарды жасаталуына елеулі ыпал жасады. Б. Ли Уорф зіні «Отношение норм поведения и мышления к языку» мааласында «Мы расчленяем природу в направлении, подсказанном нашим языком», - деп жазады (1960).

Солай бола трса да, тіл мен мдениетті зара ыпалдастыы туралы мселете асан сотыпен келу керек, себебі олар трлі семиотикалы жйелер болып табылады. В.А. Звегинцев мдениет быластары мен тіл рылымы фактілеріні арасында тікелей себепті туелдікті жо екенін, алайда, оларды арасында жалпы туелдікті кмнсіз болатыны, соны салдарынан мдениеттегі згерісті тілде жанама трде жаыратыны ескерткен. Тіл баынышты жне рылымды йымдастырылан крделі семиотикалы жйе ретінде баяу, иын згерсе де, ал мдениет барынша демелі жне оны кптеген салаларында згеріс біршама тез теді. Жалпыбелгілі бір фактіні былысты бекітілу беріктігіні объективті критерийлеріні бірін мдениетфеномен ретінде крмеуге болмайды.

Жоырада айтыланнан шыатын орытынды, біріншіден, мдениет былыстарын фактілерді тілде жаыруы арылы талдауды, екіншіден, тілдік фактілерді тере тілдік емес компонент арылы немесе дискурс арылы тсіндіруді кешенді жолы «тіл - мдениет - лт» проблемасын шешуді мейлінші зекті жне перспекивалы баыты болып крінеді.

Бл жол лингвокультурологияда ткіріледі, оан В.В. Воробьев жаа «мдениет пен тілді зара байланысы мен рекеттестігіне зерттейтіп жне заманауи басылымдытар мен мдени ондырылара (норма мен жалпы адамзат ндылытар жйесіне) бадар стай отырып, жйелі дістерді кмегімен осы рдісті тілдік жне тілдік емес (мдени) мазмн бірлігіне бірліктерді ттас рылымы ретінде кренетін синтез тіпті жаа ылым» деген анытама береді (1997, 36 б.). рине, лингвокультурология тілді, мдениетті, этносты зара рекеттестігі проблемаларын зекрттейтін жалыз жне жаа «туан» ылым емес.

Америка лингвистикасында ХІХ асырды аяында ндіс тайпаларыны лтты-мдени тілдік проблемаларын зерделеуге байланысты этнолингвистика жасатаан (Ф. Боас, Э. Сепир, Б. Уорф). Ол этнография мен антропология ойнауынан туды. 60-70-жылдары Кеес кімет кезінде шыан лингвострановедение (В.Т. Костомаров, Е.В. Верещагин) лингвокультурологияны із басушысы деп санауа болады.

Мдениетаралы коммуникацияда лингвокультурологиялы зерттеулер ерекше зекті. Ол бір тіл мен мдениет иелерін зге мдени-тілдік былыстарды лтты артышылыын, оны баса халыты рухани жне материалды ызметіндегі орнын тере зерделеуге баыттап отырады.

Баса халыты мдениет тілі арылы білу, тілде шыарылан лтты асиетті сезіну азіргі азастан сияты оамда лтты мдениет диалогтарына, бірін бірі крметтеп, сыйлауды берік негізіне алайды.

Лингвокультурология кешенді лингвистикалы пн ретінде культурология трізді іргелі оамды ылыммен тыыз байланысты. Культурология мдениетті оамды ылыммен былыс жне адамны сру абілеті ретінде, барлы жйелік аспектілерінде рухани-практикалы ызметіні нтижесі ретінде зерттейді. Лингвокультурологияны одан айырмашылыы металингвистика. ылымы ретінде е алдымен мдениет фактілерін танытатын тілдік былыстарды жйелі зерттеуінде.

Бастапы станымдары, тіл мен мдениетті зара атынасын шешу жолдары жаынан лингвокультурологияа 70-жылдары В.Т. Костомаров, Е.В. Верещагин жасаан лингвострановедениелік тжырымдама жаыныра.

Лингвострановедение шетелдіктерге орыс тілін оыту ажеттілігінен туан. Лингвострановедениені негізін салушыларды анытасында ол – «аспект преподавания русского языка иностранцам, в котором с целью обеспечения коммуникативности обучения и для решения общеобразовательных и гуманистических задач лингводидактически реализуется кумулятивная функция языка и проводится аккультирация адресата, методика преподавания имеет филологическую природу – ознакомление проводится через посредство русского языка и в процессе его изучения» (1990, 34 б.

Осылайша наты міндетерді тууына байланысты лингвострановедениеде е бастысы оу, дістеме аспект болады, ол лингвокультурологияда тілде лтты-мдени формаларды теориялы жйелі крсету міндетін шешіп тр.

Бастапы дістемелік позициялар мен біратар мселелерде лингвокультурология этнолингвистикамен тоысады. «Этнолингвистика» терминін тыш рет крнекті америкалы лингвист – антрополог Б. Ли Уорф тіл білімі, этнография мен социология тоысында пайда болатын жаа ылымды атау шін енгізген. Этнолингвистика – кешенді ылым, оны міндетіне, біріншіден тілді жне тілдерді диалектіге блінуіні, сол тіл бойынша этносты материалды жне рухани мдениетіні негізінде этносты географиялы блінуін айта ру, екіншіден, «мдени лексикада» крініс тапан онтология, космологиялы, леуметтік тсініктерді е кне жйесін алпына келтіру, мифологиялы сипатты сздерді этимогиялау жатады. Кеестік тіл білімінде этнолингвистикалы зерттеулердетиісінше «диалектологиялы» (Н.И. Толстой мен мектебіні алымдары) жне этимологиялы (Вяч. Вс. Иванов, О.Н. Трубачев, В.Н. Топоров) екі баыта блінеді.

Лингвокультурология лингвокультуралы ауымдысты дамуыны азіргі кезеіне, тілідік траты олданыстара бадар стаса, этнолингвистикалы зерттеулер тіл мен мдениетті, кне тіл мен кне мдениетті зара атынасыны тарихи аспектіні жаына, тайпа тілдерін, диалектерді, тілдер семьясын зерделеу жаына ойысады. Этнолингвистикалы зерт теулерде азастанды алымдар А.Т. айдаров, М.М. Копыленко, Е.Е. Жанпеиісов есімдеріне байланысты шінші баытты атап ткен жн. Ол лингвокультурологиялы тжырымдамаа мейлінше жаын, онда этномдени лексика мен фразеологияда ана емес, ономастикада, фоносемантикада, сздерді ассоциациялы байланыстарында, идиоэтникалы пресуппозициялар мен фонды білімдерде, паралингвистикалы былыстарда да крініс табатын идиоэтникалы (лтты – айырыша) семантика зерттеу нысаны етіп алынан. азахстанды тіл білімінде осы баытта трлі тілдер материалында жмыс істейтін ылым-лингвистерді ттастай мектебі алыптасан ( М. Б. Балакаев, Ш.Ш. Сарыбаев, Б.. алиев, М.Р. Сбітова, Е.Н. Кельібаев жне таы басалары).

Лингвокультурологиямен аралас баса салада - леуметтік лингвистикада немесе социолингвистикада мдени-тілдік зара рекеттестік проблемасы тіл мен оамны зара ыпалдастыы мен зара рекеттестігіні жалпы проблемалары кешеніне рамдас блік ретінде енген, себебі мдениет оамны блшегі болып табылады. Осылайша тіл мен мдениет проблемасы лингвокультурологиядай емес бірінші атардан екінші жылжытылып, жалпы проблематикаа баындырылан.

Кріп отырынымыздай, лингвокультурология - зіні нысаны мен пні, наты зерттеу міндеттері, пнді зерделлейтін дістемелігі мендістері бар дербес ылым. Лингвокультурологиялы фактілерді арастырмай Батыс пен Шыысты зара атынасын, кез келген трлі этносты лингвомдени ауымдастытарды ішіндегі зара атынастарды жан-жаты, тере зерттеу ммкін емес.

 

Этнолингвистика

Этнолингвистика (этносемантика, антрополингвистика) тіл білімінде социялогиялы баыты америкалы вариантын білдіреді. Идеялы баыты бойынша европалы неогумбольдттыа жаын. Этнолингвистика тіл материалды мдиниетті алыптасуына жол ашан жне онымен зара рекеттестікті жаластыранжымны тарихи мрасы ретінде тсіндіріледі. Этнолингвистика тілді зерделегенде оны мдениетке атынасына, тілді функциясымен эволюциясында тілдік, этномдени жне этнопсихологиялы факторларды зара рекеттестігіне назар аударады.

Этнолингвистиканы зі ХХ асырды алашы ширегінде Франц Боас (1858-1942) жне оны бірінші шкірттеріні ебектеріні арасында блініп шыты.

Е алдымен этнолингвистикалы зерттеулерден сол кезде туып алыптасан дескриптивтік лингвистикаа байланысты семантика ажыратылды. 50-жылдарды басында дескриптивизм шеберінде сыймайтын неогумбульдттыты американды варианты шегінде алыптасан тілдік атыстылы болжамын крнекті тілші-алым Э. Сепир (1884-1939) мен оны шкірті Б. Уорфты (1897-1941) сынанда, талылау барысында семантикалы ырына ызыушылы жаарды. Америкалы неогумбольдтшылар тіл мен мдениетті зара атынасынан баса назар аударып, мдениетті жасатауда, логика мен грамматика категориясыны инвентары мен мазмнында, оршаан лем мен адам мінезін абылдау ерекшеліктерінде тілді айындаушы ролін длелдеу шін контрастивтік лингвистика дісін (Европа тілдері мен америкалы ндістерді тілдерін саластыру) кеінен пайдаланылды (неміс неогумбольдтшілерінен айырмашылыы).

Тілдік жйелер белгілі бір дрежеде сасанда ана лемні сас кріністері (физикалы былыстар сайма-сай келгенде) жасалады дегенге саятын тіл атысы болжамы кптеген пікірлер тудырады. Онтогенез бен филогенезде тіл мегеруге бл болжам осымшасыны р трлі сипаты атап крсетілді.

Этнолингвистика практикасына таырыпты жаын сздер шеберінде оппозициялы талдауды арасында блінетін жне тілдік емес аиатты белгілі бір салаларыны трлі тілде мшенуіні леуметтік-мдени ерекшеліктерін круге, сол сияты лексикада жйелі байланыстырды табуа ммкіндік беретін симультанды дифференциады семантикалы нышандарды жиынтыы трінде мнді білдіретін туысты, бояу тсі жне сол сияты типті сздер тобын саластырмалы зерттеу шін сыарлы талдау дісі енгізілді.

ХХ асырды екінші жартысыны этнолингвистикалы зерттеулері сынаты психология дістерін тарату, трлі тілдерді семантикалы модельдерін саластыру, халыты таксономия проблемаларын зерттеу, паралингвистикалы зерттеулер, сол тілдерді негізінде рухани этникалы мдениетті айта растыру, фольклористикаа назарды жандандыру сияты сипаттарымен айырышаланады. Жаа пайда болан социолингвистика жне психолингвистикамен, сол сияты этносты тарихпен, этнографиямен, сз этнографиясымен, консервациялы талдаумен, дискурс талдауымен жаындасу байалады.

Социокультуралы контексте тілді олдануын талдауды теориясы мен дісі сияты сз этнографиясы 60-жылдарды басында Д. Хаймз бен Дж. Гамперцті ебектерінде сынылып, А. Сикурел, Дж. Бауман, А. Корсаро жмыстарында дамытылды. Трансформациялы грамматиканы тудыратын теориядан айырмашылыы ол сзді ролін дискурс талдауында этнографиялы аымны кзі ретінде тсіну ммкіншілігін мойындайды. Айтылым шеберінде туан лдебір сйлеу (кеірек аланда – коммуникативтік) уаиасымен байланыстырылып ана зерттеледі. Кез келген сйлеу уаиасыны мдени шарттылыы (уаыз айту, сот мжіліс, телефон арылы сйлесу жне т.б.) аталып крсетіледі. Тікелей баылау (сйлесу уаиасына атысу), игерілмеген деректерді талдау, ана тіліндегідей зге тілде сйлеушілермен сухбаттасу жолымен тілдік олданыс ережелері белгіленеді.

 

Тіл жне социум

Социолингвистика тіл білімі, леуметтік психология жне этнографияны тоысында ерекше пн ретінде туып, тіл білімінде ХХ асырды бірінші жартысында А. Мейе, Е.Д.Поливанов, Л.Я. Якубинский, В.В. Виноградов, Б.А. Ларин, В.М. Жирмунский, Р.О. Шор, М.В. Сергиевский, Н.С. Чемоданов, В. Матезиус, Б. Гавранек, Й. Вахек, Т. Фрингс жне соларды Лейпцигте ран диалектогиялы мектебі, Ф. Боас, Э. Сепир, Б. Ли Уорф жне баса антропологиялы лингвистика кілдері, «тілдік мір сруді» жапонды мектебі жасаан зерттеу станымдарыны азіргі кезеде ткерілуін білдіреді. Ол з сипаты бойынша имманентті структурализм мен топтастырушылыа реакциядан туан. Оан леуметтік атынастарды шиеленісуіне байланысты 60-70-жылдары Европалы жне Америкалы оамда скен тіл социологиясына ызыушылыты анааттандыруа мтылыс, Азия, Африка, Орталы жне Отстік Американы кптеген мемлекеттерінде тіл саясаты мен тілдік жоспарлауды зекті проблемаларына кіл бру тн.

Социолингвистиканы дамуына кптеген Кенес заманыны алымдары (В.А. Аврорин, Г.В. Степанов, А.Д. Швейцер, В.Д. Бондалетов, А.И. Домашнев, Л.Б. Никольский, Ю.Д. Дешериев жне басалары) сбелі лес осты. азастанда – Б.Х. Хасанов, З.К. Ахмеджанова жне т.б.

Зерттелетін кптеген проблемалар – тілді леуметтік табиаты, оны оамды функциялары, леуметтік факторларды тілге ыпалыны сипаты, тілді оам міріндегі ролі – жалпы тіл біліміні де, социолингвистиканы да кіріспесіне бірдей атысты.

Социолингвистикада ш аым бар:

а) социологияа басым баытталан аым (уаыт, масат, тілді немесе тіл вариантын, адресатты тадау факторларын ескере отырып, тіл олданысы нормалары; бір жаынан тіл олданысы мен тіл ондырысыны зара атынасы, екінші жаынан й немесе са леуметтік желілер; зара рекеттестіктегі леуметтік экономика, тарих, этникалы дифференциация, мдениет, тілді леуметтік жіктелуі мен варианттары раан былыстар кешеніне байланысты диглоссия мен кодтар теориясы проблемалары);

) лингвистикаа басым баытталан аым (социологиялы параметрлерді есептегенде аныталатын тілдік жйелерді бір текті болмауы; трлі тілдік жне тілдік емес айнымалыларды - леуметтік жікті, жасты жне сол сиятыларды ыпалыны нтижесі болып табылатын белгілі бір леуметтік детерминацияланан тілдік ережелерді ытималды талдауды негізінде анытау; тілдік згерістер теориясын жасау шін вариантты лингвистика арнасында зерттеуді осындай мліметтерін пайдалану ммкіншілігі; тілдік эволюция рдістері шін леуметтік шарттарды релеванттылыын анытау; вариантты рылымны синхронды мліметтеріні диахронды згерістерді «мезеттік бейнесі» ана екенін длелдеу;

б) этнометодология мен этнография баытталан аым (тілдік рекеттестік орталы ым ретінде; оам мшелері леуметтік аиатты жасап, оны реттелген трінде бір-біріне таныстыру дістерін зерттеу; онда гімені йымдастыру ісін формальды конверсациялы талдау мен мнні тууы мен оны контекстуализация амалдарына сйеніп тсінуді интерактивті рдістерін зерттейтін этнографиялы талдауды ара жігін ашу).

Социолингвистиканы пнаралы мртебесі ымды аппаратында леуметтік, тілдік нышандар негізінде тілдік жымды анытауда (леуметтік рекеттестік пен тілді орта болуы); тіл жйесіні белгілі бір дегейімен жне оамны леуметтік рылымын згеруімен немесе белгілі леуметтік жадайлармен атыстылы негізінде социолингвистикалы айнымалыларды анытауда крінеді. Негізгі назара рылымы жаынан кп лшемді жне стратификациялы дифференциацияны (оамдаы леуметтік жіктерді р тектілігі), жадайлы дифференциацияны (леуметтік жадайларды сан алуандыы) амтитын тілді леуметтік дифференциациясыны проблемасы алынады. Сонымен атар лтты тілдерді рылу, тіл мен мдениетті рекеттестігі проблемалары зерделенеді.

Тілдік жадайды р трлі тілдерді немесе бір тілге жататын трлі формаларды - деби тілді, арапайым тілді, ірлік койнені, белгілі бір этносты ауымдастыта немесе мемлекеттік рылымда олданылатын ауматы жне леуметтік диалектілерді жиынтыы деп тсінуді мні ерекше. Тілдік жадайлар экзоглоссты (трлі тілдерді олдану) жне эндоглоссты (бір тілді трлі варианттарын олдану), балансты (трлі тілдерді немесе бір тілді трлі варианттарыны бірдей функционалды салмаында) жне балансты емес (трлі тілдер немесе бір тілді трлі варианттары арасында функцияларды ркелкі блінуі) болып айрышаланады.

Трлі мдениеттер атысында тілдерді атысу рдістерін, осыдан туатын лексикалы алмасуларды зерттеуге ерекше кіл блінеді.

Белгілі бір коммуникативтік сала, леуметтік жадай жне сол сиятылар ескеріледі, сол этномдени жымда трлі тілдер немесе бір тілді трлі варианттары атар жріп олданыланда билингвизм (остілділік) мен диглоссияны (бір тілді трлі варианттарын олдану абілеті) леуметтік аспектілері зерделенеді. леуметтік депті сйлем ру шін тымды варианттарды тадау проблемасына кіл аударылады, сйлеу мдениетіні леуметтік нормалары аныталады.

Социолингвистика тілдерді (немесе тіл варианттарыны) функционалды блінісін сатау немесе згерту жніндегі, жаа тіл нормаларын енгізу немесе брынысын сатау жніндегі шараларды жиынтыы ретінде тіл саясатыны проблемасымен айналысады.

Социолингвистика зерттеуді мына дістерін пайдаланады: тікелей баылау, осылан баылау (баылаушы коммуниканттарды бірі ретінде атысуы), сауалнама ткізу, схбат жргізу (апарат берушіні еркін гімеге немесе белгілі бір эталона саналы бадар стауа тарту), зерттеу мліметтерін корреляциялы талдау (леуметтік жне тілдік лшемдерді кестелік мліметтерді, туелділік кестелері мен математикалы статистиканы тарта отырып, туелсіз жне толы немесе ішінара туелді айнымалыларды саластыру). Тілді леуметтік шартты варианттылыын модельдендіру (модель тудыратын тіл элементтерін, ытималды-статистикалы талдауды, ал диахронды талдау масатында – географиялы жне леуметтік кеістікте тілдік инновацияларды толын тріздес таралу туралы болжама сйенетін импликациялы толынды модельді элементтерін пайдалана отырып) дістері сынылады. Сйлеу ережесіні де модельденуі ммкін, оны зіндік социолингвистика-лы айнымалыларды негізгі тадау жне осы тадауды шектейтін леуметтік факторларыны есебі бар.

Дебиеттер

1 Алпатов В.М. История лингвистических учений. – М. : Языки славянской культуры, 2005. – 368 с.

2 Амирова Т.А. , Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очеркеи по истории лингвистики. – М. : Наука, 1975. – 201 с.

3 Аханов К. Тіл біліміні негіздері. – Алматы, 1993. – 496 б.

4 Березин Ф.М. История лингвистических учений. – М. : Высшая школа, 1984. – 278 с.

5 Рстемов Л.З. Лингвистика іліміні тарихы. – Алматы, 1970, 1984. – 198 б.

 

Мазмны

 

Алы сз......................................................………………..
1 Ежелгі дуір тіл білімі.................................................…...
2 Орта асыр тіл білімі..........................................................
3 ХІХ асыр тіл білімі..........................................................
4 ХХ асыр тіл білімі.............................................................
5 Кеестік тіл білімі..................…………………………….
6 лем тіл біліміні жаа баыттары .........................…...
дебиеттер.......................................................…………..