Коммерциялы банктерді экономикалы мні, трлері

«Банк» сзі «banco» деген аылшын тілінен аударанда «айырбас столы» дегенді білдіреді. Бл «айырбас столы» тауарлармен сауда жасалатын аладарда рылады. Сауда мемлекеттер мен алаларды, жекелеген тлаларды р трлі монеталарымен жасалан. Ол уаытта монеталарды бірттас жйесі болмаандытан, олармен сауда-сатты барысында р трлі формадаы монеталар кездескен. Банктер пайда боларды алдында аша-сауда капиталыны кілдері саудагерлерді ашалай салымдарын абылдап, оларды р трлі елді ашаларына айырбастауа маманданып отыран. Уаыт те келе, айырбастаушылар бл салымдарды, сондай-а здеріні аша аражаттарын ссудаа беріп, пайыз алу шін пайдалана бастайды. Сйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады.

Бізді тсінігімізде, банк ымы айырбастаушыларды жне оларды айырбас орындарыны болуымен сипатталады. Алашы банктерді Италияда пайда болу себебі, оны сол уаыттарда дниежзілік сауда орталыы боландыын ескеріп, р елді ашалары мен тауарларыны сол елге арай аылып, банкирлерді сауда операцияларына тікелей атысуына байланысты тсіндіріледі.

Банкті пайда болуы туралы арастырандар оны мнін ашуа жаындайды, біра та банкті толы мні лі де болса жмба болып ала бермек.

Банктік мекемелерді ызметі сан алуан. азіргі оамда банктер р трлі операциялармен айналысады. Банктер арылы халы шаруашылыын аржыландыру, баалы ааздарды сатып алу-сату, кей жадайларда делдалды ммілелер мен млікті басаруа байланысты ызметтер жзеге асырылады.

Банкті мнін ашуа екі жаты трыдан келуге болады: заи жне экономикалы. Бірінші жадайда, е бастысы «банктік операциялар» ымыны маызы артады. Оларды атарына банк ызметі туралы зада крсетілген операциялар тізімі жатады.

ай жаынан алса та банкті мнін за трысынан арау жеткіліксіз болып табылады. Банкті мнін айындау оны ызметіні замен атынасын білумен ана шектелмейді. Банкті мнін, оан рсат етілген операцияларын анытайтын за емес, оны істі экономикалы жаы жне банкті жаратылысы анытайды [1].

Банкті мнін талдаанда оны бастапы атаран ызметтерін (валюта айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоа шыаруа болмайды. Жалпы, кез келген былысты мнін танып білуде, оны андай операцияларды орындайтыны немесе орындаандыы туралы сраа жауап іздеуді ажеті шамалы, бл жерде е бастысы, оны сапасына жне баса институттардан зара айырмашылыына мн берген дрыс.

Банкті мнін баса институттардан зара айырмашылыына байланысты арастырса, банк ерекше нім шыарумен айналысатын ксіпорын болып саналады. КСРО тсында ксіпорын ретінде тек фабрика, зауыт, немесе материалды нім жасайтын ндіріс сферасы тсінілген. Біра экономиканы баса да буындарына «ксіпорын» деген ататы иеленуге ешандай да тиым салынбаан.

Ежелгі Русьте «ксіпорын» деп андай да бір іспен немесе ызметпен айналысатын субъектіні айтан. Сондытан да белгілі бір ызметпен айналысатын банк сияты субъектіге «банк – бл ксіпорын» деп айту зінше дрыс нрсе. Мнымен біз нкте оюа тиіс емеспіз, себебі «ксіпорын»- бл бізді ойымыздаыны брін толыымен ашпайды.

Сонымен бірге ол дрыс натылауды ажет етеді, себебі, банк шын мнінде фабрика да, зауыт та емес. Ол блардан зіндік ерекше ызмет крсетуіне арай ажыратылады. Е бастысы - банкті нерксіптік ксіпорындардан зара ажыратылатыны, оны ызметіні ндіріс аясында емес, айналыс жне айырбас аясында жзеге асуына байланысты болуы.

Банкті ерекше ксіпорын ретінде шыаратын німі материалды ндіріс аясыны німдерінен зара ажыратылады, ол жай ана тауар шыармайды, оны тауары ерекше, яни аша, тлем ралдары трінде шыады.

ызмет крсету аясындаы банкті нерксіптік ксіпорындардан ерекшелігі оны несие беруінен байалады. Оны негізгі німі «несие» боландытан, банкті - «несиелік мекеме» деп атаан.

Сондай-а, банк нерксіптік ксіпорындардан зіні эмиссиялау сипатына да байланысты ажыратылады. Ол тек ана акциялар мен баса да баалы ааздар шыарып оймайды, сол сияты баса эмитенттерді баалы ааздарын есепке алу жне сатауа байланысты операцияларды жасайды.

Банкті сауда, делдал ксіпорыны десе болады. Жалпы, банкті саудамен сас болуы кездейсоты емес. Шынында да, банктер де ресурстарды сатып алып, оларды сатумен айналысады.

Сауда ксіпорыны да з кезегінде банкке сайды, яни ол да банкті кейбір ызметтерін крсетеді. Мысалы ірі сауда ксіпорындары да банк сияты белгілі млшерде ашалай немесе заттай несие беруі ммкін. Сауда ксіпорынынан банкті іргелі айырмашылыын оны негізінен байауа болады. Банкті негізі деп оны басты німі – несие ісі тсіндіріледі.

Сонымен, азіргі тсінікте« коммерциялы банк»-бл ерекше нім шыарумен айналысатын ксіпорын немесе олма-ол жне олма-олсыз ашада тлем айналысын реттеуді жзеге асыратын аша-несие институты болып табылады [1].

«Р-ы банктер жне банктік ызмет туралы» заында: «Банк – осы заа сай банктік ызметті жзеге асыруа ылы коммерциялы йым болып табылатын зады тла».

Нары экономикасына ту жадайында жне экономикалы дадарысты жоюда, макроэкономикалы тратылыа ол жеткізуде Р банк жйесі маызды роль атарады. Сол себепті Р банк жйесіні тарихына да тоталып туді жн крдім.

азіргі уаытта алыптасан екі дегейлі банктік жйені ызмет етуіне байланысты жасалан талдауда, оларды крсетіп отыранындай, кемшіліктерді басым блігі банктер ызметін реттейтін нормативтік базаны жасаудаы артта алушылы жне оны іске асырылуына іс жзінде баылау жасау механизмдеріндегі кемшіліктерімен сипатталады.

азіргі тада азастан Республикасындаы жмыс жасап отыран банктік жйені алыптасуын ш кезеге бледі:

І кезе. 1988 – 1991 жж. (КСРО-ны тсында) – мемлекеттік салалы мамандандырылан банктер ызметіні бір блігін республикалардаы сол банктерді тиісті блімшелеріне беру арылы айта трлендіру; алашы коммерциялы банктер ру; КСРО Мемлекеттік банкіне орталы банкті жекелеген ызметтерін беруге байланысты бастапы адамдар жасау кезеі.

II кезе. 1992 жылды аяы 1993 жылдары – рубль аймаында бола отырып, Р лтты банкіні орталы банкті біратар ызметтерін орындауа біртіндеп кірісуі, коммерциялы банктерді экстенсивті (санды) трде алыптасуы жне дамуы, лтты нормативтік базаны алыптасуыны бастапы кезеі [2].

IIІ кезе. 1993 жылды араша айынан осы уаыта дейінгі, яни айналыса лтты валютаны енгізілуіне байланысты лтты банкіні аша-несие аясыны ызмет етуіне толы жауапкершілік алу, бюджет жне банктермен арым-атынас орнатуды классикалы аидаларын енгізу, банктерді ызметін реттеу жйесін ныайту кезеін білдіреді.

1995 жылы банктік реформалауа дейінгі жмыс жасаан банктік жйені басты кемшіліктеріне мыналарды жатызуа болады:

а) лтты (орталы) банк ызметіне байланысты:

мемлекетті аржы саясатын жргізу барысындаы лтты банк пен аржы министрлігі ызметтеріні жеткіліксіз шоырлануы;

коммерциялы банктерді тімділігін толы олдау механизміні жеткіліксіздігі;

екінші дегейдегі банктер ызметін адаалау жне реттеу жйесіні баяу рылуы;

валюталы реттеу жне баылау жйесіні алыптасуындаы артта алушылы;

макроэкономикалы процесстерді жедел трде талдау, оларды болжау жне шешім абылдауда пайдалану дегейіні тмендігі;

осы уаыта дейін пайдаланылып келген лтты банк пен екінші дегейдегі банктерді бухгалтерлік есеп жйесіні халыаралы стандарта жне нарыты экономика талаптарына сай келмеуі;

лтты банк жйесіндегі ебек аыны тмендігінен кадрларды кету дегейіні жоарылыы.

) Екінші дегейдегі банктерге байланысты:

лтты банктер тарапынан белгіленген экономикалы (азіргі пруденциалды) нормативтер мен банк клиенттеріні ытарын тікелей бзан банктерді нарыта ызмет ете беруі;

- аржы ресурстарын жинатауды іс жзіндегі механизмдеріні лсіздігі;

- шаруашылы субъектілерін несиелеу барысында жобаларды баалау дегейіні жне банк шін несие беруден туындайтын туекелді баалау дрежесіні, сондай-а несиені айтарылуына жасалатын баылауды анааттанарлысыз дегейде болуы;

- орта жне за мерзімде ірі жобаларды дербес трде аржыландыруды іске асыруа ммкіндік беретін, банктерді капиталдану дегейіні жеткіліксіздігі;

- прогрессивті аржы ралдарын жне технологияларды пайдаланып,

игеруді баяулыы;

- банк ызметкерлерін ксіби жаынан даярлауды жалпы тмен дегейде болуы [2].

Сонымен брыны салалы мамандандырылан банктерді айта трлендіруге байланысты біратар шаралар 1994 ж. орта кезінен басталып, 1995 жыла дейін жаласты.

Бірінші кезекте 1994 жылы лтты банкті сынысы бойынша Кабинет Министрлігіні аулысына сйкес арнайы рылан комиссия азагронерксіп банкіне санация процесін жргізіп, ондаы орталытандырылан несиелерге (шаруашылытарды наты тлем абілеттілігін ескермей, Жоары Кеес пен кіметті шешімі бойынша ткен жылдардаы берілген) байланысты мерзімі ткен арыздарды азагронерксіп банкіні балансынан аржы Министрлігіні арамаында рылан ауыл шаруашылыын аржылы олдау мемлекеттік орыны балансына беру шараларын іске асырды.

Екінші кезекте, азастан лемБанкін 1994 жылды орта кезеінде Мемлекеттік Экспортты-импортты банкке (азіргі Эксимбанк) жне мбебап акционерлік лемБанкке блу шаралары жзеге асты. Сйтіп, ол уаыттаы лемБанкті жарылы капиталындаы мемлекетті лесі – 35% рады. Бл бір жаынан, лемБанктегі мемлекетті аржысы мен мемлекеттік емес акционерлер аржыларын зара блуге ммкіндік берсе, екінші жаынан лем банктегі монополияны жоюа ммкіндік жасады [2].

шінші кезекте, мемлекеттік мамандандырылан Халы банкін мбебап банкке трлендіру шаралары жргізілді. Трлендіру мынадай ш кезеді амтыды:

Бірінші кезеде (1995 жылды 1-ші жартысын) мемлекеттік емес акционерлерден акцияларын сатып алу жолымен 100 % мемлекеттік меншікті алпына келтіру жне оны жарылы капиталын лайту масатында мемлекеттен жала алан имаратын Халы банкіні меншігіне беру, сондай-а 01.01.1992 ж. жадайа байланысты халы салымдарын индексациялау жйесін анытау міндеті белгіленді.

Екінші кезеде (1995 ж. екінші жартысында жне 1996 ж.), Халы банкіне пластикалы дебеттік жне кредиттік карточкаларды енгізу жне оларды олданылу ауымын кеейту міндеті жктелді.

шінші кезеде (1997 ж. ішінде), Халы банкісіні алдында лтты банк белгілеген пруденциалды нормативтерге сйкес 01.01.1998ж. бастап салымдарды мемлекетті толы кепілдемесінен жымды сатандыруа негізделген аралас сатандыру жйесіне туге дайынды жасап жне жекшелендіруді бірінші кезеін бастау міндеті трды.

Тртінші кезеде мбебап банк - Тран банкіндегі мемлекетті лесі (61%, 1994 жылды суіріне) аныталып, ондаы негізгі борышор-ксіпорындарды бір блігі 1995 жылы жаадан рылатын Медетші банкке берілетін болды.

Бесінші кезеде мбебап банк - Кредсоцбанктегі мемлекетті лесі -

40,3% млшерінде (1994 жылды суіріне) аныталды. 1995 жылды атар айыны аяына таман оны жарылы капиталындаы мемлекетті лесін сату бадарламасын лтты банк даярлауа тиіс болды.

Коммерциялы банктер шін наты секторды ыса мерзімді несиелеу тиімсіз болып табыландытан, орта жне за мерзімді несиелеу ызметін з міндетіне алатын мамандандырылан мемлекеттік банктерді ру ажеттігі туды. Ондай банктерді халыаралы тжірибеде даму банктері деп атайды, себебі олар шін басты масат пайда табу емес, яни экономиканы жекелеген салаларын дамыту болып саналады.

Сонымен, азастанда банк секторын реформалау бадарламасын іске асыру шегінде Экспортты-импортты банк (Эксимбанк), Мемлекеттік даму банкі жне Трын й рылыс банкі рылды. Мамандандырылан банктер атарында халыа ызмет крсетуге маманданан Халы Жина банкі де болды [2].

Мемлекеттік даму банкі – бл банк экономиканы маызды салаларында тиімді инвестициялы жобаларды за мерзімді несиелеуді жзеге асыруа баытталан кіметті аржы-несие институты болып табылады.

Экспортты-импортты банк (Эксимбанк) – бл азастан шін дстрлі емес, даму жне ылыми йымдарды экспортын аржыландыру шін, экспортты несиелер мен инвестициялара сатандыру жне кепілдеме беру шін лем банктен блініп шыан банк.

Трын й рылыс банкі – бл трын й рылысын коммерциялы рылысшылар арылы несиелеуге, халы шін трын й жина шоттарын алыптастыру, ипотекалы несиелеу жйесін ру масатында рылан банк.

Медетші банк (траст) – бл Дниежзілік банкті ыпалымен «Проблемалы ксіпорындар шін госпиталь» ретінде рылан банк. Бл банкті ру туралы жарыа сйкес, ол небрі 4 жыл мерзімге ызмет етуге уаытша рылды.

лтты банкті 1995 жылы реформалау нтижесінде олданан шаралары аржылы жне экономикалы тратылыа ол жеткізді. Е бастысы, аша-несие реттеу дістері мен ралдары рі арай дами тсті [2].

Банктерді айта аржыландыру механизмі тбірімен згерді. 1995ж. апан айынан бастап, директивті несиелерді беру тотатылды. Орталытандырылан кздер есебінен берілетін несиелер клемі мен мерзімі ысарып, экономиканы несиелеу ызметі лтты банктен екінші дегейдегі банктерге ауысты. лтты банк орталы банктерге тн ызметке: ыса мерзімді тімділігін олдап отыру масатында екінші дегейдегі банктерге несие беру, кіметке несие беру жне аша-несие жне валюталы реттеумен айналысуа кшті.

1995 жылды бірінші жартысында лтты банкті екінші дегейдегі банктерге берілетін несиелері несиелік ресурстар аукционы арылы 3 ай мерзімге дейін берілсе, ал екінші жартысында операцияларды ауыртпалыы мемлекеттік баалы ааздарды айталама нарыына те бастады. Сйтіп, банкаралы несиелер нарыы дами тсті. 1995 жылы ыркйек айынан бастап ломбардты несиелеу жйесі енгізілді. Базалы ашаларды су арынына шек ою масатында лтты банк айналыса зіні ыса мерзімді ноталарын шыару арылы аша массасын реттеп отырды.

1995 жылы лтты банк айта аржыландыру млшерлемесіні наты мнін алпына келтірді. Инфляция арынын тмендету арылы оны млшерлемесін тмендетті. Айталы, 1995 ж. атар айындаы инфляцияны арынын 8,9%-дан, ыркйек айында - 2,4%-а дейін тмендету нтижесінде айта аржыландыру млшерлемесі: 210 % -дан 45% -а дейін тмендеген. Айта берсек, таы да баса кптеген жетістіктерге ол жеткізілді.

1996-1998 жж. банктік реформалар. Бл реформалар лтты банкті 1996-1998 жылдара арналан азастан Республикасыны банк жйесін реформалау баадарламасына сйкес жргізілді.

Банк реформасын жргізу бадарламасыны басты масаты - Р лтты валютасыны ішкі жне сырты тратылыын рі арай арттыру жне экономиканы аржыландыру ммкіндігін кеейту шін екінші дегейдегі банктерді жйесін ныайту [3].

Кздеген масата жетуде лтты банк мынадай міндеттерді шешуге кш жмсады:

- аша-несиелік реттеу дістері мен ралдарын жетілдіру;

- елді аржы нарыына лтты банкті араласуы арылы олма-ол аша айналымында кімшілік басаруды кшейту;

- валюталы реттеуді дамыту жне алтын валюта резервін басару;

- банктік адаалау жйесін жне банк ызметін реттеу принциптерін тбірімен згерту;

- бухгалтерлік есепті жне банк жйесін реформалауды аятау;

- лтты банкті баса елдерді орталы банктерімен жне баса да аржылы институттарымен байланысып, халыаралы аржы йымдарына атысуы;

- лтты банкті рылымын жетілдіріп, кадр жне техникалы л-ауатын ныайту;

- екінші дегейдегі банк жйесін сауытандыру;

- тлем жйесін дамыту;

- елді банк жйесіні ызмет етуіні жне реформалауыны ыты амтамасыз етілуін жетілдіру.

Сол уаыттары Республикамызда берілген директивті несиелерді уаытында айтарылмааны, яни оларды 24 %-дан астамы ана айтандыы белгілі. Соны салдарынан лтты банк ондай несиелерді беруді тотатуа мжбр болды. Осындай жадайлара байланысты лтты банк 1996-1998 жж. орталытандырылан несиелерді тек ана банктерді ыса мерзімді ажеттіліктерін анааттандыру шін несиелік аукциондар, банкаралы нары, ломбардты несиелеу, «репо» операциялары, вексельдерді айта есепке алу арылы беріп отырды [3].

лтты банк пен аржы министрлігі арасындаы бюджетті несиелеуге байланысты жаа атынасты алыптасуына сйкес, 1998 жылдан бастап, аржы министрілігі бюджет тапшылыын з кшімен несиелеуге міндеттеме аландытан, лтты банк оан тікелей несие беруін тотатты. Оан дейін бюджетті тапшылыыны 80%-а жуы блігі лтты банк несиелері есебінен жабылып келген. Мны да осы реформаны бірден-бір нтижесі деп санауа толы болады.

Банк жйесін реформалау жне аша банкноталарын шыаруда меншікті ндірісті іске осу республикамыздаы олма-ол ашамен байланысты жадайды тбірімен згерістерге келді. Осыан байланысты олма-ол аша айналымын басаруда 1992-1993 жж. олма-ол ашаны тапшылыынан енгізілген директивтік саясатты орнына экономикалы реттеу дістерін пайдалануды алышарттары жасалды.

Сонымен осы реформа нтижесінде ксіпорындарды жне екінші дегейдегі банктерді олма-ол ашамен жасалатын кассалы операцияларыны лимиті алынып тасталды.

лтты валютаны тратылыын сатап отыру масатында лтты банк шетелдік тжірибелерді ескере отырып, тегені жйелі валюталы айырбас баамы саясатын жргізіп отырды. Алтын-валюта резервін басаруда лтты банк мынадай екі портфелді ру ажет деп таныды: стратегиялы инвестициялы портфель жне тактикалы тімділік портфелі.

Мндаы, тактикалы тімділік портфелі валюталы баамды реттеу саясатын жргізу жне ыса мерзімді міндеттемелерді жабу шін ажет. тімділік портфеліні негізгі ралдарына аша нарыыны ралдары жатты.

Стратегиялы инвестициялы портфель рамы лтты банкті орта мерзімді (3 айдан 3 жыла дейінгі) жне за мерзімді (3 жылдан 10 жыла дейінгі) міндеттемелерінен трды [3].

Аталан портфельді негізгі ралдарына: мемлекеттік баалы ааздар нарыыны ралдары, орта жне за мерзімді депозиттер жне капиталдар нарыыны баса да ралдары жатызылды.